Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА КАТТА ЁШДАГИ БОЛАЛАРДА ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ ВОСИТАСИДА МИЛЛИЙ ҒУРУР ҲИССИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ–ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЗАРУРИЯТ СИФАТИДА'

МАКТАБГАЧА КАТТА ЁШДАГИ БОЛАЛАРДА ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ ВОСИТАСИДА МИЛЛИЙ ҒУРУР ҲИССИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ–ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЗАРУРИЯТ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
488
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
халқ оғзаки ижоди / миллий ғурур / ижтимоий педагогик зарурият / миллий ифтихор руҳида тарбиялаш / миллий маданиятни ривожлантириш / баркамол шахс камолоти / инновацион таълим-тарбия / шахсни маънавий-маърифий / маданий шакллантириш / таълим технологиялари. / folklore / national pride / socio-pedagogical necessity / education in the spirit of national pride / development of national culture / development of a comprehensive personality / innovative education and training / spiritual and educational / cultural development of the individual / educational technologies.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — G. Nazirova

Шарқ халқлари педагогик тафаккури махсули бўлган миллий ғурур тарбиясининг дидактик воситаларини аниқлаш, тизимлаштириш, мактабгача таълим жараёнида амалиётида тарбияланувчиларда миллий ғурурни шакллантиришда тарбиячи ва ота она ҳамкорлиги таъминлаш болани маънавий жиҳатдан ривожлантиришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади.Мақолада мактабгача катта ёшдаги болаларда халқ оғзаки ижоди воситасида миллий ғурур ҳиссини шакллантириш–ижтимоий педагогик зарурият сифатида айрим таҳлиллар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FORMATION OF A SENSE OF NATIONAL PRIDE AMONG IN OLDER PRESCHOOL CHILDREN THROUGH ORAL FOLK ART AS A SOCIO-PEDAGOGICAL NECESSITY

The identification and systematization of didactic means of educating national pride, which is a product of the pedagogical thinking of the peoples of the East, ensuring the cooperation of educators and parents in the formation of national pride in children in the process of preschool education is an important factor in the spiritual development of the child. The article provides an analysis of the socio-pedagogical need for the formation of feelings.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА КАТТА ЁШДАГИ БОЛАЛАРДА ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ ВОСИТАСИДА МИЛЛИЙ ҒУРУР ҲИССИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ–ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЗАРУРИЯТ СИФАТИДА»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

МАКТАБГАЧА КАТТА ЁШДАГИ БОЛАЛАРДА ХАЛЦ ОГЗАКИ ИЖОДИ ВОСИТАСИДА МИЛЛИЙ ГУРУР ХДССИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ-ИЖТИМОИЙ

ПЕДАГОГИК ЗАРУРИЯТ СИФАТИДА Назирова Гузал Маликовна

^ук;он давлат педагогика институти доценти, педагогика фанлари буйича фалсафа

доктори (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.7443716 Аннотация. Шарц халцлари педагогик тафаккури махсули булган миллий гурур тарбиясининг дидактик воситаларини аницлаш, тизимлаштириш, мактабгача таълим жараёнида амалиётида тарбияланувчиларда миллий гурурни шакллантиришда тарбиячи ва ота она уамкорлиги таъминлаш болани маънавий жиуатдан ривожлантиришда мущм омил булиб хизмат цилади.Мацолада мактабгача катта ёшдаги болаларда халц огзаки ижоди воситасида миллий гурур щссини шакллантириш-ижтимоий педагогик зарурият сифатида айрим та^лиллар берилган.

Калит сузлар: халц огзаки ижоди, миллий гурур, ижтимоий педагогик зарурият, миллий ифтихор рууида тарбиялаш, миллий маданиятни ривожлантириш, баркамол шахс камолоти, инновацион таълим-тарбия, шахсни маънавий-маърифий, маданий шакллантириш,таълим технологиялари.

ФОРМИРОВАНИЕ ЧУВСТВА НАЦИОНАЛЬНОЙ ГОРДОСТИ У ДЕТЕЙ СТАРШЕГО ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА ЧЕРЕЗ УСТНОЕ НАРОДНОЕ ТВОРЧЕСТВО - КАК СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ НЕОБХОДИМОСТЬ Аннотация. Выявление и систематизация дидактических средств воспитания национальной гордости, являющейся продуктом педагогического мышления народов Востока, обеспечение сотрудничества воспитателей и родителей в формировании национальной гордости у детей в процессе дошкольного образования служит важным фактором в духовного развития ребенка. В статье дается анализ социально-педагогической необходимости формирования чувства.

Ключевые слова: фольклор, национальная гордость, социально-педагогическая необходимость, воспитание в духе национальной гордости, развитие национальной культуры, развитие всесторонней личности, инновационное воспитание и обучение, духовно-воспитательное, культурное становление личности, образовательные технологии.

FORMATION OF A SENSE OF NATIONAL PRIDE AMONG IN OLDER PRESCHOOL CHILDREN THROUGH ORAL FOLK ART - AS A SOCIO-PEDAGOGICAL

NECESSITY

Abstract. The identification and systematization of didactic means of educating national pride, which is a product of the pedagogical thinking of the peoples of the East, ensuring the cooperation of educators and parents in the formation of national pride in children in the process of preschool education is an important factor in the spiritual development of the child. The article provides an analysis of the socio-pedagogical need for the formation of feelings.

Keywords: folklore, national pride, socio-pedagogical necessity, education in the spirit of national pride, development of national culture, development of a comprehensive personality, innovative education and training, spiritual and educational, cultural development of the individual, educational technologies.

