CC BY
145RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
BOSHLANG'ICH SINFLARDA XALQ OG'ZAKI IJODINI O'RGATISHNING
NAZARIY VA AMALIY ASOSLARI Ruzikulova Nigora Kudratovna
Osiyo Xalqaro Universiteti Ta'lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi (boshlang'ich ta'lim)
mutaxassisligi magistri https://doi.org/10.5281/zenodo.7992939
Annotatsiya. Xalq og'zaki ijodi darsdagi o'quv faoliyatining ajralmas elementi -o'quvchilarga yangi materialni yaxshiroq o'zlashtirish, uni mustahkamlash, ko'nikma va malakalarni shakllantirishga yordam beradi, folklor oquvchilarning tashabbuskorligini rivojlantiradi, bilish faoliyatini faollashtiradi va shu orqali tafakkurni rivojlantiradi. Darsning u yoki bu bosqichida tarixiy qo'shiq yoki rivoyatlardan, maqol va topishmoqlardan namunalar qo'llash o'quvchilarning dunyoqarashini kengaytiradi, ularni vatanparvarlik tuyg'ulari bilan tarbiyalaydi, tarix, adabiyotga qiziqish uyg'otadi, nutqini rivojlantiradi, uni to'g'ri, boy va ifodali qiladi.
Kalitso'zlar: afsona, rivoyat, lof, latifa, maqol, topishmoq, ertak, doston, qo'shiq
Kirish: har qanday jamiyat to'plangan tajribani saqlab qolish va uzatishdan manfaatdor, aks holda nafaqat uning rivojlanishi, balki mavjudligi ham mumkin emas. Ushbu tajribaning saqlanishi ko'p jihatdan tarbiya va ta'lim tizimiga bog'liq bo'lib, u o'z navbatida ma'lum bir jamiyatning dunyoqarashi va ijtimoiy-madaniy rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda shakllanadi. Yangi avlodning ma'naviy-axloqiy shakllanishi, bolalar va yoshlarni mustaqil hayotga tayyorlash O'zbekiston rivojlanishining eng muhim shartidir. Axloqiy tarbiya muammolarini hal qilish eng samarali usullarni topishni yoki allaqachon ma'lum bo'lganlarini qayta ko'rib chiqishni talab qiladi. O'zbek xalq og'zaki ijodi o'ziga xos va o'ziga mosdir. Qadim zamonlarda paydo bo'lgan, hozir ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan, jamiyatning barcha qatlamlari va san'atning barcha turlariga doimo o'zgarib, ta'sir ko'rsatib, yashashda davom etmoqda. Xalq og'zaki ijodi haqidagi bilimlar umuminsoniy madaniyatni sezilarli darajada boyitadi va oshiradi, odamlarning murakkab, ba'zan qarama-qarshi ruhiga kirib borishga, ularning o'z-o'zini anglashi va orzularning ijodiy tabiatini ko'rishga, ularning ichki fikrlarini bilishga imkon beradi.
O'z xalqining tarixi va urf-odatlarini bilmasdan, o'quvchini o'zi tug'ilib o'sgan va yashayotgan yurtning xalq madaniyati bilan yaqindan tanishtirmasdan turib, Vatanga munosib fuqaroni tarbiyalab bo'lmaydi. Yangi zamon fuqarosini shakllantirish jarayonini Vatanga muhabbat tarbiyasidan boshlash kerak. Bolalarning yoshligidanoq uy, ota va ona, aka va opa, bobo-buvi, qarindosh-urug', avlodlar va o'zaro oilaviy munosabatlar, tabiatga, barcha tirik mavjudotlarga hurmat kabi tushunchalarni o'zlashtirishini ta'minlash zarur.
