CC BY
19RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
TALABALARDA MANTIQIY FIKRLASHNI SHAKLLANTIRIISHNING PEDAGOGIK
SHARTLARI Utayeva N.N.
T.N.Qori Niyoziy nomidagi O'zbekiston Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti doktaranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7994085
Annotatsiya. Bu maqolada talabalarda mantiqiy fikrlashni shakllantiriishning pedagogik shartlari keltirlgan.
Kalit so'zlar: tafakkur, mantiqiy fkrlash, qobiliyat, ijodiy, kreativ, abstrakt.
Fikrlash, mulohaza qilish, atrofdagi jarayon hodisalarni mantiqiy tahlil qilish bu kognitiv jarayondir. Kognitiv jarayonlar ma'lumotlarni qabul qilish, saqlash, ularni ko'paytirish tahlil qilish kabilardir. Bularga insonlarning qobiliyatlari va iste'dodlari kiradi. Ma'lumki faqat inson ongli fikrlash, tahlil qilishga qodir. Insongina sabab-natija munosabatlarini kuzatgan holda izchil mantiqiy mulohazalar quradi. Bu qobiliyat insonga tug'ilgandan berilmaydi, lekin bu zarur, chunki usiz rivojlanish va o'rganish mumkin emas.
Bu borada evropalik olim S.L. Rubinshteyn o'ylamay urib dunyoni anglashimizning iloji yo'q degan g'oyani ilgari surgan holda: "Fikrlash - sezgilar va idroklarni o'zaro bog'laydi: solishtiradi, ularni qarama-qarshi qo'yadi, munosabatlarni ochib beradi, farqlarni ko'rsatadi; munosabat va tushunish ular orqali voqelik hodisalarning mohiyatini chuqurroq anglashni imkonini beradi" [1].
Insonda mantiqiy tafakkur rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari va uni shakllantirish masalalari ta'limda ham doimo dolzarb masala sifatida qaralgan. Chunki jamiyatni tashkil qiluvchi insonlar mantiqiy tafakkurlasa o'sha jamiyatda yuqori ko'rsatkichdagi progress bo'ladi. Bir qator psixolog va pedagoglar mantiqiy tafakkurni rivojlantirishni o'ziga xos xususiyatlari L.S. Vygotskiy, P.Ya. Galperin, V.V. Davydov, L.V. Zankov, N.B. Istomin, P.G. Lubochnikov, R.S. Nemov,L.Yu. Ogerchuk, S.L. Rubinshteyn, N.F.Talizina, O.K. Tixomirov va boshqalar o'rganganlar.
Shuningdek, evropalik olimlar Zak, Yu.M. Kolyagin, L.M. Likhtarnikov, L.G. Peterson, D. Poya, G.I. Sarantsev, L.M. Fridmanlar mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda nostandart topshiriqlardan foydalanish juda yaxshi samara berishini o'z ilmiy izlanishlari orqali isbotlaganlar.
Lekin, yuqorida keltirilgan olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga qaramay, hozirgi kunda nostandart vazifalar yordamida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish muammosi amalda etarlicha ko'rib chiqilmagan.
Bu esa bugungi kunda zamon talablarini shiddat bilan yangilanishi, kadrlar sifatiga bo'lgan talablarning oshishi oliy ta'lim tizimida tahsil olayotgan talabalarda mantiqiy tafakkurini rivojlantirish orqali ularni ijodiy va kreativ sifatlarini rivojlantirish zaruriyati dolzarbligini belgilaydi.
Buyuk chex pedagogi Ya.A. Komenskiy ham ta'lim jarayonida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish juda samarali deb hisoblagan. Uning fikricha, talabalar ma'lumotlarni bilishi, ko'rishi va xulosalar bilan tanishishi juda ham muhim. Xulosa bolaning hayotiy tajribasi bilan bog'liq bo'lishi kerak, shundagina ular unga tushunarli bo'ladi [2].