2067

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

Жахон микёсида ёш авлодни миллий ифтихор рухида тарбиялаш, миллий маданиятни ривожлантириш баркамол шахс камолотини таъминловчи асосий омил сифатида намоён булмокда. Шу максадни кузлаган холатда инновацион таълим-тарбия жараёнига шахсни маънавий-маърифий, маданий шакллантиришга асос булувчи укув материаллари ва таълим технологияларидан унумли фойдаланиш бугунги кунда тараккиётнинг глобал тенденцияси хисобланади. Айни вактда Япония, Жанубий Корея ва Германия каби ривожланган мамлакатларда шахсни маънавий-ахлокий ривожлантиришнинг назарий-амалий асосларини уйгунлаштирган, тафаккур махсули халк огзаки ижоди воситасида миллий гурур туйгуларига эга инсонни камол топтириш конуниятларини тадкик этиш инсоният маданиятининг юксалиш омилларидан бири сифатида эътироф этилмокда.

Мактабгача таълим ва тарбия жараёнида халк огзаки ижоди воситасида болаларда миллий гурур хиссини шакллантириш ва ривожлантириш такомиллаштириш методикаларини ишлаб чикиш ва уларни амалда жорий этиш мухим ахамиятга эга. Халк огзаки ижоди воситасида мактабгача ёшдаги болаларнинг миллий гурурини ва узбекона маданий тафаккурини ривожлантиришга каратилган педагогик жараённи ташкил этишда тарбияланувчиларининг ёш ва психофизиологик хусусиятларини инобатга олиб халк огзаки ижоди намуналаридан фойдаланиш имкониятлар илмий жихатдан асослашга, халк огзаки ижоди воситасида шахсга йуналтирилган ёндашув асосида аник максадга йуналтирилган шахсий компетенцияларни шакллантиришга оид илмий тадкикотларга алохида урин ажратилмокда. Шарк халклари педагогик тафаккури махсули булган миллий гурур тарбиясининг дидактик воситаларини аниклаш, тизимлаштириш, мактабгача таълим жараёнида амалиётида тарбияланувчиларда миллий гурурни шакллантиришда тарбиячи ва ота она хамкорлиги таъминлаш болани маънавий жихатдан ривожлантиришда мухим омил булиб хизмат килади.

Мамлакатимизда халк огзаки ижоди намуналари воситасида ёшларни маънавий-ахлокий ривожлантириш, уларни баркамол инсон сифатида шакллантириш, миллий гурур хиссини таркиб топтиришда фойдаланиш, кадриятли ёндашувлар асосида жамиятни ривожлантиришнинг меъёрий- услубий таъминотини кенгайтиришга замин яратади. Шунга кура, Х,аракатлар стратегиясида "жисмонан бакувват, маънавий ва аклий ривожланган, эркин фикр юритадиган, катъий хаётий нуктаи назарга эга, юртга содокатли ёшларни тарбия килиш" каби вазифалар белгиланиб, бу борада турли халклар педагогик тафаккури махсули булган халк огзаки ижоди намуналари - эртаклар, хикоялар, ривоятлар, афсоналар, топишмоклар, тез айтишлар маколлар, маталлар, уйинлар, лапарлар, кушиклар, латифалар, накллар, турли байрамлар, маросимларнинг мазмун-мохиятини тугри талкин килган холда, тарбияланувчиларда миллий гурур, миллий ифтихор хиссини шакллантиришнинг мазмуни, шакллари ва методларини аниклаш мухим ахамият касб этади. Миллий узликни англашнинг усиб бориши ёш авлодда айникса, мактабгача таълим ташкилотлари тарбияланувчиларида шаклланиб бораётган миллий гурур туйгусини янада устириш, ривож топтиришни талаб этмокда.

Мактабгача таълим ташкилотлари халкимизнинг узига хос маънавий ахлокий, интеллектуал мероси хамда миллий, инсоний, бир суз билан айтганда умумбашарий кадриятларимизга асосланган холда шахс тарбиясининг инсонпарварлик рухида

2068

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

сугорилган узига хос услубини жорий килишни такозо килади. Мактабгача таълим ташкилотларида мунтазам ташкил этиладиган, тарбняланувчиларни "Ватанга садокат. миллий гурур ва буюк аждодлар маънавий меросга хурмат рухида тарбиялашга каратилган маънавий-маърифий тарбиявий ишлар жараёнида халкимизнинг бой маънавий-маданий мероси, шаркона ва умумбашарий кадриятлар асосида мамлакат. миллат келажагини белгилайдиган илгор гояларни, миллатлараро дустлик, хамжихатликнинг ахамиятини, юртимизда тинчлик ва баркарорликни саклашнинг зарурияти ва мохиятини ёшлар калбига сингдириш жараёнларига рефлексив ёндашув (утмишга, ходиса ва вокеликка тахлилий ёндашув)ни татбик килиш бугунги кунда узнга хос ахамият касб этади. Мазкур жараёнларда рефлексив ёндашув асосида тарбияланувчиларнинг ходиса ва вокеликни тахлилий урганишга каратилган фаолиятини жорий этишни назарда тутади".

Мустакил давлат талабларига жавоб берадиган ёш авлодни тарбиялаш, кадрлар тайёрлаш, узлуксиз таълим тизимини яратиш бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан биридир. Миллий кадрият ва анъаналаримизга асосланади. Кейинги йилларда мамлакатимиз таълим муассасаларида ёшларни маънавий-ахлокий тарбиялашга катта эътибор каратилмокда[138].

