Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРДА УМУМИНСОНИЙ ҚАДРИЯТЛАРГА ОИД КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МОҲИЯТИ ВА МАНТИҚИЙ ЖИҲАТДАН ТАҲЛИЛИ'

ТАЛАБАЛАРДА УМУМИНСОНИЙ ҚАДРИЯТЛАРГА ОИД КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МОҲИЯТИ ВА МАНТИҚИЙ ЖИҲАТДАН ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
4
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
қадрият / умуминсоний қадрият / миллий қадрият / ватанпарварлик / маънавият / миллий ғоя / тарғибот / миллий ғурур / миллий ифтихор / тарихийлик / мантиқийлик / прогнозлаш / тарққиёт

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуғаниев Озод Турсунбой Ўғли

мазкур мақолада талабаларда умуминсоний қадриятларга оид компетентлиликни ривожлантириш моҳияти ва мантиқий жиҳатдан таҳлили ёритилган бўлиб, турли ёт ғояларнинг салбий таъсири ортиб, одамларнинг онги-шуъури ва қалби учун кураш кучайиб бораётган бир даврда таълим-тарбия, талабаларни умуминсоний қадриятларга оид компетентлиликни ривожлантиришда тарғибот ва ташвиқот ишлари жараёнида умуминсоний қадриятларга содиқлик, миллий ғоя, миллат ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги масаласининг долзарбдир, талаба-ёшларни профессионал касб эгаси бўлиб вояга етказишнинг моҳияти ва мантиқий жиҳатдан таҳлил этиш орқали уларнинг миллий, умуминсоний қадриятлар, диний-бағрикенглик, ватанпарварлик, ватанга садоқат руҳини қарор топтириш каби юксак инсоний фазилатларни ривожлантиришнинг педагогик таъсир воситалари орқали ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРДА УМУМИНСОНИЙ ҚАДРИЯТЛАРГА ОИД КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МОҲИЯТИ ВА МАНТИҚИЙ ЖИҲАТДАН ТАҲЛИЛИ»

ТАЛАБАЛАРДА УМУМИНСОНИЙ ЦАДРИЯТЛАРГА ОИД КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МО^ИЯТИ ВА МАНТИЛИЙ

ЖИ^АТДАН ТА^ЛИЛИ АбдуFаниев Озод Турсунбой ^ли

Т.НДори Ниёзий номидаги Узбекистан педагогика фанлари илмий тадкикот институти Илмий котиби педагогика фанлари бщйича фалсафа доктори (PhD)., катта илмий ходим

https://doi.org/10.5281/zenodo.10982435

Аннотатсия. мазкур мацолада талабаларда умуминсоний цадриятларга оид компетентлиликниривожлантириш моуияти ва мантиций жиуатдан таулили ёритилган булиб, турли ёт гояларнинг салбий таъсири ортиб, одамларнинг онги-шуъури ва цалби учун кураш кучайиб бораётган бир даврда таълим-тарбия, талабаларни умуминсоний цадриятларга оид компетентлиликни ривожлантиришда таргибот ва ташвицот ишлари жараёнида умуминсоний цадриятларга содицлик, миллий гоя, миллат ва уларнинг узаро боглицлиги масаласининг долзарбдир, талаба-ёшларни профессионал касб эгаси булиб вояга етказишнинг моуияти ва мантиций жиуатдан таулил этиш орцали уларнинг миллий, умуминсоний цадриятлар, диний-багрикенглик, ватанпарварлик, ватанга садоцат рууини царор топтириш каби юксак инсоний фазилатларни ривожлантиришнинг педагогик таъсир воситалари орцали ёритилган.

Калит сузлар: цадрият, умуминсоний цадрият, миллий цадрият, ватанпарварлик, маънавият, миллий гоя, таргибот, миллий гурур, миллий ифтихор, тарихийлик, мантицийлик, прогнозлаш, тарцциёт

Бугунги кунда жах,онда ривожланган мамлакатлар таълими тизими, талабаларни умуминсоний кадриятларга оид компетентлилигини ривожлантириш, давлат ва жамият тараккиётидаги ахдмияти жах,он олимларининг доимий тадкикот объекти булиб келмокда. Жанбубий Кореяда имзоланган 2030 йилгача мулжалланган Юнесконинг Инчхон декларatsiясида "Таълим-тараккиётининг асосий хдракатланувчи кучи ва баркарор ривожланиш максадларига етказувчи мух,им фаолият" белгиланган вазифаларда "тарих бу хдётни узгартириш мажбурияти, одамларни янги таълим тараккиётига кучли ва инновatsiон хдракатларга чорлаш" деб эътироф этилган. Шу асосда А^Ш, Франция, Россия, Германия, Англия каби давлатлари таълим тизими ривожлантириш буйича тизимли ишлар амалга оширилмокда.

