Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ'

ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

469
95
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик хавфсизлик / табиат / инсоният / муаммо / фантехника / саломатлик / соғлом турмуш тарзи / маданият / тарбия / атроф муҳит / environmental safety / nature / humanity / problem / science and technology / healthy lifestyle / culture / education / environment

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Сирожиддин Баракаевич Қораев

Мақолада талабаларга экологик таълим ва тарбия бериш, уларни атроф муҳитга ҳамда она табиатга бўлган муносабатини ижобий томонга ўзгартириш, она табиатни асраб-авайлаш, бугунги кунда кузатилаѐтган глобал экологик муаммолар ва уларнинг салбий оқибатларини юмшатиш, жумладан сув ресурсларининг етишмаслиги, глобал иқлим ўзгаришлари, Орол денгизи муаммолари ва унинг регион иқлими ва табиатига таъсири тўғрисида фикр юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL FUNDAMENTALS OF FORMATION OF ECOLOGICAL CULTURE IN STUDENTS

The article is aimed at familiarizing students with environmental education, changing their attitude to the environment and nature, mitigating global environmental problems and their negative consequences, including water scarcity, global climate change, the Aral Sea problem and its impact on the climate and nature of the region.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ»

ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ

Сирожиддин Баракаевич Караев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада талабаларга экологик таълим ва тарбия бериш, уларни атроф мухдтга хдмда она табиатга булган муносабатини ижобий томонга узгартириш, она табиатни асраб-авайлаш, бугунги кунда кузатилаётган глобал экологик муаммолар ва уларнинг салбий окибатларини юмшатиш, жумладан сув ресурсларининг етишмаслиги, глобал иклим узгаришлари, Орол денгизи муаммолари ва унинг регион иклими ва табиатига таъсири тугрисида фикр юритилади.

Калит сузлар: экологик хавфсизлик, табиат, инсоният, муаммо, фан-техника, саломатлик, соглом турмуш тарзи, маданият, тарбия, атроф мухдт.

PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL FUNDAMENTALS OF FORMATION OF ECOLOGICAL CULTURE IN STUDENTS

Sirojiddin Barakaevich Korayev

Teacher of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

The article is aimed at familiarizing students with environmental education, changing their attitude to the environment and nature, mitigating global environmental problems and their negative consequences, including water scarcity, global climate change, the Aral Sea problem and its impact on the climate and nature of the region.

Keywords: environmental safety, nature, humanity, problem, science and technology, healthy lifestyle, culture, education, environment.

КИРИШ

Дунё хдмжамиятида экологик муаммолар инсоният тарихида умумбашарий муаммога айланди. Экологик хавфсизлик кишилик жамиятининг бугуни ва эртаси учун долзарблиги, жуда зарурлиги боис энг му^им муаммолар

жумласига киради. Бу муаммолар амалий тарзда хал этилса, куп жихатдан хозирги ва келгуси авлод турмуш шароитини яхшилаш имконини беради.

Экология хрзирги замоннинг кенг микёсидаги кескин ижтимоий муаммолардан биридир. Уни хал этиш барча халкларнинг манфаатларига мос булиб, цивилизациянинг хозирги куни ва келажаги куп жихатдан ана шу муаммонинг хал килинишига богликдир.

Экологик хавфсизлик муаммоси аллакачонлар миллий ва минтакавий доирадан чикиб, бутун инсониятнинг умумий муаммосига айланган. Табиат ва инсон узаро муайян конуниятлар асосида муносабатда булади. Бу конуниятларни бузиш унглаб булмас фалокатларга олиб келади.

Инсоннинг табиат имкониятларини ва унинг ривожланиш конуниятларини хисобга олмай жадал юритилган хужалик фаолияти, атмосфера ифлосланиши, азон катламининг бузилиш ва хоказоларнинг руй беришига олиб келди. Бунинг натижасида бутун дунёда экологик мухитнинг ёмонлашуви билан боглик, турли-туман касалликлар ортиб бормокда.