Fypyp - сузи фахр, ифтихор, фахрланиш, магрур, кувонч, каби маъноларни англатади. Мумтоз шеърият ва насрларда, фахрия ва достонларда, халк огзаки ижодида хам юкоридаги сузлар маънодош (синоним) ларидан фойдаланилган.Узбек тилининг изохли лугатида гурур сузига куйидагича шарх берилган. Инсоннинг бирор нарсадан мамнун булиб, фахрланиш хисси, фахр ифтихор хисобланади. Миллий гурур - муайян миллатнинг тарихий утмишидан, миллий кадриятлардан, жахон микёсида асрлар оша тан олиниб келинаётган фан, дин, адабиёт, санъат ва маданият ютуклари ва уларни яратган дахолардан тарихий обида ва ёдгорликлардан миллий урф-одатларидан фахрлана олиш хиссидир.Миллий гурур туйгуси хар бир индивидуал шахсда куйидагича намоён булади:

- миллатнинг миллий ва маънавий жихатдан эришган ютуклари, обру-эътибори билан гурурланиш ,фахрланиш хиссини хис килиши, миллатнинг хар кандай муаммоларига бефарк булмасликва унга жавобгарлик хиссини туйиши;

- уз халки ,миллатига жон куйдириши ва гамхурлик килиши;

-уз халкининг моддий-маънавий меъросини куз корачигидек асраб-авайлаши;

-халкнинг миллий- маънавий кадриятлари, анъаналарини, урф-одатларини хурмат килиши, уларни бойитиш ва такомиллаштиришга уз хиссасини кушиши;

-уз миллатига булган мехр-мухаббатини амалда намоён килиш кабилар.

Баъзан гурур сузи кибрланиш, кибру хаво, гердайиш, узига бино куйиш, манманлик сингари маъноларни хам ташийди. Биз ижобий маънодаги гурур хакида фикр юритамиз .Дархакикат, агар юрагида гурур булса, инсон узидаги бор имкониятларини ишга солиб, иродасини расо ушлаб, барча хислат ва фазилатларини юзага чикаришга интилади.Болаларда миллий гурур хиссини тарбиялаш жараёнида уларнинг онгига узаро бирлик ва алокадорликда таъсир этиши ва мазмун- мохияти билан бир-бирига боглик булиши лозим. "Миллатнинг миллий-маданий меросдан бахраманд булиши, уз аслий тарихи, узига хос кадимий санъати, маънавий кадриятлари, диний ва дунёвий билимлари асосида камтарлик, мехнацеварлик, эрксеварлик, хакикатгуйлик, масъулиятлилик, сахийлик, поклик каби ахлокий тушунчалар миллий гурурни шакллантириш жараёнида

2069

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

мух,им ахдмият касб этади".Мактабгача катта ёшдаги болаларнинг ахлокий онги, уларнинг хулк- атвори мех,натсеварлик, адолатпарварлик ва бошка юксак маънавий-ахлокий сифатларнинг негизи х,исобланади. Ахлокий онг виждон, бурч, масъулият, х,аё, гурур каби туйгулар инсоннинг ички рух,ий х,иссиётига асосланади.Болаларнинг ахлокий онги ва тафаккури эстетик х,ис-туйгулари билан узаро алокада шаклланади. Уларда миллий гурурни шакллантириш жараёнида эстетик гоя, эстетик дид, гузалликдан завкланиш кобилияти х,ам усади.Халк педагогикасида ифодаланган гоялар, у яратган огзаки ижод намуналари, Ах,мад Яссавий , Ах,мад Югнакий , Юсуф Хос Хожиб, Мунис Хоразмий , Абдулла Авлоний, Чулпон, Абдулла ^одирий каби аждодларимизнинг асарларида уз аксини топган. Кичик ёшдан бошлаб болаларга республикамизнинг давлат рамзлари булган Давлат мадх,ияси, ^омуси, Герби ва Байроги, уз кадриятлари, тарихи, тили, анъаналари, миллий байрамлари, буюк сиймолари билан фахрлана олиш х,иссини мактабгача ёшдан ривожлантириб бориш лозим. Мактабгача таълим ташкилотлари тарбияланувчиларини маънавий жихдтдан баркамол булишида миллий гурурни шакллантириш тарбияси асосий урин тутади.

Тадкикотларнинг тах,лили шуни курсатдики , шахсда миллий гурур туйгусини таркиб топтириш халк педагогикаси тажрибаси асосида болалик давридан ривожлантириш зарур. Шахснинг камолотида миллий гурур, миллий ифтихор, уз-узини англаш, фахрланиш туйгуларининг заруратини тан олиш, мактабгача катта ёшдаги болаларда миллий гурур х,иссини шакллантиришda халк огзаки ижоди наъмуналари жуда катта рол уйнайди.

Болалар онгида миллий узбекона ифтихор туйгусини шакллантириш ва ахлокий тарбиялашда ва муаммолари устида ишлашда, албатта боланинг ёши дунё караши ва оилавий шароити инобатга олиниши керак:

1.Уйинга мойиллик. Уйинлар ёрдамида бола умумкабул килинган хулк тугрисида билимларни эгаллайди. Уйинларда, бошка фаолият турларига кура купрок боладан коидаларга риоя этиш талаб этилади. Болалар уларни бузганга алох,ида эътибор билан танбех, берадилар. Агар бола купчиликнинг фикрига буйсунмаса, унда у купгина ёкимсиз сузларни эшитиши, уйиндан чикиши х,ам мумкин. Бунда бола бошкалар билан х,исоблашишга урганади, адолат, хдкикат, ростгуйликдан дарс олади.

2. Бир маромдаги фаолият билан узок шугуллана олмаслик. Психологлар таъкидлаганларидек, 6-7 ёш давридаги болалар уз диккатларини 7-10 дакикадан ортик бир предметда саклай олмасликларини таъкидлайдилар.

