KASB-HUNAR MAKTABLARIDA FIZIKA FANINI KOMPYUTERDA MODELLASHTIRILGAN ISHLANMALARDAN FOYDALANIB OʻQITISHNING KOMPETENTLI YONDASHUVNING OʻQUVCHILARDA EKSPERIMENTAL KOʻNIKMALARINI RIVOJLANTIRISHDAGI ROLI Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

KASB-HUNAR MAKTABLARIDA FIZIKA FANINI KOMPYUTERDA MODELLASHTIRILGAN ISHLANMALARDAN FOYDALANIB O'QITISHNING KOMPETENTLI YONDASHUVNING O'QUVCHILARDA EKSPERIMENTAL KO'NIKMALARINI RIVOJLANTIRISHDAGI ROLI Ibragimov Raximjon Xasanboy o'g'li Namangan davlat universiteti tayanch doktaranti [email protected] +998976212947 https://doi.org/10.5281/zenodo.7993977 Annotatsiya. Ushbu ishda bugungi kundagi kasb-xunar maktablarida fizika fanini kompyuterda modellashtirilgan ishlanmalardan foydalanib o'qitishning ahamiyati va zamonaviy sharoitda, kasbiy tayyorgarlik va keyinchalik o'z-o'zini takomillashtirish jarayonida professional muammolarni hal qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni maqsadli ravishda olish va tizimlashtirish usullarini (shu jumladan empirik) o 'zlashtirgan mutaxassis raqobatbardoshdir. Bu, ayniqsa, bo'lajak mutaxassis uchun juda muhim ekanligi to'g'risida yoritib berilgan.

Kalit so'zlar: kasb-hunar, fizika, ta'lim, kompyuter,modellashtirilgan ishlanmalar.

Amalga oshirilayotgan global integratsion o'zgarishlar ta'lim sohasida uning barcha darajalarida, jumladan, umumiy o'rta ta'limda ham o'z aksini topmoqda. Zamonaviy ta'limning rivojlanishi Boloniya va Kopengagen jarayonlari doirasida qabul qilingan bir qator hujjatlar bilan tartibga solinadi. Kopengagen deklaratsiyasi umumiy o'rta ta'lim, professional ta'lim va oliy ta'lim o'rtasidagi hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan. Oliy ta'limda uning sifatini baholash mezonlariga o'zgartirishlar kiritilgan. Bu yo'nalishdagi ishlar endigina o'zining ilk natijalarini bera boshladi. Uning barcha darajalarida kasbiy tayyorgarlik sifatining yangi mezonlarining joriy etilishi hamkorlik qiluvchi tomonlarning shaffofligi va o'zaro ishonchini chuqurlashtirishni nazarda tutadi. Bunga butun ta'lim tizimini takomillashtirish, malaka va kompetensiyalarni tan olish, Yevropa kasb-hunar ta'limi sifatini oshirish bo'yicha umumiy asosiy tamoyillarni qabul qilish yordam beradi. Qabul qilingan ta'lim to'g'risidagi hujjatlarning Yevropada tan olinishi va harakatchanligining bunday vositalari aniqlangan, masalan:

• ta'lim to'g'risidagi diplom yoki guvohnoma;

• chet elda o'qish muddatlarini tan olish uchun Yevropa transfer kredit tizimi; individual malaka va kasbiy ko'nikmalarni soddalashtirilgan va samaraliroq taqdim etish

imkonini beruvchi Yevropa formati;

Ta'lim sohasidagi ushbu hujjatlarga muvofiq, ilgari o'quv amaliyotida keng qo'llanilgan bilim, ko'nikma, malakalarni (BKM) bosqichma-bosqich mutaxassis shaxsining kasbiy fazilatlarini integral tarzda tavsiflashga imkon beradigan kompetentssiya va malakalar bilan almashtirish yoki to'ldirish tendentsiyasi mavjud. Bu ko'p jihatdan bilim to'plash uzoq vaqtdan beri asosiy ta'lim vazifasi bo'lib qolib ketganligi bilan bog'liq. Jadal rivojlanayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) tufayli zamonaviy mutaxassislar erkin foydalanish imkoniyatiga ega bo'lgan juda ko'p ma'lumotlarni inson xotirasida saqlashning imkoniyati yo'q.