Республикамизда узлуксиз таълим тизимини такомиллаштириб бориш билан х,амох,анг педагогика таърбияда талабаларни умуминсоний кадриятларга оид компетентлилигини ривожлантиришга алох,ида эътибор каратилмокда. "^адриятларимизни, маънавий-ахлокий, фалсафий хдмда педагогик меросимизни, халк таълимининг шаклланиш ва ривожланиш тарихини асл манбалардан урганиш, педагогика назарияси ва тарихи куламини объектив маълумотлар асосида бойитиш, педагогик тафаккуримизни ривожлантириш имкониятини янада кенгайтиришнинг методологик асослари яратилди". Янги Узбектистон шароитида талабаларда умуминсоний кадриятларга оид компетентлиликни ривожлантириш масаласи мамлактимизда кабул килинаёт Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича "Х,аракатлар стратегияси"да, айни вактда мамлакатимиз босиб утган тараккиёт йулининг чукур тах,лили, бугунги кунда жах,он бозори конъюнктураси кескин узгарув, глобаллашув шароитида ракобат тобора кучайиб бораётгани давлатимизни янада баркарор ва жадал суръатлар билан

ривожлантириш учун мутдако янгича ёндашув хдмда тамойилларни ишлаб чикиш ва амалда куллаш устувор вазифа этиб бедгиданган. Натижада педагогик таъдимотдар тарихига оид тадкикотдарда урганидаётган давр Янги Узбектистон шароитида тадабадарда умуминсоний кадриятларга оид компетентдидикни ривожлантириш каби масададарни идмий урганишга замин яратидди.

Х,озир шиддат бидан ривожданиб бораётган даврда, таъдим сохдсида амадга оширилаётган тадкикот ишдари ва эришилган катор ижобий узгаришдарга карамасдан, таъдим жэараёнининг самарадордигини оширишда аввадо таъдимнинг ривожданиш динамикасини янада жадаллаштириш, бунда яратидган шарт -шароитдар ва имкониятдардан самаради фойдаданиш, таъдим муассасадари учун ракобатбардош мутахассисдарни тайёрдашда ударнинг миддий кадриятларга таянган х,олда компетентдиди шахсни тарбиядаш масадаси додзарб ахдмият касб этади.

Узбектистон Респубдикаси Президентининг 2017 йид 20 апреддаги "Олий таъдим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирдари тугрисида" ги карорида Олий таъдим тизимини тубдан такомиддаштириш, мамдакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор вазифадаридан кедиб чиккан х,олда, кадрдар тайёрдаш тизимини тубдан такомиддаштириш хадкаро стандартдар даражасига мос одий маъдумотди мутахассисдар тайёрдаш учун зарур шароитдар яратидишини таъминдаш сифатига катта эътибор каратилишидан дадодат беради.

Таъдим амадиётида бугунги кунда компетентдикнинг мураккаб, интеграл характерини таъкиддаб утар эканмиз, жах,он хдмжамиятида таъдимни бошкарув модеддарида унинг уч даражаси ёки жихдти ажратиб курсатидган:

1) интегратив компетентдик - бидим ва куникмаларни узлаштиришга ва ташки мух,итнинг тез узгариб турадиган шароитдарида удардан фойдадана одишга кодирлик;

2) ижтимоийпсихологик компетентдик - зех,нидрок, одамдарнинг хулкатворини тушуниш буйича бидимдар ва куникмалар, ударнинг фаодияти мотивацияси, киришувчандик ва мулокот маданиятининг юкори даражададиги.

3) бошкарув фаодиятининг муайян сохдлари буйича компетентдик - карорлар кабул килиш, ахборот йигиш, одамдар бидан ишдаш методдари ва х,оказолар.