Бундан ортик вактда болалар чалгий бошлайдилар, уз диккатларини бошка предметларга кучирадилар, шунинг учун машгулотлар вактида фаолият турларини тез-тез узгартириш зарур.

3. Тажрибанинг етишмаслиги сабабли ахлокий тасаввурларнинг етарли аник эмаслиги.

4. Шунингдек, амалга ошириш тартиби ва амалий куллаш уртасида зиддиятлар булиши мумкин.

5. Катталар ва тенгдошлари билан мулойим мулокотни куллашнинг бир текис эмаслиги (кундалик хдётда ва уйда, богчада ва кучада).

^адим замонлардан инсонлар ёш ва жисмоний, аклий ривожланишнинг узаро алокадорлигини тушунганлар. Бу хдкикат алох,ида исботларни талаб этмаган: ёш

2070

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

улгайиши билан донишмандлик шаклланади, тажриба тупланади, билимлар ортади. Х,ар бир ёш даврида жисмоний, психологик, ижтимоий ривожланишнинг уз даражаси мос келади.

"Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирининг 2018 йил 18 июндаги 1 -мх-сон буйруги билан тасдикланган — Узбекистон Республикасининг илк ва мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талабларида белгиланишича, "ёш даврлари куйидаги боскичларни уз ичига олади: гудаклик (тугилгандан 1 ёшгача); эрта ёшдаги болалик (1 ёшдан 3 ёшгача); кичик мактабгача ёш (3 ёшдан 4 ёшгача); урта мактабгача ёш (4 дан 5 ёшгача); катта мактабгача ёш (5 ёшдан 6 ёшгача); мактабга тайёрлов ёши (6 ёшдан 7 ёшгача)"."Айнан катта мактабгача ёш даврида (5-6 ёш) бола узини узига хос хусусиятлари билан, ижобий шахс сифатида кабул килади, мустакил ва уз хатти-харакатига жавоб беради. Мазкур даврда узига юклатилган мажбуриятларни кабул килади ва бажаради; узининг кайси миллатга мансублигини билади; узининг хохиш-истаклари ва кизикишларини аник белгилайди; уз хиссиётларини намоён килади; уз-узини бахолашга кодир булади; мустакил узига фаолият турини танлайди; гоялар таклиф этади, ташаббускор; хайрихох ва очиккунгил булади".5-6 ёшдаги бола узининг ва узгаларнинг хиссиётларини тушуниши, идрок этиши ва узининг хиссиётларини уларга мослаштиришга мойил булиб, хиссиётларнинг яхши ва ёмон тарафга узгариб туришининг асосий сабабини тушунади; кимнидир ранжитиб куйса, унинг хафа булганида узини айбдор хис килади; яхши ёки ёмон хулкни ажрата олади ва унга тугри бахо бера олади; уйин мобайнида голибликдан кувониш хиссини хис кила олади; якин инсонлари ва дустлари билан узидан крчаётган яхши ёмон хиссиётлари ва кечинмаларини уртоклаша олади; куркув ва хавфни тушунади; ёшига мос булган, тушуна оладиган асарларни кизикиш билан тинглайди ва уларга хиссиётларини намоён этади ва тушунтиришга харакат килади, фикрини билдиради.

Катта мактабгача ёш даврида бола мулокотга киришиш давомида уз фикрини, ички хис-туйгуларини ва таассуротларини намоён этади; оила ва гурухда ташкил этилган мехнат фаолиятида иштирок этади; уз сухбатдошига илтимос ёки маълумотни айта олади; мустакил, катталардан бевосита мустакилликни эркин намоён этади, ёрдам курсатишга тайёр; таниш инсонлар билан осон мулокотга киришади; тушунчаларда ёритилган ижтимоий хулк коида ва меъёрларига буйсунади (мумкин, ман этилади , яхши, ёмон, керак); бошка болалар билан доимий дустона муносабатларни куллаб-кувватлайди".Бу давр боланинг хаётига жуда масъулиятли ёндашган холда, болаларда миллий-маънавий, ахлок куникмаларни шакллантирилади, болада атрофдагилар хамда жамият аъзоларига нисбатан ижтимоий муносабатлар карор топади. Бу эса, 5-6 ёшдаги болаларнинг асосий майлларини ташкил этади. Булар уз-узини англаш, узлигини намоён этиш, эгаллаган билимларини уз фаолиятига татбик килишга булган кучли интилишларда куринади.Мактабгача катта ёшдаги болаларда халк огзаки ижоди воситасида миллий гурур хиссини шакллантиришдаги мавжуд холатни тахлил килиш натижалари шуни курсатмокдаки, 5-6 ёшдаги болаларда моддий фаровонлик ва билагонлигини намоён килишдан кура миллий гурур туйгусини хис килиш истаги кучлирок.Кузатишларимиз шуни курсатдики, мактабгача катта ёшдаги болаларнинг интилишлари ва дунёкарашлари баркарор эмас. Бундай холатда уларга миллий гурур туйгусини таркиб топтириш хакида фикр юритиш мумкин эмас. Баркарор булмаган дунёкараш ва ишонч болаларни

2071

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кутилмаган карорлар кабул килиш хдмда ножуя кадамлар ташлашга олиб келади. Бунинг асосий сабаби, хулк-атвор меъёрларига уз хох,ишига кура амал килмасликдадир. Бундай меъёрларга амал килишга одатда болалар ота- оналар ва тарбиячилар томонидан мажбур килинадилар.

С.П.Акутинанинг фикрича, бу ёшдаги болалар узларининг хдётий максадларини аникламаган ва етарлича англаб етмаган буладилар. Улар жамиятнинг ахлокий меъёрлари ва хулк-атвор коидалари хдкида етарлича билим ва куникмалар билан куролланмагандирлар.

