Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-КАСБИЙ МАСЪУЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-КАСБИЙ МАСЪУЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
таълим / тарбия / маърифат / касбий масъулият / баркамол / маънавият / истедод / билим / кўникма / ташаббускорлик / креативлик.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Нуриллаев Феруз Тоҳиржонович

Mазкур мақолада бўлажак ўқитувчиларнинг ижтимоий-касбий масъулиятини ривожлантириш орқали ижтимоий, оилавий ва шахсий, ижтимоий-касбий масъулият ҳисси фуқаролик тарбиявий хислатларини ривожлантириш, уларнинг интелектуал салоҳиятли баркамол ёш-авлодни тарбиялаш масалалари, ўқувчи-ёшларни аҳлоқий таърбия, илм, интизом, маънавий етук, бўлиб вояга етишининг педагогик таъсир воситалари орқали ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-КАСБИЙ МАСЪУЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ»

БУЛАЖАК УЦИТУВЧИЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-КАСБИЙ МАСЪУЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖЩАТЛАРИ Нуриллаев Феруз Тохиржонович

Тошкент давлат педагогика университета тадкикотчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.10810923 Аннотация. Мазкур мацолада булажак уцитувчиларнинг ижтимоий-касбий масъулиятини ривожлантириш орцали ижтимоий, оилавий ва шахсий, ижтимоий-касбий масъулият щсси фуцаролик тарбиявий хислатларини ривожлантириш, уларнинг интелектуал салощятли баркамол ёш-авлодни тарбиялаш масалалари, уцувчи-ёшларни а^лоций таърбия, илм, интизом, маънавий етук, булиб вояга етишининг педагогик таъсир воситалари орцали ёритилган.

Калит сузлар: таълим, тарбия, маърифат, касбий масъулият, баркамол, маънавият, истедод, билим, куникма, ташаббускорлик, креативлик.

Узбекистон Республикасида таълим-тизимида амалга оширилаётган ислохотлар негизида мамлакатимизнинг эртаси булган - ёшларнинг ижтимоий-касбий масъyлятини ривожлантириш долзаб масала сифатида илгари сyрилмокда. Узбекистон Респyбликаси Президенти Ш.Мирзиёев ижтимоий-касбий масъyлятли баркамол ёшларни тарбиялаш масаласига тухталар экан: 2020 йил 29 декабрь куни Олий Мажлисга мyрожаатномасида: "жамият тараккиётида унинг келажагини таъминлайдиган ёш авлоднинг соFлом ва баркамол 6Ули6 вояга етиши хал килувчи Урин тутади. Шу сабабли биз ислохотларимиз кyлами ва самарасини янада оширишда хар томонлама етук, замонавий билим ва хунарларни пухта эгаллаган, азму шижоатли, ташаббускор ёшларимизга таянамиз" деган ушбу мурожаатлари замирида хам таълим муассасаларида тахсил олаётган ёш-авлодни ижтимоий-касбий масъулятини ривожлантриш мухим ахамият касб этади.

Талаба-шахсининг ижтимоий, оилавий ва шахсий, ижтимоий-касбий масъулият хисси фукаролик тарбиявий хислатларини ривожлантириш жараёнида намоён булади. Масъулият хисси бу гурухий ва ижтимоий куринишга эга булиб, тури индивидуал, белгиланган ижтимоий максадлар оркали ижтимоий ташаббускорликни амалга ошириш билан узвий боFлик. Онгли равишда эркин инсон уз ташаббускорлиги билан жамият олдидаги масъулияти доирасини кенгайтириш имконига эга. Тадкикот жараёнида белгиланган вазифалардан бири олий таълим муассасалари талабаларида ижтимоий ва касбий масъулият хиссини ривожлантириш нинг педагогик хусусиятларининг мазмуний боFликлигини аниклаш ва асослаш этиб белгиланган. Ижтимоий - касбий масъулият хисси биз томонимиздан баркарор ахлокий ва шахсий фазилат сифатида курилиб, ижтимоий -касбий масъулият хиссига эга шахснинг хатти - харакати стратегиясини уз ичига олади, уларнинг харакатларига ва натижаларига жамиятнинг меъёрлари ва кадриятларига мувофик, унинг асослари ижтимоий ва касбий ролларнинг фаол ва ихтиёрий равишда амалга оширилиши, шунингдек, олинган натижалар учун жавобгарликни уз зиммасига олиши хисобланади.