Янги ижтимоийтаълимий гоядар нуктаи назаридан компетентдик тушунчаси янада ривожданиб бормокда. Тадаба шахсида компетентдикни ривождантириш боскичдаридан бири - унинг таркибий кисмлари доирасини субъект касбий фаодияти учун мух,им булган компетенциядарнинг кушимча сохддарини киритиш х,исобига кенгайтириш бидан богдик. Компетентди ёндашувининг асосий гоядарини идгари сурган одим Ж.Равен бунинг мух,имлигини шундай такиддайди: "биз купрок ва камрок компетентди укитувчидар, хдйдовчидар, темирчидар, менежердар ва хдрбий офицердарни содиштирганимизда, х,ар бир х,олатда уз ишининг устадари намойиш кидган сиёсий хулкатвор айнан энг мух,им булиб чикди" деб такиддаган эди.

Одим психодогик жихдтдан компетентдик - атрофдаги одамни тушуниш мезони ва у бидан узаро таъсирининг мутаносиблиги сифатида бедгиданади ёки янада батафсилрок таърифданса, фаодиятни муваффакиятди амадга ошириш имконини берадиган бидим, куникма ва мадакадар йигиндисидир ёки инсоннинг атрофмух,итга ва узузига таъсир этиш методдарини эгаддагандигининг асосий омиддарига х,ам тухталиб утади.

Хусусан, тадабадарда умуминсоний кадриятларга оид компетентдидикни ривождантириш шиддат бидан ривожданиб гдобаддашиб интеграцияданаётган дунё

шиддат билан узгариб, ёш-авлоднинг миллий узликни англаши, умуминсоний кадриятларга содиклиги, шахс маънавиятини мустахкамлаш жараёнларида турли ёт гояларнинг салбий таъсири ортиб, бораётгани, одамларнинг онги-шуъури ва калби учун мафкуравий курашлар кучайиб бораётган бир даврда таълим-тарбия жараёнида умуминсоний кадриятларга содиклик рухни сингдириш масаласининг долзарблиги янада ошмокда. Халкнинг маънавий хаётида шахс узлигини англаши мухим урин тутади. Шундай экан, талабаларда умуминсоний кадриятларга оид компетентлиликни ривожлантиришда айни маънавий-ахлокий тарбияланишини таълим-тарбия жараёнининг аввало, миллий уз-узини англашининг мазмун-мохиятини, халк, миллат тушунчалари хамда уларнинг узаро алокадорлик жихатларига алохида эътибор каратиш лозимлиги кайд этилмокда. Талабаларда умуминсоний кадриятларга оид компетентлиликни ривожлантиришда мохияти - мантикий жихатлан тахлил этар эканмиз, биз томонимиздан олиб борилган тадкикотларни урганиш доирасида аввал, махаллий ва хорижий тадкикотчиларнинг ишларидаги илмий имкониятларни компетентлик, педагогик лаёкатга эътибор каратишнинг тахлилига тухталиб утишни лозим деб топдик.

Хориж олимларидан С.Е.Шишков томонидан компетентликнинг куйидаги таърифлари келтирилган:

укишурганиш туфайли эгалланган билимлар, тажриба, кадриятлар ва мойилликларга асосланган умумий лаёкатлилик;

билим ва вазиятлар уртасидаги алокани урната билиш кобилияти, уларни хал этишнинг муаммога мос келадиган йулини топишнинг мухимлигига тухталиб утган.

Л.М.Долгованинг тадкикотларида, компетентлик - эгаллаган билимлар асосида фаолиятни ташкил этиш ва амалга оширишдир. Компетентлик универсал билимларга асосланган холда мустакил фаолият тажрибасини назарда тутади. Компетентлик -ижтимоий-амалий куринишидаги билим ва куникмалардан иборат мавжудлиги булиб, таълим жараёни натижаларига жамият томонидан ижтимоиймаданий талаблар куйиладиган холларда намоён булади деб этироф этган.