МЕТОДОЛОГИЯ

^озирги фан ва техниканинг тараккиёти жадал суръатлар билан ривожланиб бораётган бир даврда, дунёнинг жугрофий-сиёсий тузилиши узгармокда. Бундай шароитда инсон томонидан биосферага курсатилаётган таъсирни тартибга солиш, ижтимоий тараккиёт билан кулай табиий мухитни саклаб колишнинг узаро таъсирини уйгунлаштириш, инсон ва табиатнинг узаро муносабатларида мувозанатга эришиш муаммолари борган сари долзарб булиб бормокда [4].

Узбекистоннинг экологик хавфсизлиги нуктаи назаридан караганда, сув захираларининг шу жумладан ер усти ва ер ости сувларининг кескин такчиллиги хамда ифлосланганлиги катта ташвиш тугдирмокда. Бундан ташкари чикинди муоммоси ва уни кайта ишлаш ёки Республиканинг дарёлари, каналлари, сув омборлари ва хатто ер ости сувлари хам хар тарафлама инсон фаолияти таъсирига учрамокда. Ичимлик сув таъминоти манбасининг ифлосланиши Республикада, айникса, Орол буйида касалликка чалинишнинг юкори даражасига сабаб булмокда. Орол денгизининг куриб бориши хавфи гоят кескин муаммо булиб колди. Орол танглиги инсоният тарихидаги энг йирик экологик ва гуманитар фожиалардан биридир.

"Табиат билан хазиллашиб булмайди. У хамиша хакконий, хамиша каттиккул, хамиша жиддий. У доимо хак, хатто ва янглишларга эса

одамларнинг узлари сабабчидир" - деб таъкидлаган эди Гёте. Шу сабабли, атроф - мухитни мухофаза килиш ва табиат бойликларидан унумли фойдаланиш, хозирги кунда бутун инсоният учун тобора мухим ахамият касб этмокда. Шунинг учун экологик масалаларни яхши англаб олиш хамда уларни тугри амалга ошириш жамиятнинг ва хар бир кишининг хаётий заруриятига айланмоги лозим. Табиатни кайта узгартириш шароитида инсон саломатлигини саклаш муаммоси. Тадкикотчиларнинг кузатишларига кура, кишиларнинг уртача умри кискариб бормокда. Ахоли саломатлиги камида 50 фоиз турмуш тарзига, 15-20 фоиз атроф - мухитга, яна шунча микдорда одам ирсияти ва согликни саклаш хизматига боглик экан. Шу сабабли инсон саломатлиги нуктаи назаридан хам атроф мухитни мухофаза килиш зарурияти вужудга келган [1].

Атроф - мухитни ифлосланишидан химоя килиш муаммоси. Ишлаб чикаришнинг атроф-мухитга таъсири муттасил кучаймокда. Саноат кишлок хужалиги ва маиший хизмат корхоналарининг чикинди ва окавалари туфайли табиат узига ёт моддалар билан туйинмокда сув хаво ва тупрокнинг табиий сифати бузилмокда. Тирик табиат ирсиятини мухофаза килиш муаммоси, атроф мухитнинг ифлосланиши туфайли тирик мавжудотлар ирсиятида салбий узгаришлар пайдо булмокда. Куплаб усимликлар ва хайвонот турлари халокат ёкасида турибди.

Юкорида таъкидланган экологик муаммоларнинг кескинлашуви ер юзининг айрим худудларида экологик офатлар руй беришига сабабчи булмокда. Мана шундай инкирозлардан бири бизнинг Республикамиз, яъни орол ва оролбуйи минтакасида хам руй бермокда. Бу муаммо буйича Марказий Осиё давлатлари рахбарларининг бир неча бор учрашуви булиб утди ва тегишли карорлар кабул килинди. Республикамиз рахбарияти экологик муаммоларнти тез ва ижобий хал килишга, оналик ва болаликни химоя килишга биринчи навбатда эътибор бермокди [2].

Республикамиз биринчи Президенти томонидан махсус фармони билан "Соглом авлод учун" ордени ва шу номдаги жамгарма ташкил этилганлиги бунга мисолдир. Зеро, оналик ва болаликни мухофаза килиш, соглом авлодни тарбиялаш ва миллатни согломлаштириш энг аввало табиатни, атроф-мухитни мухофаза килиш, унинг сифатини яхшилашни талаб этади. Табиат, жамият ва хаётни инсон учун яратилган моддий - маънавий неъмат сифатида талкин этиш уни асраб авайлашга даъват этиш кадимги маънавий меросимизнинг буюк гуманистик мавзуни ташкил этади. "Авесто" - бунинг ёркин намунасидир.

