Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ БЕРИШ МАСАЛАЛАР'

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ БЕРИШ МАСАЛАЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
395
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактабгача таълим / экологик таълим / атроф­муҳитга муносабат / экологик маданият / болани табиат билан таништириш / бола шахси / табиатни асраш / табиатни кузатиш. / pre­school education / environmental education / respect for the environment / ecological culture / familiarize the child with nature / the child's personality / environment / nature observation.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — З.Ю.Шанасирова

Мақолада мактабгача таълим муассасаларида болаларга экологик таълим­тарбия бериш, табиат, уларда атроф­муҳитга нисбатан ҳурмат, эҳтиѐткорона муносабат ва унга масъулият билан қараш ҳиссини тарбиялаш, мактабгача ѐшдаги болаларнинг экологик тарбиясига оид масалалар ѐритилган, унинг мазмуни очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article discusses the issues of environmental education of children in preschool educational institution. The problems of formation of preschool children’s love to nature, to the world around them and to estimate and respect of the nature gifts. There is disclosed goals­ objectives and nature of the environmental education of preschool age children.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ БЕРИШ МАСАЛАЛАР»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 10 |October, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-10-254-260

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

БЕРИШ МАСАЛАЛАР

З.Ю.Шанасирова

Чирчик давлат педагогика университети,"Мактабгача таълим методикаси"

кафедраси, укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада мактабгача таълим муассасаларида болаларга экологик таълим-тарбия бериш, табиат, уларда атроф-мухитга нисбатан хурмат, эхтиёткорона муносабат ва унга масъулият билан караш хиссини тарбиялаш, мактабгача ёшдаги болаларнинг экологик тарбиясига оид масалалар ёритилган, унинг мазмуни очиб берилган.

Калит сузлар: мактабгача таълим, экологик таълим, атроф-мухитга муносабат, экологик маданият, болани табиат билан таништириш, бола шахси, табиатни асраш, табиатни кузатиш.

ABSTRACT

The article discusses the issues of environmental education of children in preschool educational institution. The problems of formation of preschool children's love to nature, to the world around them and to estimate and respect of the nature gifts. There is disclosed goals- objectives and nature of the environmental education of preschool age children.

Keywords: pre-school education, environmental education, respect for the environment, ecological culture, familiarize the child with nature, the child's personality, environment, nature observation.

КИРИШ

Бугунги кунда дунёдаги экологик муаммоларни хал этишда ахоли, айникса, ёшларнинг экологик маданиятини юксалтириш, хар бир инсонда атроф-мухитга эхтиёткорона муносабатда булиш, мамлакатнинг ноёб табиати, табиий бойликларини келгуси авлодлар учун асраб-авайлаш хиссини шакллантириш, экологик холатни яхшилаш ва атроф-мухитга салбий таъсирнинг олдини олиш энг долзарб вазифалардан бири хисобланади.

Узбекистон мустакиллигининг дастлабки йиллариданок мамлакатимизда

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 10 |October, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-10-254-260

экологик масалалар, табиатда руй бераётган нохуш ходисалар окибатини бартараф этиш, руй бериши мумкин булган бундай вазиятларнинг олдини олиш каби долзарб вазифаларга катта эътибор каратиб келинмокда. Инсоннинг табиатга нотугри муносабати натижасида юзага келадиган салбий холатларнинг олдини олишда экологик таълим-тарбиянинг урни нихоятда катта.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Жахоннинг барча мамлакатлари каби Узбекистонда хам шахс ва жамиятнинг моддий ва маънавий маданияти экологик мазмунга эга булмокда. Эндиликда республикамизда чикиндисиз, кам чикитли ва экологик тоза технологияларни жорий этиш, атроф-мухитни мухофаза килишнинг иктисодий механизмларини ривожлантириш ва такомиллаштириш, экологик хукукбузарликлар учун маъмурий-хукукий чоралар куриш, экологик маърифат оркали ахолининг экологик тафаккурини ривожлантириш, халкаро экологик муносабатларни йулга куйиш, табиат, атроф-мухитга курсатилаётган салбий антропоген таъсирларни камайтириш, инсоннинг атроф-мухитга сифат жихатидан янгича муносабатини шакллантиришга олиб келмокда.

Узбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида узлуксиз таълимнинг фаолият курсатиш тамойиллари каторида «таълимнинг инсонпарварлашуви, инсон кобилиятларининг очилиши ва унинг таълимга нисбатан булган турли-туман эхтиёжларининг кондирилиши, миллий ва умумбашарий кадриятлар устуворлигининг таъминланиши, инсон, жамият ва атроф-мухит узаро муносабатларининг уйгунлашуви» белгиланган. Шунинг дек, узлуксиз таълимни ислох килиш йуналишлари таркибида «таълимнинг барча даражаларида таълим олувчиларнинг хукукий, иктисодий, экологик ва санитария-гигиеник таълими хамда тарбиясини такомиллаштириш» курсатилган.

Мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчиларига куйилган умумий талабларда хам уларнинг экологик масъулиятни хис килиши, табиат мухофазаси сохасидаги билимларга эга булиши лозимлиги алохида курсатиб утилган. Ватанимиз табиати, атроф-мухитига нисбатан хурмат, эхтиёткорона муносабат ва унга масъулият билан караш хиссини мактабгача ёшдаги хар бир бола шахсида тарбиялашимиз лозим. Мактабгача ёшдаги бола уз атрофидаги табиий-ижтимоий мухит таъсирида ва махаллада урнатилган ахлокий экологик тартиботлар асосида яшайди. Зеро, юртимизнинг гузал табиати, унинг келгуси

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 10 |October, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-10-254-260

холати айнан уларнинг атроф-мухитга булган муносабати оркали белгиланади. Заминимиздаги табиий манбаларни асраб-авайлашнинг энг мухим воситаларидан бири усиб келаётган ёш авлодни табиатни асрашга оид экологик билимлардан хабардор килиш, уларга экологик тарбия бериш хисобланади. Табиатга эхтиёткорона муносабатда булиш, унинг бойликларидан унумли фойдаланиш, теварак-атрофдаги мухитни яхшилаш, унинг бузилиши, ифлосланишига йул куймаслик, табиатга нисбатан ахлокий кимматдаги хатти -харакатларни амалга ошириш малака ва куникмалари эса болаликдан ривожлантирилсагина максадга эришиш мумкин. Айни максадлар инсоннинг бутун хаёти давомида мафкура, сиёсат, санъат, адабиёт, илмий билимлар, ишлаб чикариш амалиёти, таълим-тарбия, ташвикот оркали амалга оширилиши мумкин. Бу ишларнинг дастлабки шакллари мактабгача таълим ёшидан бошланиши зарур. Боланинг мактабгача таълим ёши даврида теварак-атрофдаги борликка нисбатан онгли равишда табиатга ижобий муносабати таркиб топа бошлайди ва у она табиатга булган гамхурлигини орттира боради.

Узбекистон табиатида бола учун керакли булган билим ва таассуротларга эга булишга ёрдам берувчи манбалар етарлидир. Теварак атрофда мавжуд булган жонсиз ва айникса, тирик табиат объектларига булган кизикиш болаларда эрта пайдо булади. Болада куз билан курган нарсаларга нисбатан кизикиши орта боради. Бундан ташкари, табиатдаги мавсумий узгаришлар, ранглар жилоси, турли-туман хид, овозлар хам улар диккатини узига жалб килади. Болалар хамма нарсани уз кузлари билан якиндан куришга, ушлаб куришга харакат киладилар.

Болалардаги атроф-мухитга булган кизикишни куллаб-кувватлаш билан бир вактда, уларни табиатни асраб-авайлаш рухида тарбиялаш кераклигини эсдан чикармаслик керак. Шунга эътибор бериш керакки, катта одамларнинг узлари табиатни севишлари ва бу туйгуни болаларда уйгота олишлари зарур. Биз инсонларнинг хеч качон табиат билан алокамиз узилмайди. Шундай экан, болаларга кичкина дала, гулнинг чиройи, куёш ботишидаги ранглар жилоси, настарин гулининг гуллашини куриш ва кушлар чугурлашининг охангларини эшитиш учун сабр-токатли булиш кераклиги ва гузалликни хис килишни ургатиш лозим. Экологик таълим-тарбия мактабгача таълим муассасаларида болаларни маънавий-маърифий тарбиялаш, табиат гузалликларини кура билишларида катта ёрдам беради. Мактабгача таълим муассасаларида

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 10 |October, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-10-254-260