Бундай ах,волнинг вужудга келиши мактабгача катта ёшдаги болаларда халк огзаки ижоди воситасида миллий гурур х,иссини шакллантириш заруриятини куймокда. Чунки, уларда умуминсоний ва миллий кадриятларнинг бой, серкирра захираси жамланган. "Маънавияти бой, масъулиятли, мустакил фикрга эга булган ижодкор шахсни шакллантириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 28 ноябрда —Узбекистон Республикасида миллий маданиятни янада ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисидаги П^-4038-сон карори" кабул килинди. Мазкур карорда Узбекистонда миллий маданиятни янада ривожлантиришнинг муайян вазифалари белгиланган. Бу "Узбекистон Республикаси Президентининг —Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида 2019 йил 3 майдаги П^-4307-сон карори" ижросини таъминлаш, шунингдек, ёшларни мустакил хдётга дунёкараши кенг, фаол фукаролар этиб тарбиялаш максадида кабул килинган—Узлуксиз маънавий тарбия концепциясида х,ам уз аксини топган".

Концепциянинг бешинчи бобида айнан мактабгача таълим тизимида узлуксиз маънавий тарбияни амалга ошириш, бу даврдан бошлаб болаларда ижобий хулк мотивларини, —Узбекистон - менинг Ватаним! Туйгусини шакллантириш, уларда давлат рамзларига х,урмат х,иссини тарбиялаш, угил болаларда мардлик, шижоат, миллий гурур, катъият, тадбиркорлик, орият, киз болаларда ибо, х,аё, каноат, мех,натсеварлик каби маънавий-ахлокий фазилатларни шакллантиришда —Бола азиз, одоби ундан азиз мавзуида эртак, матал, афсона, достон, маколлардан фойдаланиб мактабгача таълим ташкилотлари тарбиячи-педагоглари ва ота-оналар учун алох,ида услубий ишланмалар ишлаб чикиш ва амалиётга татбик этиш бугунги куннинг мух,им вазифаларидан бири сифатида белгилаб берилди. Замонавий жамият мактабгача таълим тизими олдига куядиган асосий вазифалар орасида миллий, умуминсоний ва маънавий кадриятлар асосида болаларга таълим-тарбия бериш, ривожлантиришнинг самарали шакллари ва усулларини жорий этиш вазифаси долзарб вазифа х,исобланади. Тасаввурларни туплаш мактабгача катта ёшдаги болалар учун нафакат маънавий бойиш х,исобланади. Омилларни йигиш х,олати, предметли оламда узини х,ис этиш унинг хдётини туликлигининг меъёрий шарти х,исобланади. Боланинг онгида омилларнинг бойлиги, уларни тизимга келтириш дунёкарашнинг дастлабки даражасини, олам тугрисидаги эмпирик тасаввурларни таъминлайди. Бир вактда, билишга оид эх,тиёжни кондириш, тасаввурлар ва образларнинг бола психикасида туплаш натижасида омилларни англаш, уларни таккослаш ва киёслаш, уларнинг асосида тасаввурлар ва образларни яратиш буйича катта ишлар амалга оширилади.Мактабгача катта ёшдаги болаларда ироданинг умумий етишмаслиги х,ам ёш хусусияти х,исобланади: у белгиланган максад учун узок муддатли курашиш, кийинчилик ва тусикларни енгишнинг катта тажрибасига эга булмайди. У муваффакиятсизликда

2072

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ноумид булиши, уз кучи ва имкониятларига ишончини йукотиши мумкин. Купинча кайсарлик, ужарлик кузатилади. Уларнинг одатий сабаби - оилавий тарбиянинг хатоликлари хисобланади. Бола унинг барча истаклари ва талаблари кондирилишига одатланган, унинг талаблари рад этилмаган. ^айсарлик ва ужарлик - бу унга оилада ва мактабгача таълим ташкилотида куйиладиган катъий талабларга карши боланинг узига хос норозилигининг шаклидир.

Мактабгача катта ёш даври шахснинг ахлокий сифатлари ривожланиши учун катта имкониятлар такдим этади. Бунга уларнинг буйсунувчанликлари ва маълум ишонувчанликлари, таклидга мойилликлари, асосийси эса катталарнинг дустона муносабати ёрдам беради. Шунинг учун бу ёш даврида боланинг хаётида оила аъзолари ва педагог-тарбиячининг роли катта булиб, улар шахснинг ижтимоий жараёнга кириб боришига, ахлокий хулкининг шаклланишига бевосита ва билвосита ёрдам беради. Бундан ташкари, мактабгача катта ёш даврида, маънавий меъёрлар ва хулк коидаларини узлаштириш содир булади, шахснинг ижтимоий йуналганлиги шакллана бошлайди.

Мактабгача катта ёшдаги болалар характери айрим хусусиятлар билан фаркланади. Купинча, улар жуда импульсивлар, шунингдек импульслар, ундовлар таъсири остида уйламай ва барча шароитларни хисобга олмай, тасодифий холатлар буйича дархол харакат килишга мойил буладилар. Бунинг сабаби хулкни иродавий тартибга солишнинг ёшга оид заифлигида фаол ташки турткига эхтиёж хисобланади. Шу тарика, бугунги кунда катта мактабгача ёш (5 ёшдан 6 ёшгача) даври 5 ёшдан 6 ёшгача чегараларига эга. Мазкур ёш даврида куйидаги психологик янги хосилалар кузатилади - психик жараёнларнинг тасодифийлиги, хатти-харакатларнинг ички шарти, рефлексия. Мактабгача таълим ёшидаги болаларда бу даврда кургазмали-образли фикрлашдан огзаки-мантикий, тушунчавий фикрлашга утиш содир булади. Мактабгача катта ёшдаги болаларнинг педагогик хусусиятларига, бу даврда болалар жуда эмоционалликларини киритиш мумкин ва педагогларнинг асосий вазифалари болаларни келгуси укув фаолиятига уларнинг оламни идрок этишлари оркали мотивацияларини максадга мувофик ошириш хисобланади.