Adabiyotlar sharhi: xalq og'zaki ijodi boshqa san'at turlari orasida alohida o'rin tutadi. San'atning turlari bir-biridan badiiy asar yaratishda turli materiallardan foydalanishi bilan farq qiladi: haykaltaroshlik - marmar, tosh, yog'och, rangta'svir - bo'yoqlar, adabiyot - so'z. San'atning har bir turi o'ziga xos tasviriy va ifodali vositalarga ega. Musiqada tovushlarning almashinishi va uyg'unligi, xoreografiyada - harakatlarning plastikligi, adabiyotda - so'zning vizual va ifodali imkoniyatlari qo'llaniladi.
Xalq og'zaki ijodi asarlarda o'z aksini topgan dunyoqarash, qadriyatlar yosh avlodni har tomonlama bilimli, ma'naviy jihatdan yetuk etib tarbiyalashda muhim o'rin tutadi. Zero, xalq
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
og'zaki ijodi ma'naviy taraqqiyotning asosiy tarixiy ildizlaridandir. Har bir xalqning og'zaki ijodi o'sha xalqning fe'l-atvori, estetik didi, ruhiyati, urf-odat va an'analari, orzu-intilishlari, geografik sharoiti va tabiatini aks ettiruvchi o'ziga xos ko'zgudir. Biz ana shu ko'zgu vositasida olamshumul ezgu niyatlar, insoniy fazilatlar, yovuzlik, zulm, adolatsizlikka qarshi nafrat tuyg'ularini ko'ramiz. Shunday ekan, xalqimizning qalb qo'ri, yuksak aql-zakovati bilan asrlar davomida yaratilib, avloddan-avlodga o'tkazib kelingan folklor namunalarini ham o'rganish muhim ahamiyatga ega. Uning boy va rang-barang tarkibiy va xilma-xil shakllar zamonaviy atrof-muhit uchun bitmas-tuganmas ijodiy ilhom beradi[2].
Xalq adabiyoti hisobi qo'shimcha ravishda xalq adabiyotining asosiy tarkibiy qismlarini qo'llash orqali matn tuyg'usini shakllantiradi [1]. Bola shaxsi shakllanishida boshlang'ich sinf davri eng muhim davr hisoblanadi. Boshlang'ich sinf o'quvchilari ishonuvchan, tashqi ta'sirga beriluvchan bo'ladilar. Ularda ijobiy hissiyotlar, fazilatlarni tarkib toptirish, yuksak axloqiy me'yorlarni shakllantirishda asosiy mas'uliyat boshlang'ich sinf o'qituvchisining zimmasiga tushadi. [3]
Lekin xalq og'zaki ijodi va uning mif, ertak, doston kabi janrlari zamiriga yashiringan ko'plab hikmatlar hali to'la o'rganilmagan. O'rganilganlari ham kishilik jamiyatining ma'lum bir davrida qayta tahlil va ilmiy izlanishni talab qiladi. Tilni burish, tilni burish va tez-tez so'zlash o'quvchilarning to'g'ri sof nutqini shakllantirish va rivojlantirishga yordam beradi, to'g'ri va ravon o'qish kabi fazilatlarni yaxshilashga yordam beradi. Tilni burish, tilni burish va tez-tez so'z birikmalari bilan ishlash tarkibni o'zlashtirish va alohida tovushlarni yoki ularning birikmalarini to'g'ri talaffuz qilish xususiyatiga ega. Ulardan o'qish va yozishni o'rganish davrida tovushlarni o'rganishda foydalanish mumkin.Maqol va matallar azaldan muhim didaktik vazifani bajarib kelgan. Ular ishonarli va sodda tarzda odamlarga qanday yashash va ishlashni o'rgatadi, ularni tabiat hodisalarini uzoq vaqt davomida kuzatish natijalari bilan tanishtiradi, muayyan vaziyatda qanday harakat qilish kerakligi haqida oqilona maslahat beradi. Mehnat faoliyatining asosiy qoidalari va axloqiy-estetik me'yorlari aniq shakllantirilgan bu janrdagi asarlar hayot darsligiga aylandi.