болаларга тарбия беришда унга тоза кийим кийдириш, юриш-туришининг озода булишини уктириб туриш илк экологик тарбиянинг асоси булади. Бола яшайдиган уй ва унинг атрофи тоза, шинам ва чиройли булса, фарзанд хам шундай яшашга интилади. Экологик таълим, яъни соглом турмуш тарзини ташкил килишда тарбияни икки хил йул билан амалга ошириш мухим:

биринчидан, экологик таълим-тарбия оилада ота-оналар иштирокида; иккинчидан, мактабгача таълим муассасаси, мактаб, олий ва урта махсус билим юртларида олиб борилиши лозим.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Экологик таълим-тарбия мактабгача таълим муассасаларида тарбияланаётган болалар орасида бебахо инсонпарварлик муносабатини ривожлантиради: табиатнинг барча объектларига нисбатан кизикишини уйготади, атроф-мухитнинг шарт-шароитини урганиш, унга гамхурлик килиш малакаларини ривожлантиради. Мамлакатимиз узлуксиз таълим тизимининг барча бугинларида, жумладан, мактабгача таълим тизимида экологик таълим-тарбияга катта эътибор каратилаётганлиги Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан хам эътироф этилганлигини кайд этишимиз уринли: «Узбекистонда куп мактабгача таълим муассасаларида болаларни табиат ва атроф-мухит билан таништириш машгулотлари ташкил килинади. Жами мактабгача муассасаларнинг 40 фоизида экологик таълим учун махсус хоналар бор ва муассасаларнинг 16 фоизида болалар табиатни парвариш килишни урганадиган «Атроф-мухит сукмоклари» ташкил килинган»

Шу уринда Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги томонидан ишлаб чикилган «Мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган Давлат талаблари», «Болажон» таянч дастурида хам мактабгача ёшдаги болаларнинг экологик таълим-тарбиясига алохида эътибор каратилганлигини таъкидлаб утиш лозим. Табиат болани маънавий бойитишнинг битмас-туганмас манбаидир. Болалар доимо у ёки бу шаклда табиат билан алокада буладилар. Уларни ям-яшил утлоклар, анвойи гуллар, капалаклар, кунгизлар, кушлар, хайвонлар, сузиб юрган булутлар, пага-пага ёгаётган кор учкунлари, жилга ва кулмаклар узига жалб килади. Усимлик хамда жонзотларнинг хилма-хил олами болаларда табиатга нисбатан жонли кдзикдш ва хавас уйготади, уларни фаолиятга ундайди. Табиат билан мулокотда булиш болаларда атроф-олам хакида реалистик билим, жонли мавжудотга инсоний

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 10 |October, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-10-254-260

муносабатда булишни шакллантиришга ёрдам беради.

Болани табиат билан таништириш, уни табиатни тушунишга ургатиш, табиатга эхтиёткорлик билан муносабатда булишни тарбиялаш мактабгача таълим муассасаларининг энг мухим вазифаларидан бири хисобланади.

Мактабгача ёшдаги болаларни табиат билан таништириш жараёнида табиатга нисбатан эхтиёткорлик билан муносабатда булишни таркиб топтиришга катта эътибор берилади. Болалар табиат хакида жуда булмаганда илк билимларни эгаллаб, усимликларни устириш, хайвонларни парвариш килишнинг оддий усулларини урганиб, табиатни кузатиш, унинг гузалликларини кура олишни билиб олган такдирдагина уларда табиатга нисбатан эхтиёткорлик ва гамхурона муносабатда булишни тарбиялаш имконияти тугилади. Болаларда табиат, жонажон улка, она Ватанга мухаббат худди мана шу аснода шаклланади. «Болажон» таянч дастурида болаларни табиат билан таништириш ишининг мазмуни ёритилиб, жонли ва жонсиз табиат, Ер курраси, хайвонот дунёси, усимликлар дунёси хакида тасаввурларга эга булиш билим, малака ва куникмаларни шакллантириш йуналишлари белгилаб куйилган. Бу талаблар болаларни биринчи навбатда уларнинг узларига кадрдон булган, улар тугилиб усган улкаларнинг табиати билан таништирилгандагина бажарилиши мумкин, чунки мактабгача ёшдаги боланинг билимини шакллантириш уни ураб олган борлик билан бевосита муносабатда булиши жараёнида амалга оширилади. Мактабгача ёшдаги болаларнинг экологик тарбияси мухим ахамиятга эга булиб, худди мана шу ёшда болада маънавий маданиятнинг бир кисми хисобланган шахсий экологик маданиятнинг пойдеворлари шаклланади. Болаларнинг экологик тарбияси -максад сари йуналтирилган педагогик жараёндир.