O'zbekiston Respublikasida professional ta'lini rivojlantirish 2016 yildan boshlandi. 2016 yildan bir nechta Prezident Farmonlari va Qarorlari, Vazirlar mahkamasi Qarorlari qabul qilindi.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

O'zbekiston Respublikasi Prezidentning 2019 yil 6 sentyabrdagi "Professional ta'lim tizimini yanada takomillashtirish to'g'risida"gi PF-5812-son Farmoni bilan uzluksiz professional ta'lim tizimi joriy qilindi . Mazkur farmonda belgilangan vazifalarga muvofiq tashkil etilgan kasb-hunar maktablari, kollejlar va texnikumlarda yangi professional ta'lim dasturlari amaliyotga tatbiq etilmoqda.

Ushbu farmon doirasida "boshlang'ich va o'rta professional ta'limini ilg'or rivojlantirish" vazifasi belgilangan. Ushbu vazifa professional ta'limi tizimini tashkil etish bo'yicha an'anaviy yondashuvlarni qayta ko'rib chiqishni nazarda tutadi, va yangi davlat-ijtimoiy boshqaruv modelini shakllantirishni, professional ta'limning bozor munosabatlariga jalb qilinishini, mehnat bozorining rivojlanish dinamikasiga moslashuvchan javobini, talabga ega kasblarning strukturasini talab qiladi.

O'rta maktabning yuqori sinflarida professional ta'lim. Maktabning yuqori bosqichida ta'limni modernizatsiyalashning asosiy yo'nalishi bo'lib profilli o'qitishni joriy etish bo'lib hisoblanadi. Maktabning OTM lar, boshlang'ich va o'rta professional ta'lim tizimi bilan o'zaro aloqasi kasbiy tayyorgarlikni tashkiliy jihatdan ta'minlashdan iborat.

Zamonaviy sharoitda, kasbiy tayyorgarlik va keyinchalik o'z-o'zini takomillashtirish jarayonida professional muammolarni hal qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni maqsadli ravishda olish va tizimlashtirish usullarini (shu jumladan empirik) o'zlashtirgan mutaxassis raqobatbardoshdir. Bu, ayniqsa, bo'lajak mutaxassis uchun juda muhimdir. Keling, kasb-hunar maktablarida mutaxassisliklarning xususiyatlarini va bitiruvchisining kasbiy tayyorgarligiga qo'yiladigan umumiy talablarni tahlil qilamiz.

Kasb-hunar maktablarida kasbiy tayyorgarlik uchun malaka talablaridan ko'chirmaga binoan, bo'lajak mutaxassis:

- mantiqiy fikrlash, mustaqil fikrlash, nostandart sharoitida asosli qarorlar qabul qilish va ularning bajarilishini tashkil etish, berilgan huquqlar doirasida mustaqil harakat qilish;

- muammolarni oldindan ko'ra bilish, maqsadlarni aniq belgilash va ularga erishishda qat'iyatli bo'lish, ijrochilarni tanlash va ular o'rtasida mas'uliyatni oqilona taqsimlash, boshlangan ishni oxirigacha etkazish, yuqori tashkilotlarning buyruqlarini bajarilishini nazorat qilish.

- kasbiy faoliyat sohasida qo'llaniladigan ma'lumotlarni to'plash, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish uchun shaxsiy kompbyuter texnologiyalari;

- uzluksiz o'z-o'zini takomillashtirish, kasbiy martaba, kasbiy va shaxsiy rivojlanishni rejalashtirish, yangi bilimlarni olish va buning uchun zamonaviy ta'lim texnologiyalaridan foydalanish.