Э.Ф.Зеернинг тадкикотларида келтирилишича, компетентлик - билимлар, куникмалар йигиндиси, шунингдек, шахс фаолиятида муайян вазифаларни амалга ошириш усуллари булиб, улар куйидаги таркибий кисмлардан иборат:

ижтимоийхукукий компетентлик - ижтимоий институтлар ва одамларнинг узаро фаолиятлари сохасидаги билим ва куникмалар, шунингдек, касбий мулокот йулларини ва хулкатвор коидаларини пухта эгаллаганлик;

махсус компетентлик - мустакил равишда муайян фаолият турларини амалга оширишга тайёрлик, куп учрайдиган касбий масалаларни хал эта билиш ва уз мехнати натижаларини бахолай олиш, уз мутахассислиги буйича янги билим ва куникмаларни мустакил равишда узлаштира олишга кодирлик;

шахсий компетентлик - касбий махорати ва малакаларини доимий равишда орттириб боришга кодирлик, касбий фаолиятида узини курсата олиш;

аутокомпетентлик - узининг ижтимоийкасбий имкониятлари буйича хакконий тасаввурга эга булиш, касбий кийинчиликларни бартараф эта олиш, каби жихатларни изохлаган.

Олимнинг фикрича, касбий компетентлик мутахассис шахсининг касбий хусусиятларини куйидагиларда куришимиз мумкин:

-шахснинг касбий жиуатдан максадга йуналтирилганлиги: муваффакиятлар ва ютукларга интилиш, жамоа билан биргаликдаги фаолиятни амалга ошириш ва жамоа манфаатлари учун жон куйдириш, ишончлилик, уз касбига муносиблик ва б.;

-касбий жихатдан мухим сифатлар: виждонлилик, уз рухий холатини таулил кила билиш, мустакиллик, маьсулиятлилик, аклий жиуатдан етуклик, бахолаш ва башорат кила олишга лаёкатлилик, коммуникативлик, касбий сафарбарлик, муаммоларни хал эта билиш ва б.;

-касбий жихдтдан мухим булган психофизиологик сифатлар: ишлаш кобилияти, кул ишларини мохирона бажара олиш, психомотор куникмалар, куз билан чамалаш махорати ва б.

Таълим жараёнини компетентлик ёндашувига йуналтириш таълимда методик шарт-шароитларни, янги педагогик технологияларнинг мазмуни ва кулланишини кайтадан куриб чикиш ва ишлаб чикишни талаб этади, чунки компетентциялар хеч бир фан буйича на билимларга ва куникмаларга тааллукли эмас. Анъанавий таълимда асосий эътибор таълим олувчининг муайян билим, куникма ва малакалар тупламини эгаллашига каратилган булганлиги сабабли, бугунги кунда чукур билимларга эга була туриб, уларни зарурат ёки имконият пайдо булганда, керакли вактда ва керакли жойда уз урнида куллай олмайдиган одамларни учратиш мумкин.

Шу билан бирга, компетентликни билимларга ёки куникма ва малакаларга карама-карши куйиш хам мумкин эмас. Компетентлик тушунчаси билим, куникма ёки малака тушунчаларига нисбатан кенгрок, компетентлик уларни таълим натижаси сифатида уз ичига олади (лекин бунда компетентлик билим, куникма ва малакаларнинг оддий йигиндиси эмас, бирмунча бошкачарок мазмундаги тушунчадир). Компетентлик тушунчаси нафакат когнитив ва операционтехнологик, балки мотивацион, ахлокий, ижтимоий таркибий кисмларни хам уз ичига олади. Шунинг учун компетентли ёндашув натижасида куйидагилар таъминланиши лозим:

-узузини ривожлантириш манбаи сифатида таълим олишга ички мотивациянинг мавжуд булиши;

-яхлит фаолиятни эгаллаш шарти сифатида укув фаолияти жараёнида уз-узини сафарбар эиш кобилияти;

-хар бир одамга узининг у ёки бу укув материалини узлаштира олиш даражасини аниклаш имконини берувчи узузини дифференциациялаш (уз даражасини аниклай билиш) кобилияти;

-таълим олувчи томонидан шахсий ахамиятга эга булган натижаларга эришиш;

-таълим жараёнини субъектлари фаолияти узаро богликлиги.