—Куръони карим ва —Хддиси шаърифда хам табиатни мухофаза килиш, бойитиш покиза саклашга оид панд - насихатлар уз аксини топган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Табиат инсоният учун нафакат истеъмол манбаи, балки унинг маънавиятини устириш, эстетик дунёкарашини тарбиялаш омили хамдир. Шу сабабли табиатнинг софлигини саклаш, уни купайтириш инсоният истикболини кафолатлабгина колмай, шу билан бирга келгуси авлоднинг маънавий камолотини таъминлашга уз хиссасини кушади.

Узбек халкининг бой маънавий-маданий мероси, миллий кадриятлари усиб келаётган авлодда энг олий инсоний сифатларни тарбиялашда катта имкониятларга эга. Марказий Осиё алломаларининг жахон илм-фани ривожини таъминлаган илмий карашлари узининг педагогик (таълимий тарбиявий) мохиятига кура миллий кадриятлар орасида алохида урин тутади. Улар томонидан илгари сурилган хамда асрлар давомида ёшларда атрофмухитга тугри муносабатни тарбиялаш, табиат мухофазаси учун масъулият хиссини шакллантиришга ёрдам берувчи экологияга оид карашларидан фойдаланиш бугунги кунда хам экологик таълим-тарбиянинг самарали булиши учун мухим гоявий асос саналади.

Талабаларга экологик билимларни беришда, уларда ватанга мухаббат,она табиатни севиш шу билан биргаликда соглом турмуш тарзига интилиш, табиат ва атроф-мухитга масъулиятли ёндашиш куникма ва малакаларини тарбиялашда алохида урин тутишини хисобга олган холда бойитишга жиддий эътибор каратиш максадга мувофикдир.

Дарс жараёнида экологияга оид материаллардан фойдаланиш талабаларда соглом турмуш тарзига интилиш ва экологик билимларни урганишга кизикишни юзага келтиради, шунингдек, миллий- маънавий кадриятлар мохиятини чукур англашлари учун имконият яратди. Соглом турмуш тарзига интилишни шакллантиришда ёзувчи ва шоирларнинг асарларини урганиш жуда мухим. Чунки ёзувчи ва шоирлар уз асарларида инсон ва табиат муносабати масаласини хеч качон четлаб утмайдилар. Уларнинг асарларида экологик тарбия факат табиатни мухофаза килиш тарзидагина эмас, балки инсонпарварлик, инсон тафаккурини ривожлантириш, маънавий ахлокий хислатларни тарбиялаш каби мухим муаммолар билан боглик холда уз ифодасини топади. Бадиий адабиёт намояндалари инсоннинг узини хам табиатнинг бир зарраси сифатида дунёни узгартирувчи, уни бойитувчи

мавжудод деган нуктаи назарни илгари сурадилар. Бу борада Алишер Навоий асарларига мурожаат этиш, ундаги табиат масалаларини тахлил этиш укувчиларнинг экологик маданият хакидаги тушинчаларини ривожлантиради. Чунки Алишер Навоий уз ижоди ва фаолияти давомида атроф-мухитга, табиатнинг бир кисми булган инсоният турмуштарзига катта эътибор беради. Инсон саломатлиги учун табиатнинг канчалик мухим эканлигини кишилар онгига етказишга харакат килади. Шоир жисмонан соглом, аклан етук кишиларнинг куп булиши учун авваламбор —соглом ижтимоий мухит яратиш кераклигини назарда тутади ва бу ишларни амалга оширишда узи бош-кош булади. У оби-хаёт, сув муаммосига алохида эътиборини каратади. Навоий арик казиш, зовурларни тозалаш, сув чикариш каби ишларга рахбарлик килади ва узининг асарларида хам бу гояларни илгари суради. Алишер Навоий Фарход ва Ширин достонида факат севги садокатни куйлаб колмасдан, эл-юрт ободлиги, кишиларнинг бахт-саодати, соглом турмуш тарзи, мардлик ва жасурлик гояларини илгари суради. Табиат ва ижтимоий мухиткуйнида камол топган Фарход образи оркали ватанпарвар, халксевар, юксак маънавиятли, хар томонлама етук, жисмонан соглим, рухан пок, иродаси кучли, тафаккури серкирра, полвон, фозил ва комил углон образини гавдалантиради. Фарход бор куч - гайратини инсонларнинг фаровон турмуш тарзига багишлайди. Ариклар казиб, зовурларни тозалайди, тог - тошларни ёриб, сув келтиради. Табиатни обод килиб, инсонларга соглом турмуш тарзини яратади. У биргина Ширинни севиб колмасдан, балки унинг Ватанини, элини, табиатини хам эъзозлайди. Алишер Навоий Фарходга ухшаш фозил ва ботир, билаги кучга тулган, иродали, ишбилармон ёшларнинг купайишини орзу килади.