Shunday qilib, bo'lajak mutaxassis axborot oqimida mustaqil ravishda harakatlana olishi, hayotiy qarorlar qabul qilish uchun zarur ma'lumotlarni tanlab olishi, ularni amalda tezda tekshirishi, kuzatishlar va buning uchun maqsadli eksperimentdan foydalanishi kerak.

Bundan tashqari, fizik bilimlar sohasida bo'lajak mutaxassis:

zamonaviy fizika yutuqlarini kasbiy faoliyatida qo'llash haqida tasavvurga ega bo'lish;

bilish: fizik hodisa va jarayonlarni loyihalash va ishlatish, eksperimental kuzatish; o'rganilgan fizik qonunlardan kasbiy amaliy masalalarni yechishda foydalana olish; tabiiy fanlar, umumkasbiy va mutaxassislik fanlarni o'rganishda fizikada qo'llaniladigan tadqiqot usullaridan foydalanish. Bo'lajak mutaxassis uchun fizika va boshqa o'quv fanlari bo'yicha bilim, ko'nikma va malakalarga qo'yiladigan malaka talablari kasbiy faoliyatda axborot jarayonini qidirish,

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

tanlash, qayta ishlash (shu jumladan tekshirish), qo'llash bo'yicha kasbiy faoliyatni amalga oshirishga tayyorlikning ayrim jihatlarini aks ettiradi. Ma'lumotni izlash va tanlash, shu jumladan empirik usullardan foydalanish. Bo'lajak mutaxassislar uchun boshqalar bilan bir qatorda empirik metodlar ham muhimdir, chunki ularning qarorlari amalda sinab ko'rilishi kerak.

Shunday qilib, bo'lajak mutaxassis uchun kasbiy faoliyatida o'z funktsiyalarini samarali bajarishga imkon beradigan axborot kompetentsiyasi ayniqsa muhimdir. Axborot kompetentsiyasi kontseptsiyasi murakkab va ko'p qirrali bo'lib, ko'p komponentli tuzilishga ega, uning batafsil tahlili quyida keltirilgan. Bizning fikrimizcha, eksperimental ko'nikmalar axborot kompetentsiyasining muhim komponenti sifatida ko'rib chiqilishi kerak. pedagogikada ta'lim faoliyatida axborotni olish, qayta ishlash, saqlash va qo'llash bo'yicha harakatlar va operatsiyalar majmui odatda intellektual ko'nikmalar deb ataladi, chunki ular tafakkurning boshlang'ich komponentlari bo'lgan aqliy operatsiyalarga asoslanadi. Intellektual ko'nikmalar axborot kompetentsiyasining komponenti sifatida ko'rib chiqilishi mumkin, chunki ular quyidagilarni o'z ichiga oladi:

1. Axborotni qabul qilish qobiliyati, jumladan:

• turli formulalar va vazifalarni tushunish qobiliyati;

• turli manbalardan kerakli ma'lumotlarni topish qobiliyati;

• tematik ma'lumotlarni uzoq vaqt davomida topish qobiliyati;

• axborotni tayyorlash va olish uchun vositalarni qo'llash qobiliyati.

2. Qabul qilingan ma'lumotlarni qayta ishlash qobiliyati, shu jumladan:

• taklif etilayotgan yoki o'zi tanlagan ma'lumotlarni berilgan mezonlar bo'yicha tizimlashtirish qobiliyati;

• o'z fikrlari bilan bahslasha olish;

• olingan ma'lumotlardagi xatolarni topish va ularni tuzatish bo'yicha takliflar berish qobiliyati;

• axborot xabarlari o'rtasida assotsiativ va amaliy maqsadga muvofiq aloqalarni o'rnatish qobiliyati;

• axborot xabarini ajrata olish qobiliyati;

• axborotni qabul qilish va uzatish vositalarini qo'llash qobiliyati.