Шунинг учун хам компетентликка йуналтирилган таълимнинг метод ва технологиялари маълум бир шароитларда шакллантирилган кобилиятларнинг бошка бир шароитларга осон кучиши ва мослашувчанлигини таъминлаши керак, яъни "ноадаптив фаоллик" хусусиятини хосил килиши лозим. Демак, талабаларда умуминсоний кадриятларга оид компетентлиликни ривожлантиришдан асосий максад, ёшларда бунёдкор гоялар рухида тарбиялаш, умуминсоний кадриятларга содиклик, уз миллий кадриятлари асосида тарбиялаш масаласи мухим урин тутади. Демак, талабаларда умуминсоний кадриятларга оид компетентлиликни ривожлантириш асосий омил сифатида узига ишонч ва эътикодга айланиб эътироф этилганлиги сабабли талабаларни ватанга садокат ишонч, миллий ва умуминсоний кадриятлар рухида камол топиши, кадрлар тайёрлашда мамлакат

такдири учун жон куйдирадиган кадрлар этиб тарбиялаш "Ватан бизга нима берди деб эмас,

балки мен ватан учун нима килдим!" шиорини уз касбий ва хаётий фаолиятининг асосий

масаласи деб белгилаш мухим ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Образование 2030 Инчхонская декларация и рамочная программа действий.: Республики Корея с 19 по 25 мая 2015 г.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги П^-2995 - сонли "^адимий ёзма манбаларни саклаш, тадкик ва таргиб килиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ^арори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар Стратегияси тугрисида"ги фармони // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - Т., 2017. 6-сон.

4. Узбектистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^2909-сон ^арори

5. Шишков С.Е. Мониторинг качества образовательного процесса в школе/С.Е.Шишиов, В.А.Кальний.-М: Педагогическое общесто России, 1999. - 320 с.

6. Долгова Л.М. Пробные действия учащихся в пространстве инновационной школы. 2007. С.191-193.

7. Зеер Э.Ф. Модернизация профессионального образования: компетентностный подход // Образование и наука. Известия. Урал. отделение РАО. 2004. - № 3. - С. 42-53.

8. Abduganiyev O. T. DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCIES IN STUDENTS-AS A SOCIAL PEDAGOGICAL NEED //PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF SCIENCE AND EDUCATION. - 2022. - T. 1. - №. 5. - S. 78-83.

9. Tursunboyevich A. O. Development of socially active citizenship competence in students and youth in continuous education. - 2022.

10. Tursunboyevich O. A. Pedagogical and psychological opportunities for the development of social active civil competences in students //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - T. 11. - №. 3. - S. 1888-1897.

11. Abduganiyev O. Formation of legal training aimed at competitiveness in pupils of secondary schools //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. - 2019. - T. 9. - №. 7.

12. Tursunboyevich O. A. Pedagogical and psychological opportunities for the development of social active civil competences in students //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - T. 11. - №. 3. - S. 1888-1897.

13. Abduganiyev O. T. FACTORS AFFECTING THE DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCE IN STUDENTS //E Conference Zone. - 2022. - S. 10-13.

14. Abdug'Aniyev O. MADANIYATSHUNOSLIK YONDASHUVI ASOSIDA TALABALARDA UMUMINSONIY QADRIYATLARGA OID KOMPETENTLILIKNI RIVOJLANTIRISH //Science and innovation. - 2023. - Т. 2. - №. Special Issue 9. - С. 316319.

15. Абдуганиев, Озод. "ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МОДЕЛЛАШТИРИШ ОР^АЛИ ТАЛАБАЛАРДА ИЖТИМОИЙ ФАОЛ ФУ^АРОЛИК КОМПЕТЕНЦИЯНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ." Innovations in Technology and Science Education 1.5 (2022): 161168.

16. O'G, Abdug'Aniev Ozod Tursunboy. "TALABALARDA IJTIMOIY FAOL FUQAROLIK KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK IMKONIYATLARI." Science and innovation 2.Special Issue 5 (2023): 708-713.

17. Tursunboyevich, Abduganiyev Ozod. "Development of socially active citizenship competence in students and youth in continuous education." (2022).

18. O'G, Abdug'Aniyev Ozod Tursunboy. "TALABALAR IJTIMOIY TASHABBUSKORLIGINI RIVOJLANTTIRISHDA TA'LIM MUASSASASINING IJTIMOIY-MADANIY MUHITI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK." Science and innovation 2.Special Issue 4 (2023): 150-154.

19. Jumaniyozov, X. S., Nigmanova, U. B., Rasulova, A. M., & Abdug'aniyev, O. T. (2022). The essence of the phenomena of extremism and terrorism in the context of globalization and its threat to the stability of the international community. Ann. For. Res, 65(1), 9173-9179.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.