Б.Назарова узининг илмий ишида педагогнинг касбий тарбияланганлик компетентлилигини тадкик килишда бир катор илмий асарлар асосида унинг куйидаги турлари фарк кили-нишини таъкидлайди:

- махсус тарбияланганлик компетентлилиги - касбий фаолия-тини етарлича юкори даражада эгаллаганлик, узининг келгуси касбий ривожланишини лойихалаш кобилияти;

1G7G

- ижтимoий тapбиялaнгaнлик кoмпетентлилиги - биpгaликдaги (rypy^^ кooпеpaтив) ^сбий фaoлиятни, x,aмкopликни вa, шyнинг-дек, мaзкyp кaсбдa адбул килинган кaсбий мyлoкoт yслyблapини эгaллaгaнлик, уз кaсбий мех,тати нaтижaлapи учун ижтимoий мaсъyллик;

- ayтoкoмпетентлик - узининг ижтимoий-кaсбий хapaктеpис-тикaлapи x,aкидa aдеквaт тaсaввyp вa кaсбий дестpyкциялapни енгиб утиш технoлoгиялapини эгaллaгaнлик;

- экстpемaл гасбий кoмпетентлик - тyсaтдaн мypaккaблaшгaн шapoитлapдa, x,aлoкaтлapдa, технoлoгик жapaёнлap бyзилгaнидa вa x,.к.лapдa ишлaш кoбилияти.

Кaсбий тapбиялaнгaнлик кoмпетентлилигининг кypсaтиб утил-ган тypлapи бyндaй хилмa-хиллигигa кapaмaсдaн, мyaллифлapдaн х,еч б^и yлapни тaснифлaш мумкин бyлaдигaн yмyмлaштиpyвчи мезoн aсoсини келтиpмaйди. Жyмлaдaн, ижтимoий тapбиялaнгaн-лик вa экстpемaл кoмпетентликлap тaвсифлaш учун тypли aсoслap-гa эгa, демaк, стpyктypaси, мaзмyни вa тapбиялaш шapoитлapи бyйичa фapк килaди. Рaвшaнки, Ma3^p MyaMMo х^з^та зaмoн педaгoг вa психoлoглapи ишлapидa хдли уз ечимини тотади.

S мoтивaциoн

кoгнитив .и

-

pефлексив-пpoгнoстик.

1. раем. Ижтимоий-касбий масъулият хиссини ривожлантиришнинг таркибий кисмлари

^yйдaги кoмпoнентлapнинг pивoжлaнгaнлик дapaжaси тypличa булиши вa шу тapикa инсoннинг ижтимoий-кaсбий мaсъyлият дapaжaсини a^ эттиpиши мумкин.

Мoтивaциoн хyсyсиятлapдa, иншннинг бутун хдёти дaвoмидa шaкллaнaдигaн вa pивoжлaнaдигaн эx,тиёжлap, мoтивлap вa мaксaдлap мaжмyини кaмpaб oлaди.

Aксиoлoгик - кaдpиятлap ижтимoий-кaсбий йyнaлгaнлтиpиш aсoсaн тaлaбaдaн aнaлитик, тaшкилий, ижтимoий тaшaббyскopликкa дoиp, тax,лилий-нaзapий бoскичлap aсoсидa pивoжлaнтиpиш.

Korarn™ сифaтлap opкaли тaлaбaлapдa ижтимoий-кaсбий фaoлиятгa тегишли билимлap вa yлap эгaллaши 3apyp булгани билaн бoFликликдa pивoжлaнaди.

Фaoлиятли ижтимoий - кaсбий сифaтлapни шaкллaнтиpишдa ижтимoий тaнлoв, тaлaбaлapдa эгaллaнгaн билимлap, ижтимoий x,aтти-x,apaкaт вa мaзкyp кyникмaлapни aмaлгa oшиpиш yсyллapи кoммyникaтив сифaтлap opкaли pивoжлaнтиpилaди.

Рефлексив-пpoгнoстик кyникмaлap, тaлaбaлapдa ижтимoий-кaсбий сифaтлapни pивoжлaнтиpишдa уз-узини нaзopaт килишгa, мyвaффaкиятсизликлapнинг сaбaблapини тaшки шapoитлapдaн эмaс, бaлки aввaлo уз хyлклapидa ёки сифaтлapидa излaйдигaн инсoнлap мyвaффaкиятгa эpишaдилap деб ифoдaлaб тaъкидлaйдилap.