Topishmoq bolaning aqliy faoliyatini rag'batlantiradi, aqliy mehnatga qiziqish uyg'otadi, nafaqat zukkolikni yaxshilashga hissa qo'shadi, balki umuman dunyoni tushunishni sezilarli darajada kengaytiradi. Og'zaki san'at asari bo'lgan topishmoq bolalarning ufqlarini kengaytirish bilan bir vaqtda atrof-muhitni badiiy idrok etishni rivojlantiradi va rus tilining metaforik boyligini ochib beradi.
Xalq og'zaki ijodi bugungi kunda ham rivojlanishda davom etmoqda. Shunday qilib, folklorshunoslik muammolari diqqatga sazovor bo'lib, kichik folklor shakllaridan boshlang'ich sinf darslarida foydalanish dolzarb va istiqbolli hisoblanadi.
Natijalar: hozirgi kunda o'zbek xalqining o'ziga xos xalq og'zaki ijodini ya'ni folklor san'atini, xalq dostonlari, qadimiy urf-odatlari,og'zaki she'riy ijodiy,hunarmandchilik,milliy liboslari,xalq o'yinlarini saqlab qolish hamda ularni keng targ'ib qilish asosiy maqsadimizga aylandi desak mubolag'a bo'lmaydi.
Boshlang'ich sinf 1-2-3-sinf darsliklarini o'rganib chiqildi.
1-sinf uchun ona tili va o'qish savodxonligi 1-qismda
1.Bolalarni sevimli bayrami bo'limida Navro'z bayrami.
2.Yashil sayyora bo'limida topishmoq, boshqotirmalar, maqollar.3. Mo'jizaviy hashorot bo'limida tez aytishlar.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
4.Oq terakmi, ko'k terak?, Lanka'' o'yini haqida.
1-sinf 2-qismda
l.O'zbek xalq ertaklari: Zumrad va Qimmat,Egrivoy va To'g'rivoy ,Uch og'ayni botirlar.
2.Quvlashmachoq, bekinmachoq.
3.Topishmoqlar
2-sinf ona tili va o'qish savodxonligi 1-qism
1.Maqollar
2.Hunarning foydasi rivoyat
3.Maqollar
2- qism
1.Maqollar
2.Yaxshilik ortidan yaxshilik keladi ertagi.
3.Zumrad va Qimmat
4.O'zbek xalq qo'shiqlari: oyijon,kulcha,kim oladi shuginani,alla qo'shiq.
5.Navbat bilan javob ber'' o'yini
6.Tez aytish,maqollar o'yin tarzida berilgan.
3-sinf ona tili va o'qish savodxonligi 1-qism
1.Tulki bilan Laylak'' ertagi.
2.Dangasa '' ertagi.
3.To'ng'ich farzandning donoligi ertagi.
4.Maqollar 2-qism
1.Maqollar
2.Alpomishning bolaligi
3.Qarg'avoy'' o'zbek xalq ertagi
4.Dorbozlik san'ati yunesko ro'yxatida.
5.Maqollar
6.Ertaklar -Yaxshilikka yetaklar, Oltin tarvuz''
7.Tulki va sher'' tojik xalq ertagi
Muhokama: Zamonaviy boshlang'ich maktabda o'qish ko'nikmalarini to'liq egallash vazifasi bilan bir qatorda o'qituvchi oldida maktab o'quvchilarining adabiy rivojlanishi vazifasi turibdi. Ushbu muammoni har qanday o'qish materialida hal qilish mumkin va kerak. Nazarimda, folklor materiali juda qimmatli.
Maqol va matallar adabiy tilni boyitish, unga ta'sirchanlik va aniqlik berishda eng katta qadriyatdir.
Folklor janrlarining yana bir bo'linishi mavjud bo'lib, u asar hajmiga bog'liq. Demak, ertaklar, rivoyatlar, dostonlar, tarixiy qo'shiqlar, xalq teatri yirik folklor janrlariga, jumboqlar, topishmoqlar, matallar, kichik janrlarga mansub.