3. Axborotni kasbiy faoliyatda qo'llash qobiliyati:

• kasbiy faoliyatda axborotdan foydalanish vositalaridan foydalanish qobiliyati;

• qiyin vaziyatda eng yaxshi qaror yoki muqobil yechimlarni qabul qilish qobiliyati.

Bu ko'nikmalarning barchasi turli xil aqliy operatsiyalarga asoslanadi: tahlil va sintez, ta'kidlash, taqqoslash, xulosalash va boshqalar. O'qitish jarayonida o'qituvchilar ularni shakllantirishni maqsadli ravishda amalga oshirishlari kerak.

Kompetentli yondashuv metod sifatida o'quv jarayonini tashkil etish, uni kelajakdagi kasbi uchun muhim bo'lgan bilim, ko'nikma va shaxsiy xususiyatlarni shakllantirish va rivojlantirishga yo'naltirish imkonini beradi. Kompetenttli yondashuvni tashkil etuvchi tamoyillar ta'limning maqsad va mazmunini aniqlash, ta'lim va tarbiya natijalarini baholashning tashkiliy shakllari va usullarini tanlash imkonini beradi.

Kompetentli yondashuv nuqtai nazaridan, ta'lim faoliyati natijasi tayanch kompetensiyalarni shakllantirishdir. Maktab ta'limiga nisbatan asosiy kompetensiyalar deganda o'quvchilarning o'zlari uchun dolzarb bo'lgan muammolarni hal qilishda noaniqlik sharoitida mustaqil harakat qilish qobiliyati tushuniladi.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

Xulosa qilib aytish mumkinki, kompetentsiyalar mazmunan ko'nikmalarga yaqin, lekin ulardan farqli o'laroq, murakkabroq tarkib va tuzilishga ega. Shuni ham ta'kidlash kerakki, agar qobiliyat bo'lajak mutaxassis shaxsining muhim xususiyatini ifodalovchi maqsadli ta'lim faoliyatida namoyon bo'lsa, unda kompetentsiya uning ma'lum bir kasbiy faoliyatga qobiliyatidir.

Axborot kompetentsiyasi axborotni izlash bilan chambarchas bog'liq bo'lib, empirik faoliyat jarayonida o'zini namoyon qiladi. Kerakli ma'lumotlarni eksperimental ravishda topish mumkin. Birinchidan, ilmiy adabiyotlarda ushbu fenomen bilan bog'liq bo'lgan jarayonlar to'g'risida fundamental ma'lumotlarni topish kerak, keyin professional muammoni hal qilishda maqsadli eksperiment o'tkazish, uning natijalarini qayta ishlash zarur ma'lumotlarni beradi. Bunday holda, eksperiment o'tkazish qobiliyati muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun har bir mutaxassis bu mahoratni egallashga intilishi kerak. Biroq, tegishli o'qitish uchun murakkab va qimmat laboratoriya jihozlaridan foydalanish shart emas. Aksariyat hollarda eksperimentni "o'tkazish" tajribasi virtual laboratoriya ishi - kompyuter tajribasi jarayonida ham to'planadi [46].

Bizning tadqiqotimizda eksperimental ko'nikmalar amaliy muammolarni hal qilish va nazariy xulosalar bo'yicha empirik ma'lumot olish uchun laboratoriya jihozlari va kompyuter modellaridan foydalangan holda tajribalarni rejalashtirish, o'tkazish imkonini beradigan ko'nikmalar deb ataladi. Eksperimental ko'nikmalar bo'lajak mutaxassisning kasbiy muammolarni hal qilish jarayonida ma'lumot izlashga tayyorligini aks ettiradi va ularning axborot kompetentsiyasining komponentidir. Ularga quyidagilar kiradi:

• eksperiment maqsadini tushunish yoki shakllantirish (ya'ni, fizik hodisa haqida qanday ma'lumot olish zarurligini aniqlash), eksperiment turini (tabiiy, kompyuter) tanlash to'g'risida qaror qabul qilish qobiliyati;