1G71

Н.Муслимов уз тадкикотлари доирасида булажак укитувчининг касбий компетентлигининг шаклланишига таъсир этувчи педагогик-психологик куйидаги омилларни тахлил киклиб утади, булар:

1) мотивацион омил - укув хамда касбий харакатларни эски карашлардан холи булган холда амалга оширишга интилиш,ижодий кийинчиликларга тайёр булиш хамда бу борадаги ютукларга, ижодий жараёнларга интилиш, топилган ечимлардан коникиш хосил килиш. Бунда етакчи мотивлар - узининг янги ечимларини топишга кизикиш, ижодий фаолиятини ташкил этишга интилишдир.

2) интеллектуал омил - муаммоли таълим куникмаларини эгаллаганлиги (муаммони кура билиш, уни шакллантириш, муаммони хал этиш йулларини топиш ва хоказолар), фикрлашнинг креативлиги (ностандарт ечимлар кабул килувчи шахснинг ботиний кобилияти), мослашувчанлиги хамда тизимлилиги, ижодий тасаввур, моделлаштириш, лойихалаш, башорат килишга, янги FOяларни топишга мойиллик.

3) иродавий омил - изланиш давомида, моделлаштириш хамда укув ва касбий вазифаларни хал килиш учун уз фаолият йулини яратишда ирода сифатларини намойиш килиш.

4) хиссий омил - изланувчанлик, кашфиёт ва ихтироларни амалга оширишга хос хиссиётларнинг намоён булиши, укув хамда касбий фаолиятда креатив ечимларни топиш йулида зийрак булиш.

5) амалий-предметли омил - атрофдагиларга Fайриоддий булган хулк эгаси булиш (янги ахборотлар ичида тез йуналиш топа олиш, ноанъанавий ечимлар излаш, фикрлаш, харакат ва амалларнинг атрофдагилар учун кутилмаган йуналишда узгариши.

6) уз-узини бошкариш омили - ижодий жараёнда рефлексия кила олиш кобилияти, уз фикрларини зарур йуналишда бошкара олиш, янги ечимлар, FOялар топиш имконини берувчи манбаларга интилиш, уз ижодий фаоллигини таъминлаш учун мустакил равишда шароит ярата олиш каби омилларни аниклаштириб утган.

М.Махмутов тадкикотлари доирасида ижодий фаолиятда ижтимоий масъулят хиссини ривожлантириш масаласини шундай таъкидлаган эди, «Ижодий фаолият -эвристик фаолият булиб, унинг мохияти муаммони тез тушунишдан, асосий FOя, тушунчанинг мохиятини англаб етишдан, харакат усулини тусатдан топишдан иборат. Бундай фаолият юкори жушкинлик, субъектнинг объектга катта кизикиш билан тавсифланади» деб ифодалаб утган.

Б.Джураеванинг фикрича фаолиятли ёндашувнинг амалга оширилишида укитувчининг касбий-педагогик фаолиятининг ушбу турларини ажратади:

Гностик - умумкасбий ва ихтисослик фанлари учун хос булган билимлар таркибини мутахассис касбий фаолиятининг типик масалалари тузилмасига асосан интеграциялаш. Укув фанини укитиш максадларини ишлаб чикиш ва таснифлаш.

Укув-методик умумкасбий ва ихтисослик фанларини урганиш дастури талабалар билиш фаолиятлари элементлари буйича укув-методик мазмунини танлаши.

Креатив фаолият - барча ажратилган мавзулар буйича укув дастурига мувофик равишда укув-методик таъминотни ишлаб чикиш.

Коммуникатив-ташкилий - таълим олувчи ва укитувчи узаро фаолиятининг коммуникатив-ташкилий аспектларини таълим олувчиларнинг мустакил бошкариладиган иши жараёнида ишлаб чикиш ва назоратни ташкил этиш.