Бундан ташкари, катта мактабгача ёш даврида бола уйинли, мехнат фаолияти, спорт ва санъат билан шугулланиш каби фаолият турларини бажаради. Аммо уйин фаолияти етакчи булиб хисобланади. Мазкур ёш даврида бола шахсининг уз-узига бахосига унинг укув фаолиятидаги узлаштириши катта таъсир курсатади. Тадкикотларга кура, катта мактабгача ёш даврида болаларда узгача муносабатлар юзага келади, булар —тарбияланувчи - педагог, - бола. Мазкур ёш даврида етакчи эхтиёжлар узини предметли мухитда тасдиклашга интилиш ва укув фаолиятига билишга оид кизикишларнинг хилма-хиллиги хисобланади. Катта мактабгача ёш даврида уйин фаолияти жараёнида бурч, катталар олдида (ота-она, тарбиячи) масъулият хисси каби ижтимоий мотивлар катта ахамиятга эгадир. Бундан ташкари, мактабгача катта ёш даври шахснинг ахлокий сифатларини ривожлантириш ва шакллантириш учун энг кулай хисобланади, бунга болаларнинг буйсунувчанликлари ва маълум ишонувчанликлари, таклидга мойилликлари ёрдам беради. Ижтимоий тажрибанинг ортиши туфайли болаларда фазо, вакт, харакатни идрок килиш кулами кенгаяди, улар уз олдиларига куйилган саволларга жавоб топишга интила бошлайдилар. "Болаларни халк огзаки ижодини билиши Г.И.Батурина, М.Н.Братухиналар томонидан маънавийлик, миллий маданиятга ва халк тарихига жалб

2073

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

этишнинг узига хос омили сифатида тушунилади, булар анъанавий талим-тарбия йуналиши оркали болада х,ар томонлама кобилиятли килиш имконини беради".

Эътироф этиш керакки, миллий анъаналарнинг педагогик имкониятлари катта ёшли инсонларга нисбатан чукур урганилган. Айнан халк огзаки ижоди анъаналари бизнингча, мактабгача катта ёшдаги болаларда миллий гурур х,иссини шакллантиришда кенг имкониятларга эга. Аммо халк огзаки ижодининг узига хос хусусияти сифатида синкретизмни инобатга олиб, мазкур сохд тадкикотчилари, халк ижодининг огзаки шакли одатда умумийликда фольклор анаъаналарини ташкил этувчи, кушик куйлаш, ракс, уйин хдтти-хдракатлари ва бошкалар билан биргаликда кулланилишини аниклаганлар. Мактабгача катта ёшдаги болаларда халк огзаки ижоди воситасида миллий гурур х,иссини шакллантириш жараёнида боланинг ижодий имкониятлари амалга оширилади. Халк ижодининг шахсда миллий ифтихор, миллий гурур туйгуларини шакллантириш воситаси сифатидаги таъсири бола ижод субъектига айланганида кучаяди. Бизнингча, замонавий педагогик тизимнинг асосий вазифаларидан бири болаларни ижодий жараённинг иштирокчиларига айлантириб, уларни фаол ижодий даражада халк ижоди оламига олиб киришнинг самарали методларидан фойдаланиш х,исобланади. Бу масалани х,ал этишга муайян шарт-шароитнинг талаб этилиши асосида болаларнинг миллий маданий анъаналар, кадриятларни узлаштиришга кумаклашувчи махсус тузиладиган вазиятлар, шароитлар, узаро алокалар имкониятларининг мажмуи тушунилади. Кундалик хдёт ва байрамларда, анъана ва урф-одатларда, махдлла ва оилавий узаро муносабатларда миллий гурурланиш гоялари ифодаланган ва ривожланган. Шу сабабдан х,ам халк анъаналарида кулланилган, асрлар давомида синалган баркамол шахсни тарбиялаш воситаларидан воз кечиб булмайди. Мазкур жараёнда мактабгача таълим даври етакчи ролни эгаллайди. Айнан мазкур даврда шахснинг интенсив ривожланиши ва сифат узгаришлари содир булади. Мактабгача ёш даври миллий гурур, —мен концепцияси мотивларини шакллантиришда ва болаларнинг билишга оид кизикишларини ривожлантиришда, ижтимоий ва ахлокий коидаларни узлаштиришларида сензитив х,исобланади. Халк санъати узининг ёркинлиги, эмоционаллиги, хилма-хиллиги, табиийлиги билан боланинг эмоционал оламига таъсир курсатади, кушимча узгаришларсиз унинг маънавий сохдсига кириб боради ва ижодий кобилиятлар ривожланишининг амалий воситаси х,исобланади.