Мактабгача таълим муассасаларида экологик тарбияда инсонлар билан табиат уртасида узвийлик, инсонга булган таъсир борасида маълумотлар бериб, машгулот утиш жараёнида болалар табиат хакида билиши керак булган тушунчалар сингдирилиши лозим. Мактабгача таълим муассасаларида экологик тарбия буйича куйидаги тушунчаларни бериш максадга мувофикдир:

- мактабгача таълим муассасаларида болалар табиатда узларини кандай тута билиши, коидаларга амал килиб табиат хакидаги билим ларни ривожлантириш куникмасини шакллантириш;

- экологик тушунчаларни турли фаолиятларда куллай олиш;

- болаларнинг табиат билан килган мулокот ларини туплаб бориш.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 10 |October, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-10-254-260

Мактабгача таълим муассасалари педагоглари бу масалаларни хал килишга муайян режалар оркали эришадилар:

- тарбиячилар болаларга экологик таълимтарбия беришга тайёр булишлари шарт;

- катталар ва болалар экологик тарбия буйича аник йуналишларга эга булишлари керак;

- болаларнинг табиат билан мулокотини мунтазам ташкил этиш зарур;

- мактабгача таълим муассасаларида экологик ривожлантирувчи мухитни тугри ва тулик ташкил килиш лозим;

- ота-оналарни экологик таълим-тарбияда фаол иштирок этишга жалб этиш керак.

ХУЛОСА

Мактабгача таълим муассасаларида экологик тарбия буйича куйидаги машгулотлар утилиши кузда тутилади: кузатувлар, экологияга оид машгулотлар утиш, табиатда тажрибалар утказиш. Табиатдаги мехнат болаларда тирик мавжудотларга рахм-шафкатли булиш хиссини тарбиялайди. Бу уз навбатида уларнинг рухан соглом булишларини таъминлайди. Болалар табиатда килган мехнатлари натижаларидан хурсанд буладилар, табиатга нисбатан дустона муносабатларини намоён этадилар. Мактабгача таълим муассасаларида тарбияланаётган болалар турли жонзотлар, усимликларни парваришлаганларидан сунг, уларнинг кайфиятлари кутарилиб, маънавий озука оладилар. Табиат хакида болаларга китоб укиб бериш оркали табиат хакидаги билим, куникма ва малакалар ошириб борилади. Экологик таълим-тарбия мактабгача ёшдаги болаларнинг экологик маданиятли булиб вояга етишида мухим ахамият касб этади. Жумладан:

- болаларнинг узи яшаб турган шахар, кишлок, махалла, хонадонига булган мехр-мухаббат туйгуси, ватанпарварлик рухини шакллантиради;

- болалар она табиатни севиш, ардоклаш, ундан гурурланиш рухида тарбияланади;

- болаларда сувни ифлос ва исроф килмаслик тушунчалари ривожланади;

- болаларда кузатувчанлик, атроф-мухит гузаллигини англаш билан боглик булган кизикишлар ривожланади;

- болалар усимликлар, хайвонлар табиатнинг бир кисми, инсон у билан богликлиги, табиатни асраб-авайлаш зарурлигини тушуниб етадилар.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 10 |October, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-10-254-260

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури. 3.3.1- ва 3.3.2-бандлар. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 1112-сон, 295-модда.

2. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Узбекистонга тегишли иккинчи Атроф-мухит холати шархининг 29-серияси. 2010.

3. «Болажон» таянч дастури. - Т., 2010.

4. Мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган Давлат дастурлари. - Т., 2008.

5. Исмоилов А., Ахадов Р. Экологик таълим-тарбия. - Т.: «Укитувчи», 1997.

6. Григорьянц А.Г., Гафурова У. Болалар богчасида экологик тарбия. - Т.: «Укитувчи», 2002.

7. Умарова М. Мактабгача ёшдаги болаларга экологик тарбия бериш методлари. // «Узлуксиз таълим», 2004, 5-сон

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.