1G72

Демак, биз олий таълим муассасалари талабалари ижтимоий-касбий масъулият хиссини ривожлантириш муаммоси, унинг таркибий тузилишини очиб тахлил килиш лозим. Ижтимоий-касбий масъулият хиссининг мухим регулятори булган шахснинг ижтимоий хулк-атворининг баркарор стратегияси сифатида белгиланиши мумкин. Талабалар ижтимоий хулк-атвори, тил ва бошка семантик формациялар оркали ижтимоий белгиланадиган харакатлар мажмуи оркали намоён булади, улар ёрдамида ижтимоий мухит билан узаро алокада булиши, талаба-шахсининг гурух ижтимоий муносабатларида мухим урин эгаллайди. Ижтимоий хулк-атвор инсоннинг бошка одамларга, жамиятга ва объектив дунёга нисбатан харакатларини уз ичига олади. Бундай харакатларни тартибга солиш билан бир каторда, жамиятда тартибга солинади ва шахс онги билан боглик булиб, ички тартибга солишни ифодалайди.

REFERENCES

I. Xalq so'zi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Oliy Majlisga Murojaatnomasi" 2020 y. 30 dekabr №-255 son

2

. Назарова Б.А. Педагогика коллежлари булгуси укитувчиларининг касбий лаёкатини тарбиялаш: Дис. ... пед. фан. ном. - Т.: 2009. - 170 б.

3. Муслимов Н.А муаллифлиги асосида ёзилган. "Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси" номли Монографияси. Фан ва технология.: 2013 й. 6-10 б

4. Махмутов, М.И., Ибрагимов, Г.И., Чошанов, М.А. Педагогические технологии развития мышления учащихся [Текст] / М.И. Махмутов, Г.И. Ибрагимов, М.А. Чошанов. - Казань: ТГЖИ, 1993. - 88 с.

5. Джураева Б.Р. Формирование педагогической культуры будущих учителей в процессе изучения дисциплин педагогического цикла. - Т.: «Фан», 2003. - 177 с.

6. Tursunboyevich A. O. Development of socially active citizenship competence in students and youth in continuous education. - 2022.

7. Tursunboyevich O. A. Pedagogical and psychological opportunities for the development of social active civil competences in students //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - T. 11. - №. 3. - S. 1888-1897.

8. Abduganiyev O. Formation of legal training aimed at competitiveness in pupils of secondary schools //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. - 2019. - T. 9. - №. 7.

9. Tursunboyevich O. A. Pedagogical and psychological opportunities for the development of social active civil competences in students //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - T. 11. - №. 3. - S. 1888-1897.

10. Abduganiyev O. T. FACTORS AFFECTING THE DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCE IN STUDENTS //E Conference Zone. - 2022. - S. 10-13.

II. Oglu A. O. T. Pedagogical Conditions And Mechanisms Of Development Of Social Active Civil Competence In Students //Turkish Journal of Computer and Mathematics Education. -2021. - T. 12. - №. 7. - S. 433-442.

12. Abdug'Aniyev O. MADANIYATSHUNOSLIK YONDASHUVI ASOSIDA TALABALARDA UMUMINSONIY QADRIYATLARGA OID KOMPETENTLILIKNI

RIVOJLANTIRISH //Science and innovation. - 2023. - Т. 2. - №. Special Issue 9. - С. 316319.

13. Абдуганиев, Озод. "ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МОДЕЛЛАШТИРИШ ОРЦАЛИ ТАЛАБАЛАРДА ИЖТИМОИЙ ФАОЛ ФУ^АРОЛИК КОМПЕТЕНЦИЯНИ РИВОЖЛАНТИРИШ." Innovations in Technology and Science Education 1.5 (2022): 161168.

14. O'G, Abdug'Aniev Ozod Tursunboy. "TALABALARDA LJTIMOIY FAOL FUQAROLIK KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK IMKONIYATLARI." Science and innovation 2.Special Issue 5 (2023): 708-713.

15. Tursunboyevich, Abduganiyev Ozod. "Development of socially active citizenship competence in students and youth in continuous education." (2022).

16. O'G, Abdug'Aniyev Ozod Tursunboy. "TALABALAR IJTIMOIY TASHABBUSKORLIGINI RIVOJLANTTLRISHDA TA'LLM MUASSASASINING IJTIMOIY-MADANIY MUHITI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK." Science and innovation 2.Special Issue 4 (2023): 150-154.

17. Jumaniyozov, X. S., Nigmanova, U. B., Rasulova, A. M., & Abdug'aniyev, O. T. (2022). The essence of the phenomena of extremism and terrorism in the context of globalization and its threat to the stability of the international community. Ann. For. Res, 65(1), 9173-9179.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.