Аммо халк огзаки ижодини узлаштирувчи болаларда миллий гурур х,иссини шакллантириш муаммоси психологик ва педагогик адабиётларда етарлича ёритилмаган, бу болаларни халк огзаки ижоди асосида тарбиялашни уз олдига максад килиб куйган тарбиячи-педагогларнинг ишларини сезиларли мураккаблаштиради. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек: - "Х,ар кайси халкнинг азалий тарихи ва маданияти энг аввало унинг огзаки ижоди - фольклор санъатида, достон ва эпосларида мужассам топган булиб, улар миллатнинг узлигини англаш, унинг узига хос миллий кадриятлари ва анъаналарини саклаш ва ривожлантиришда бебах,о манба х,исобланади". Ушбу диссертацияда такдим этиладиган педагогик имкониятлар ва дидактик воситалар мактабгача катта ёшдаги болаларда халк огзаки ижоди воситасида миллий гурур х,иссини шакллантиришда кенг педагогик имкониятлар яратади. Миллий гурур - миллий кадрият, бирдамлик ва хдмжихдтлик туйгуси заминида шаклланган ватанпарварликни х,ам уз ичига олади. Ёш авлодда она заминга булган мухдббат, у билан фахрланиш канчалик кучли булса, Ватанни севиш, юксак даражада эъзозлаш кучайса, х,ар

2074

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

бир инсон уз ватани тарихи, миллий кадриятлари, узининг она тили, маданияти, миллий урф-одатлари, анъаналарини мукаммал билса, миллат такдири ва истикболи хакида чукур тасаввурга эга булса, мустакиллик шунчалик мустахкам ва баркарор булади. Х,озирги даврда маънавият масаласи Янги Узбекистон пойдеворини мустахкамлаш, истикбол сари ишонч билан боришда шахс маънавиятини шакллантириш масаласи асосий йуналишлардан хисобланади. Етук маданиятли инсонгина истиклол мафкурасини эгаллаб, келажак томон ахиллик, биродарлик асосида боради. Маънавиятимизни тиклаш ва ривожлантиришда миллий тил ва миллий маданият, миллий онг, миллий уз- узини англаш, миллий хис-туйгу ва миллий гурурни устириш мухим уринда туради. "МДуроновнинг фикрича, миллий гурур - муайян миллатга мансублик ва ушбу миллат томонидан жахон маданиятига кушилган хиссадан фахрланиш, шунингдек, узи мансуб булган миллатга садокатли булиш хиссини туйиш ва бу йулда амалий фаолият курсатишдан иборатдир".

Узбек халкининг маънавиятида миллатнинг утмиши, хозирги куни уз ифодасини топган. Юртимизда дунё маданиятининг барча сохаларида минглаб жахоншумул улуг зотлар, алломалар, давлат арбоблари етишиб чиккан. Улар умумбашарий Шарк маданияти ривожида узларининг улкан хиссаларини кушганлар. Шунинг учун хам узбек миллий-маънавий мероси жахон маданиятининг ажралмас узвий кисмидир. Марказий Осиёда яшаб ижод этган буюк алломаларнинг билдирган фикрлари хозирги кунда хам таълим-тарбияда ибрат манбаидир. Уларнинг мерос килиб колдирган педагогик кадриятларини хозирги демократик жамият кадриятлари билан уйгунлаштириш, мустакиллик йилларида таълимда кулланаётган методлар, педагогик фикр ривожини урганиш, тадкик этиш хам давр талабидир.

Аклий ва жисмоний жихатдан соглом бола - энг аввало, соглом ва ахил оиланинг мевасидир. Оила хаёт давомийлигини таъминлаб берадиган, келажак авлодлар келажак хаётига кучли таъсир курсатадиган тарбия маскани сифатида кабул киламиз. Хурмат-иззат, миллийлик, одамийлик, мехр-окибат, ватанга мухаббат, халкига садокатли булиш каби олийжаноб хислатлар айнан оила мухитида шаклланиб сайкалланиб боради. Миллий гурурни хусусан ёш авлодлар калби ва онгига сингдиришда жамият хаётининг барча сохаларини камраб олиш, таълим-тарбия, таргибот ва ташвикотнинг самарали шакл ва воситаларидан окилона фойдаланиш таказо этилади. Бугунги кунда мактабгача таълим ташкилоти тарбияланувчиларининг таълим-тарбия масаласи давлатимиз хамда юртбошимиз эътиборида турган долзарб масаладир. Шу боис ватан-туйгуси, ватанпарварлик хислари, миллий гурур, мустакиллик гояси хамда мехр ва садокат туйгуларини болани ёшига мос равишда шакллантириш мактабгача таълим ташкилотлари вазифаларининг асосини ташкил этади.

Республикамиз илм ахллари, олимлари ана шу максад йулида хизмат килиб, маънавият, маърифат, таълим-тарбияга, миллий мафкурага доир асарлар, укув кулланмалари яратдилар.Республиками олимлари О.Мусурмонова, МДуронов, Д.Рузиева, Ш.Шодмоноваларнинг ишларида ёш авлодда миллий узликни англаш, миллий гурур хиссини таркиб топтириш масаласи мустакиллик мафкураси билан боглик холда тахлил этилган.

Маънавий кадриятларнинг ёш авлод маънавий маданиятини шакллантиришдаги устуворлигини профессор О.Мусурмонова куйидагича изохлайди: - "Маънавий

2075

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кадриятлар инсонларнинг талаб ва эх,тиёжлари асосида акл - заковат билан яратилган, уларнинг тасаввури, тафаккури, келгуси орзу - истаги, эътикоди, ах,лок коидаларини узида мужассам этган, амалий хдётда сайкал топган маънавий бойлик булиб, тарбиянинг таняч воситаси х,исобланади; маънавий кадриятлар тараккиёт боскичига эга, хдётда синалган, ижтимоий тараккиётда ахдмиятли, аждодлардан авлодларга утувчи ижтимоий х,одисадир; маънавий кадриятлар жамият ривожининг негизи, халкнинг тарихий тараккиётида эришилган барча ютукларни ифодаловчи ва сакловчи кудратли омилдир" - деб таъкидлайди.