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
Mantiqiy fikrlash kelib chiqishiga kora vizual-samarali, vizual-majoziy, mavhum-mantiqiy va og'zaki-mantiqiy fikrlash bilan farqlanadi. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatga ega.
Vizual-samarali fikrlash voqelik ob'ektining moddiy, jismoniy o'zgarishiga asoslanadi: muammoni hal qilishda, inson ob'ektning xususiyatlarini tekshiradi, tahlil qiladi va uni o'zgartiradi.
Vizual-majoziy fikrlash bilan inson endi haqiqiy, jismoniy harakatlarni bajarmaydi, unga vaziyatni, nostandart vazifani o'z ongida tasavvur qilish va tarkibiy ob'ektlar bilan muayyan harakatlarni bajarish kifoya. Bu jarayonda xotira muhim rol o'ynaydi.
Og'zaki-mantiqiy fikrlash uchun aniq belgilangan nutq muhim, uning davomida odam murakkab mantiqiy konstruktsiyalardan foydalanadi va qaysi aqliy operatsiyalarni mohirona bajarishga yordam beradi.
Og'zaki-mantiqiy fikrlash amaliy harakatlarni majoziy tasvirlar bilan birlashtirishga imkon beradi.
Abstrakt-mantiqiy fikrlashni eng yuqori deb hisoblash mumkin, ammo undan uzoqdir fikrlashning yakuniy shakli. Vazifa ustida ishlayotganda, u odamga ob'ektning muhim xususiyatlarini muhim bo'lmagan narsalardan ajratishga, hisobga olishga imkon beradi.
Shveysariyalik pedagog G.Pestalozzi va rus olimi K.D.Ushinskiy ham vizual o'rganish tarifdoridir. Ularning qarashlaricha taqqoslash, tahlil qilish, bayonotlar qurish aniq misollar, nostandart vazifalar bo'yicha amalga oshirilishi kerak, deb ta'kidlaydilar. Mantiqiy rivojlanish fikrlash o'qitishning asosiy vazifasiga aylanishi kerak, chunki mantiq har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirishga yordam beradigan eng muhim fanlardan biridir [2].
Mantiqiy fikrlash, L.A. Venger, muammoni hal qilishda odamning bosib o'tadigan yo'lidir. Ushbu qaror qabul qilinadi avval tushunchalarda, so'ngra xulosalarda shakllanadigan o'tmish tajribasining asosi [3].
Bu borada oliy talim muassasalarining texnologik ta'limy yo'nalishida tahsil olayotgan talabalarda mantiqiy tafakkurini rivojlantirish juda muhim. Ularda mantiqiy tafakkurini rivojlantirish orqali ijodiy va kreativ qobiliyatlarini rivojlantirishga erishiladi. Buni amalga oshirish uchun quyidagilarni:
1) birinchi navbatda, talim jarayonida berilayotgan malumotlar orqali fikrlashni rivojlantirish jarayonining davomiyligini amalga oshirish;
2) ikkinchidan, talabalarni o zlarini ham ushbu jarayonni amalga oshirishda faollikka undash va buni shaxsiy qadriyatga aylantirish;
3) uchinchidan, talim jarayonida talabalarga berilayotgan malumotlar kichik qismlarda, mantiqiy ketma ketlikda, uzviylikda berilishi;
4) to'rtinchidan, talabalarga mantiqiy qonuniyatlarning ozi, texnikasi haqida tushunchalar berish kerak.
Yuqori ko'rsatilganlar hisobga olingan holda mashg'ulotlarni tashkil etilishi texnologik talimy onalishi talabalarida ya'ni talabalarda bolajak texnologik talim o'qituvchilarida mantiqiy ko'nikmalarni rivojlantirishga hamda o'zlashtirgan mantiqiy fikrlash usullarini mustaqil ravishda ozlari ham qollay olish imkonini beradi.
Bu borada olim N.Muslimov bo'lajak texnologik ta'lim o'qituvchilarida ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun oliy ta'lim muassasalarida o'quv jarayonida talabalarni mustaqil izlanishga undaydigan topshiriqlarni berish maqsadga muvofiq, deb hisoblaydi[4].