Ko'pgina maqollarning mazmuni nafaqat gramatik qoidalarni o'rganish uchun material bo'lib xizmat qiladi, balki axloqiy fazilatlarni tarbiyalash manbai bo'lib xizmat qiladi: tabiatga, Vatanga, mehnatga muhabbat, ular mehribon va hamdard bo'lishga o'rgatadi. Kichik yoshdagi o'quvchilarning ona tili va o'qish savodxonligi darslarida maqol va maqollar ustida ishlash savodxonlikni o'rgatishda muhim o'rin tutadi va o'quvchilarning fikrlash va nutqini rivojlantirish uchun ajoyib manba hisoblanadi.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2G23-yil 2-iyun
Tez-tez so'zlash o'quvchilarning to'g'ri sof nutqini shakllantirish va rivojlantirishga yordam beradi, to'g'ri va ravon o'qish kabi fazilatlarni yaxshilashga yordam beradi. Tez-tez so'z birikmalari bilan ishlash tarkibni o'zlashtirish va alohida tovushlarni yoki ularning birikmalarini to'g'ri talaffuz qilish xususiyatiga ega. Ulardan savod o'rgatish davrida tovushlarni o'rganishda foydalanish mumkin.
Uzoq vaqt davomida maqol va matallar muhim didaktik vazifani bajarib kelmoqda. Ular ishonarli va sodda tarzda odamlarga qanday yashash va ishlashni o'rgatadi, ularni tabiat hodisalarini uzoq vaqt davomida kuzatish natijalari bilan tanishtiradi, muayyan vaziyatda qanday harakat qilish kerakligi haqida oqilona maslahat beradi. Mehnat faoliyatining asosiy qoidalari va axloqiy-estetik me'yorlari aniq shakllantirilgan bu janrdagi asarlar hayot darsligiga aylandi.
Boshlang'ich maktabda o'rganiladigan folklor janrlari ancha keng tarqalgan. Janrlarning har biri o'ziga xos funktsiyani bajaradi: u tarixiy voqealarning xalq talqinini beradi, shaxsni shakllantirish uchun zarur bo'lgan axloqiy salohiyatni o'z ichiga oladi, insonning dunyoqarashini kengaytiruvchi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi va zarur hissiy kayfiyatni yaratadi. Xalqning boy hayotiy tajribasi, ularning axloqiy, , ijtimoiy, oilaviy, maishiy, diniy qarashlari haqida ko'plab ma'lumotlarni Surhondaryo va Qashqadaryo viloyatida mavjud bo'lgan folklor janrlarida topish mumkin: maqollar, matallar, topishmoqlar, , ertaklar. . "Ular ajdodlarimizning son-sanoqsiz avlodlarining donoligi va tajribasini, o'zbek kishisi fe'l-atvorining eng yaxshi fazilatlari va fazilatlarini jamlangan shaklda aks ettirdi: mehnatsevarlik, mehribonlik, jasorat, saxiylik, qo'shniga, vatanga, o'z yurtiga muhabbat. Shunday qilib, kichik folklor janrlaridan faol foydalanish natijasida bolalarning ta'lim va kognitiv imkoniyatlari ortadi; bolalar yanada ifodali gapirishga o'rganadilar, o'z fikrlarini chuqurroq ifodalaydilar, bu boshqa darslarda aks etadi; ko'ngilochar vazifalar bolalarning fikrlash mantig'ini, fazoviy tasavvurlarini, tasavvurlarini va irodasini rivojlantirishga, ularning ufqlarini kengaytirishga va atrofdagi dunyo haqida umumiy tushunchaga yordam beradi.
Xulosalar: bolalarni tarbiyalashda xalq og'zaki ijodi muhim o'rin tutadi. Uni janrlarga bo'lish ma'lum yoshda bolaning ma'naviy dunyosini boyitish, vatanparvarlik, o'z xalqining o'tmishiga hurmat, uning an'analarini o'rganish, jamiyatda axloqiy-tarbiya, xulq-atvor me'yorlarini o'zlashtirishga imkon beradi.