Юкорида баён этилган фикрларга асосланган х,олда шуни таъкидлаш керакки, бугунги кунда талаб эътиладиган жараён бу мактабгача таълим ташкилотларида юзага келган ижтимоий зарурият билан болаларда миллий гурур х,иссини шакллантириш жараёни орасидаги номутанносибликни бартараф этиш учун ягона максадга йуналтирилган мактабгача катта ёшдаги болаларда халк огзаки ижоди воситасида миллий гурур х,иссини шакллантиришга каратилган педагогик карашлар, ёндашувлар, методикалар, илгор тажрибаларни тизимлаштириш максадга мувофикдир. Бу борада куйидаги муаммоларни муваффакиятли х,ал этиш зарурияти мавжуд:

- мактабгача катта ёшдаги болаларда халк огзаки ижоди воситасида миллий гурур х,иссини шакллантиришнинг илмий педагогик асосларини белгилаб бериш;

- халк огзаки ижоди воситасида мактабгача катта ёшдаги болаларда миллий гурур х,иссини шакллантиришга хизмат киладиган дидактик воситалар, методикаларни аниклаш;

- болалар фолклоридан фойдаланган х,олда мактабгача таълим ташкилотлари тарбияланувчилари онгига миллий узбекона гурур туйгусини сингдириш кабилар.

REFERENCES

1. Выготский Л.С. Слепой ребёнок // Собр. соч. М.: Педагогика, 1983.Т. 5.

2. Денискина В.З. Психология воспитания детей с нарушением зрения / под ред Л.И. Солнцевой и В.З. Денискиной. М.: Налоговый вестник, 2004.

3. Корнилова И.Г. Личностное своеобразие и его роль в процессе

4. социализации подростков с патологией зрения // Дефектология. 2001. № 2. С.3-12.

5. Литвак А.Г. Психология слепых и слабовидящих: учеб. пособие /А.Г. Литвак; Рос. гос. пед. ун-т им. А.И. Герцена. СПб.: Изд-во РГПУ, 1998.

6. Малофеев Н.Н. Специальное образование в меняющемся мире.

7. Россия.: учебное пособие для студентов педагогических вузов: в 2 ч. М.:Просвещение, 2010. Ч.1.

8. Основы специальной психологии: учеб. пособие для студ. сред. пед.

9. учеб. заведений / Л.В. Кузнецова, Л.И. Переслени, Л.И. Солнцева и др.; под ред. Л.В. Кузнецовой. М.: Изд. центр «Академия», 2002. 17.11.2011).Йулдошев ЖЕ., Усмонов С.А. Замонавий педагогик технологияларни амалиётга жорий килиш. Тошкент.: "Fan va texnologiya"2008. -132 б.

10. Рахимова Ф.М. Активизация развития креативного познавательного мышления детей дошкольного возраста. «Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya материаллари.66-70-б.

2076

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

11. Rakhimova Feruzakhon Muhammadjanovna. (2022). THE SYSTEM OF FORMATION AND DEVELOPMENT OF CREATIVE ACTIVITY OF FUTURE EDUCATORS THROUGH PERSONCENTERED EDUCATION. World Bulletin of Social Sciences, 7, 75-77. Retrieved from https://scholarexpress.net/index.php/wbss/article/view/583

12. Rakhimova Feruzakhon Muhammadjonovna. (2021). Improvement Of The System Of Formation And Development Of Creative Activity Of Future Educators On The Basis Of PersonalityOriented Education. Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences, 3, 3236. Retrieved from https://geniusjournals.org/index.php/ejhss/article/view/234

13. Qodirova Dildora Najatbekovna. (2022). FORMATION OF INNOVATIVE THINKING SKILLS IN PRESCHOOL CHILDREN ON THE BASIS OF PERSONALLY EDUCATION. World Bulletin of Social Sciences, 7, 70-72. Retrieved from https://scholarexpress.net/index.php/wbss/article/view/581

14. G'anieva Dildoraxon Muqimovna. (2022). THE IMPACT OF MEDIA ON THE FORMATION OF SOCIAL CONSCIOUSNESS IN OLDER PRESCHOOL CHILDREN. Conferencea, 129-134. Retrieved from https://conferencea.org/i ndex.php/conference s/article/vi ew/419

15. Ричардсон. Дж. Мысленные образы: когнитивный подход/ Пер. с англ.; науч. ред. А. А. Гостев.— М.: Когито-Центр, 2006. 174 б.)

16. Саидкулов Ш. Узлуксиз педагогик таълим ва малака ошириш муаммолари. -Самарканд: СамДу, 1996.-766

17. Назирова, Г. М. "РАЗВИТИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ ВОСПИТАТЕЛЕЙ ДОШКОЛЬНЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ НА ОСНОВЕ СИСТЕМНОГО ПОДХОДА." Актуальные проблемы современной науки 4 (2014): 96-99.

18. Назирова, Г. М. "Особенности процесса деятельности воспитателей дошкольных образовательных учреждений." Вопросы гуманитарных наук 4 (2014): 61-63.

19. Guzal, Nazirova. "MAKTABGACHA KATTA YOSHDAGI BOLALARDA IJTIMOIY ONGNI SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI." Yosh Tadqiqotchi Jurnali 1.5 (2022): 35-39.

20. Guzal, Nazirova. "PEDAGOGICAL-PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE FORMATION OF SOCIAL CONSCIOUSNESS IN PRESCHOOL CHILDREN." Yosh Tadqiqotchi Jurnali 1.5 (2022): 40-46.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

21. Malikovna, Nazirova Guzal. "MODERN APPROACHES TO THE EDUCATIONAL SYSTEM OF PRESCHOOL ORGANIZATIONS." INTERNATIONAL JOURNAL OF RESEARCH IN COMMERCE, IT, ENGINEERING AND SOCIAL SCIENCES ISSN: 2349-7793 Impact Factor: 6.876 16.06 (2022): 76-81.

2077

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.