Мана шундай соглом авлоднинг усиб улгайиши учун зарур булган соглом ижтимоий мухит булиши хакидаги илгор долзарб, умумбашарий гояларни илгари суради. Аллома узок улкаларнинг фасл узгаришларини бир - биридан фарки, усимлик ва хайвонот дунёсининг хам табиатга мослашиб яшаши, жой танлаши каби маълумотларни уз даври нуктаи назари билан ёндашган холда кишилар онгига етказишга харакат килади. Шоир кишиларнинг мавсум билан боглик холда кийинишини хам таърифлаб утади. Кийим хушбичим ва чиройли булиши, хар бир киши ёшига мос мато ва ранг танлаши зарур эканлигини куйидаги хикматли сузларда келтириб утади: Курук ёгочка эрур, богламок шукуфаю барг, Карики истаса киймак кизил, ёшил хилъат. Кариган одам кариган пайтида ёшларга ухшашни орзу килиб кизил ёки яшил либос кийса, гуёки бу куриган ёгочга гул ва барг боглаб куйиш билан баробардир. Навоий

ташаббуси билан Хиротда Доруш-шифо, яъни инсон саломатлиги учун хизмат киладиган даволаш уйи очилади. Мана шу ашёвий далилларда бу улуг зотнинг табобат фанини яхши билиши, табобат билан кизикиши, инсопарварлик харакатлари уз ифодасини топади. Алишер Навоий ижодида таъбиятга оид гоялар, фикрлар ва карашларни алохида урганиш, ёшларимиз онгида табиат ходисалари, унинг гузаллигига, ундаги мавжуд жонсиз ва жомли борликка нисбатан мехр - мухаббат, мурувват, мехр - шавкат ва нафосат туйгуларини ривожлантиришда мухим омилдир. Навоийнинг табиат хакидаги асарларини урганиш оркали адабий таълим жараёнида укувчиларнинг соглом турмуш тарзига интилишни ва экологик маданиятни шакллантиришда куйидаги талабларни амалга оширишни такозо этади деган хулосага келдик: - бадиий асарлар холатини хис этиши ва хиссиётни уз фаолиятида намоён эта олиши; -бадиий асар кахрамонининг инсон ва табиат, унинг мутаносиблигига доир энг мухим хусусиятларини фарклай олиши; - она - замин, она - табиат, она Ватан бойликлари, унга мухаббат кузи билан караш, уни асраб - авайлаш хакидаги фикр - мулохазаларни ифодалай олиши; - кийин вазиятлардан чикиб кета олиш масалалари урганилган бадиий асар кахрамонлари мисолида хис эта лоиши; -экологик маданиятга, турмуш тарзини урганишга хос хислатлар, фазилатлар хакида билим малака ва куникмага эга буладилар.

Х,ар бир олий таълим муассаларида талабаларга бериладиган экологик билимлар узига хос хусусиятга эга булиб, талабаларда соглом турмуш тарзига интилиш ва экологик маданиятни шакллантиришга хизмат килади. Юкоридаги фикрларни тахлил килиб, соглом турмуш тарзига ва экологик маданиятга куйидагича таъриф берамиз: Соглом турмуш тарзи табиатни, жамиятни ва уз-узини мухофаза килиш, унинг бойликларидан окилона фойдаланиш, фаол хаётий позицияда туриш ва амал килишдир. Экологик маданият- бу табиат хакидаги билим, онг, идрок, саводхонлик, интиллектуал салохият ва уни амалда куллай билиш фаолиятининг юксак курсатгичи, онгли ва масулиятли ёндашувдир. Унда табиат билан инсон уртасидаги узаро окилона, масъулиятли муносабат таркиб топади [5].