Xalq og'zaki ijodi bolaning og'zaki nutqini rivojlantiradi, uning ma'naviy rivojlanishiga, tasavvuriga ta'sir qiladi. Bolalar folklorining har bir janri muayyan axloqiy me'yorlarni o'rgatadi. Maqol va matallar bolalarga asrlar davomida sinovdan o'tgan va bizning davrimizda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan xalq donoligini o'rgatadi. Topishmoqlar kichik yoshdagi o'quvchilarga mantiqiy fikrlashni, tasavvurni rivojlantirishga yordam beradi.
Tez aytishlar o'quvchilarga nutq nuqsonlarini bartaraf etish, og'zaki nutqni rivojlantirish, mantiqiy to'g'ri gaplar qurish imkonini beradi.
Xalq og'zaki ijodining kichik shakllari yordamida nutqni rivojlantirish metodikasining deyarli barcha muammolarini hal qilish mumkin va bu xalq og'zaki ijodining eng boy materialidan foydalanish kerak.
Shunday qilib, bolani xalq madaniyati bilan tanishtirish bolalikdan boshlanishi kerak, degan xulosaga kelishimiz mumkin, chunki asosiy tushunchalar va xulq-atvor namunalari o'sha paytda qo'yiladi. Madaniy meros avloddan-avlodga o'tib, bola dunyosini rivojlantiradi va boyitadi.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
REFERENCES
1. Mariwan Н. R. The effectiveness of reading folk literature in improving english language learners' reading proficiency in elementary grades. Qalaai zanistscientific journalVol. (6), No (l), Winter 202l
2. Li, Y. Application of cloud computing data in northeast folk art education. EAI International Conference, BigIoT-EDU. Published by Springer. 429-437, 202l
3. Akramova F.A. Bola shaxsi shakllanishiga boshlang'ich. Ta'lim o'qituvchisining psixologik ta'siri. zamonaviy ta'lim / sovremennoe obrazovanie 20l5, 3
4. Malikova, D. (2020). Deposit base of Uzbekistan commercial banks. World Scientific News, (l43), ll5-l26.
5. Malikova, D. (2020). Consulting services market of Uzbekistan. World Scientific News, (l45), l68-l79.
6. Malikova, D. (2023). METHODOLOGY FOR EFFECTIVE ASSESSMENT OF THE LEVEL OF ECONOMIC SECURITY OF BANKS. Innovative Society: Problems, Analysis and Development Prospects, 96-98.
7. Malikova, D., & Ziyadullayeva, M. (2023). INFLATION: THEORETICAL ASPECTS AND ANALYSIS OF PRICE CHANGES IN UZBEKISTAN. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(2), 204-207.
8. Malikova, D., & Abduganieva, F. (2023). The Role of Consulting in the Modern Economy. Global Scientific Review, 12, l-4.
9. Malikova, D., & Rakhmonov, N. (2023). MONETARY AGGREGATES AND THEIR IMPORTANCE IN THE ECONOMY.
10. Malikova, D., & Ochilova, I. (2023). Analysis of the Current State of Deposit Operations of Commercial Banks of Uzbekistan. Web of Synergy: International Interdisciplinary Research Journal, 2(2), 28-3l.
11. Malikova, D., & Ochilova, I. (2023). THE IMPORTANCE OF DOMESTIC BANKS'PRECIOUS METALS ACCOUNTING OPERATIONS. International journal of advanced research in education, technology and management, 2(2).
12. Маликова, Д. (202l). UMUM TA'LIM MAKTABLARIDA KITOBXONLIK STRATEGIYASINI QO 'LLASH: Malikova Dilrabo Mahmudovna, O 'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tayanch doktoranti. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (7), 299305.