5 11 ■
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2G23-yil 2-iyun
Bo'lajak texnologik ta'lim o'qituvchilari mantiqiy fikrlashning mohiyatini yaxshiroq tushunishlari uchun uning tuzilishini bilishingiz lozim:
1) motivatsion-maqsadli komponent - mantiqiy fikrlashni rivojlantirish emas ichki motivlarsiz amalga oshirilishi mumkin;
2) mazmun komponenti - ko'pgina omillarga bog'liq bo'lgan ta'lim faoliyati natijalari: bilimning chuqurligi, hajmi, izchilligi, amaliy ko'nikmalar.
3) operatsion-funktsional komponent - bu usullar, usullar,vazifalarni hal qilish uchun zarur bo'lgan operatsiyalar;
4) refleksiv komponent - fikrlash jarayonining amalga oshirilgan nazorati.
Xulosa. Yuqoridagilarni umumlashtirib, biz mantiqiy fikrlash fikrlash murakkab kognitiv jarayon degan xulosaga keldik. Bo'lajak texnologik ta'lim oqituvchilarini mantiqiy tafakkurini rivojlantirish orqali ta'lim jarayonining sifatiga ijobiy ta'sir ko'rastish mumkin. Bunda talabalarda tahlil qilish, sintez qilish, taqqoslash, umumlashtirish, muhokama qilish kabi jihatlarini rivojlantirish muhim hisoblanadi. Shuningdek, oliy ta'lim muassalarida tehsil olayotgan bo'lajak texnologik ta'lim o'qituvchilarini mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun pedagogik va uslubiy ishlarni unumli, tizimli tashkil etish zarur.
REFERENCES
1. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Санкт-Петербург: Питер, 2000.
2. Коменский Я.А. Великая дидактика. Москва: Педагогика, 1982.
3. Алексеева О.В. Логическая подготовка младших школьников при обучении математике. Диссертatsiя ... кандидата педагогических наук. Москва, 2000.
4. Муслимов Н.А. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси / Монография. - Т.: "Фан ва технология" нашриёти, 2013.
5. Malikova, D. (2G2G). Deposit base of Uzbekistan commercial banks. World Scientific News, (143), 115-126.
6. Malikova, D. (2G2G). Consulting services market of Uzbekistan. World Scientific News, (145), 1б8-179.
7. Malikova, D. (2G23). METHODOLOGY FOR EFFECTIVE ASSESSMENT OF THE LEVEL OF ECONOMIC SECURITY OF BANKS. Innovative Society: Problems, Analysis and Development Prospects, 9б-9В.
В. Malikova, D., & Ziyadullayeva, M. (2G23). INFLATION: THEORETICAL ASPECTS AND ANALYSIS OF PRICE CHANGES IN UZBEKISTAN. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(2), 2G4-2G7. 9. Malikova, D., & Abduganieva, F. (2G23). The Role of Consulting in the Modern
Economy. Global Scientific Review, 12, 1-4. 1G. Malikova, D., & Rakhmonov, N. (2G23). MONETARY AGGREGATES AND THEIR IMPORTANCE IN THE ECONOMY.
11. Malikova, D., & Ochilova, I. (2G23). Analysis of the Current State of Deposit Operations of Commercial Banks of Uzbekistan. Web of Synergy: International Interdisciplinary Research Journal, 2(2), 2В-З1.
12. Malikova, D., & Ochilova, I. (2G23). THE IMPORTANCE OF DOMESTIC BANKS'PRECIOUS METALS ACCOUNTING OPERATIONS. International journal of advanced research in education, technology and management, 2(2).
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
13. Маликова, Д. (2021). UMUM TA'LIM MAKTABLARIDA KITOBXONLIK STRATEGIYASINI QO 'LLASH: Malikova Dilrabo Mahmudovna, O 'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tayanch doktoranti. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (7), 299305.