Тахлилларимиз натижасида талабаларда соглом турмуш тарзига интилиш ва экологик маданиятни шакллантиришнинг педагогик - психологик жихатлари аникланди ва албатта бу жараён ахлокий, экологик таълим - тарбия асосида амалга оширилади.

Демак, хар бир талаба соглом турмуш тарзига интилиш ва уларнинг экологик маданиятини шакллантириш деганда, юкори даражадаги онглилик,

юксак масъулиятга таянувчи, манавиятли - интеллектуал салохиятли, атроф мухитни мухофаза килиш харакатида фаол иштирок этишга эхтиёж сезувчи баркамол шахс шакллантиришдаги бир бутун максадга йуналтирилган педагогик ва психологик жараён назарда тутилади.

Тахлиллардан маълум булдики, кадимда инсоннинг табиат билан алокаси хозирги замонга Караганда мустахкамрок булган.

Аждодларимиз колдирган улкан маънавий мерос укувчиларда экологик маданиятни тарбиялашга миллий - тарихий, умуминсоний асос сифатида караш зарурлигини курсатади.

Аждодларимиз онгида табиат билан уйгунликда булиш алохида урин тутган, экологик муаммолар ечими улардаги экологик маданиятни шакллантириш учун асос булган. Талабаларда соглом турмуш тарзига интилиш ва экологик маданиятни шакллантириш тизимлилик, онглилик, самарадорлик, назария билан амалиёт бирлиги, миллийлик, худудийлик ва умумбашарий хусусиятга эгалик, фанлараро алокадорлик билан таълимнинг турли боскичларидаги узвийлик, кадимги Шарк ва хозирги замон экология маданияти ютукларининг узаро яхлидлиги омиллари билан таъминланади.

Факат экологик маданият шаклланган одамгина табиатга тугри муносабатда булади ва уни асраб авайлайди. Хрзирги кунда бу хар кандай таълим муассаларининг олдига куйилган мухим вазифалардан бирига айланди.

ХУЛОСА

Таълим ва тарбия бериш тизими жамият хаётида содир булаётган жараёнлар талабларга мос келиши лозим, укув тизимига катор узгаришлар киритилиши шарт. Атроф мухитга онгли муносабат натижасида экологик маданият шаклланади. Бу уз навбатида, табиатга етказилган зарарнинг олдини олиш ва бартараф этишда муносиб иштирок этиш, табиат бойликларидан окилона фойдаланиш, экологик саводхонликни таркиб топтиришдан иборат. У куйидаги таркибий кисмларни камраб олади:

- инсоният табиатнинг бир булаги эканлигини хис килиш;

- табиатни инсониятнинг тугилиши, яшаш, ривожланиш макони сифатида англаш ва фикрлаш;

- табиат ва жамият уйггунлигига доир табиий ва антропоген билимлар тизимига эга булиш; -табиий мухит билан онгли муносабатга кириша олиш, унинг холатларини бахолай билиш билим ва малакага эга булиш;

- атроф мухитни табиий холда келажак авлод учун саклаш кабилар[3].

Талабаларнинг соглом турмуш тарзига интилиш ва экологик маданиятини шакллантириш, уларда табиатга нисбатан ижобий туйгу, караш ва харакатларнинг шаклланишини кузда тутади-ки, улар махаллий, миллий ва умуминсоний кадриятлар билан уйгунлашиб кетади. Экологик маданиятни шаклланиши табиатни саклаб колиш, уни умрини узайтиришнинг асоси булиб хизмат килади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси "Таълим тугрисидаги конун"

2. "2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси"

3. "Узбекистон Республикасида Экологик таълимни ривожлантириш концепцияси"

4. Peter Rellero, Dinah Zike. Ecology. USA, Glencoe. 2005.

5. To'xtaev A. Ekologiya. T.: O'qituvchi. 1998., 2001.

6. To'xtaev A.S., Haydarova H.N., Yakubjonova Sh.T., Xonxojaeva N.B., G'ulomova A.R. "Umumiy ekologiyadan laboratoriya mashg'ulotlari". T., 2005 y.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.