• eksperimentni mustaqil loyihalash qobiliyati (eksperiment jarayonini aqliy tasavvur

qilish);

• eksperiment uchun zarur jihoz va materiallarni yoki virtual modelni tanlash imkoniyati;

• tegishli asbob-uskunalar va materiallarga ega bo'lgan eksperimental qurilmani mustaqil ravishda yig'ish yoki dastur materiallaridan foydalanish qobiliyati;

• laboratoriya jihozlari va kompyuter yordamida o'lchash va hisob-kitoblarni amalga oshirish qobiliyati;

• kuzatish qobiliyati;

• tajriba natijalarini qayd etish, tahlil qilish qobiliyati;

• tajriba natijalarini tahlil qilish asosida umumlashtirish, xulosalar tuzish qobiliyati. REFERENCES

1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentning 2019 yil 6 sentyabrdagi "Professional ta'lim tizimini yanada takomillashtirish to'g'risida"gi PF-5812-sonli Farmoni. Toshkent. 2019 yil 6 sentyabrb, PF-5812-son. https://lex.uz/docs/4500926

2. Ta'limda axborot tehnologiyalari R.Xamdamov, U.Begimqulov, N.Taylaqov

3. Smirnov A.V. Noviy kurs «Informatsionnie i kommunikatsionnie texnologii v fizicheskom obrazovanii» v sisteme podgotovki A.V. Smirnov, N.V. Kalachev, S.A. Smirnov // Fizicheskoe obrazovanie v vuzax. - 2014.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2G23-yil 2-iyun

4. Умаров А. О. и др. 8-синф физика курсининг "электр каршилиги" мавзусига "с++" дастурини куллаб укитиш //Academic research in educational sciences. - 2G21. - Т. 2. -№. 6. - С. 1129-1134.

5. Захидов И. О. и др. Важные аспекты преподавания физики в 6 классе на основе междисциплинарных связей //Учёный XXI Века. - 2G22. - С. 80-83.

6. Alizhanov D. A., Zokhidov I. O. Teaching in Physics "Electrical Instruments in the House". Saving Electricity //Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry (TOJQI). - 2G21. - Т. 12. - №. 9. - С. 6107-6112.

7. Malikova, D. (2G2G). Deposit base of Uzbekistan commercial banks. World Scientific News, (143), 115-126.

8. Malikova, D. (2G2G). Consulting services market of Uzbekistan. World Scientific News, (145), 168-179.

9. Malikova, D. (2G23). METHODOLOGY FOR EFFECTIVE ASSESSMENT OF THE LEVEL OF ECONOMIC SECURITY OF BANKS. Innovative Society: Problems, Analysis and Development Prospects, 9б-98.

1G. Malikova, D., & Ziyadullayeva, M. (2G23). INFLATION: THEORETICAL ASPECTS AND ANALYSIS OF PRICE CHANGES IN UZBEKISTAN. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(2), 2G4-2G7.

11. Malikova, D., & Abduganieva, F. (2G23). The Role of Consulting in the Modern Economy. Global Scientific Review, 12, 1-4.

12. Malikova, D., & Rakhmonov, N. (2G23). MONETARY AGGREGATES AND THEIR IMPORTANCE IN THE ECONOMY.

13. Malikova, D., & Ochilova, I. (2G23). Analysis of the Current State of Deposit Operations of Commercial Banks of Uzbekistan. Web of Synergy: International Interdisciplinary Research Journal, 2(2), 28-31.

14. Malikova, D., & Ochilova, I. (2G23). THE IMPORTANCE OF DOMESTIC BANKS'PRECIOUS METALS ACCOUNTING OPERATIONS. International journal of advanced research in education, technology and management, 2(2).

15. Маликова, Д. (2G21). UMUM TA'LIM MAKTABLARIDA KITOBXONLIK STRATEGIYASINI QO 'LLASH: Malikova Dilrabo Mahmudovna, O 'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tayanch doktoranti. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (7), 299-3G5.