Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРДА КАСБИЙ МАЪНАВИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР ТАДҚИҚИ'

ТАЛАБАЛАРДА КАСБИЙ МАЪНАВИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР ТАДҚИҚИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
304
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МАЪНАВИЯТ / КАСБ / КАСБИЙ МАЪНАВИЯТ / АХЛОқ / КАСБИЙ МАЛАКА / КАСБ АХЛОқИ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Муталлибжонов М. М.

Ушбу мақолада талабалар касбий маънавиятини ривожлантириш бўйича хорижий тажрибалар тадқиқи ва концептуал жиҳатларининг муҳим омиллари бериб ўтилган. Касб бу кишининг ўзини англаши, қилаётган ишидан қониқиш ҳосил қилишига олиб келадиган фаолият ҳисобланади. Касбий маънавиятни эса таълим-тарбия олиш орқали ривожлантириб бориш даркор эканлиги кўрсатилган. Касбий ахлоқий қоидаларнинг принциплари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESEARCH OF FOREIGN EXPERIENCES IN THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL SPIRITUALITY IN STUDENTS

This article presents important factors of research and conceptual aspects of foreign experiences on the development of students' professional spirituality. Occupation is an activity that leads to self-awareness of a person, satisfaction from his work. It is shown that it is necessary to develop professional spirituality through education. The principles of professional ethics are explained.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРДА КАСБИЙ МАЪНАВИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР ТАДҚИҚИ»

Муталлибжонов М.М.

Андижон давлат университети

тадцицотчиси

ТАЛАБАЛАРДА КАСБИЙ МАЪНАВИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР ТАДЦЩИ

Аннотация. Ушбу мацолада талабалар касбий маънавиятини ривожлантириш буйича хорижий тажрибалар тадцици ва концептуал жщатларининг мууим омиллари бериб утилган. Касб бу кишининг узини англаши, цилаётган ишидан цонициш уосил цилишига олиб келадиган фаолият уисобланади. Касбий маънавиятни эса таълим-тарбия олиш орцали ривожлантириб бориш даркор эканлиги курсатилган. Касбий ахлоций цоидаларнинг принциплари ёритиб берилган.

Таянч суз ва тушучалар: маънавият, касб, касбий маънавият, ахлоц, касбий малака, касб ахлоци.

Mutallibjonov M.M.

Andijan State University researcher

RESEARCH OF FOREIGN EXPERIENCES IN THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL SPIRITUALITY IN STUDENTS

Annotation. This article presents important factors of research and conceptual aspects of foreign experiences on the development of students' professional spirituality. Occupation is an activity that leads to self-awareness of a person, satisfaction from his work. It is shown that it is necessary to develop professional spirituality through education. The principles of professional ethics are explained.

Key words and concepts: spirituality, profession, professional spirituality, ethics, professional competence, professional ethics.

Кириш. Сунги йилларда мамлакатимизда таълим-тарбия тизимини ривожлантириш билан бирга талаба ёшларнинг жахон андозаларига мос шароитларда замонавий билим ва касб-хунарларни эгаллашлари, жисмоний ва маънавий жихатдан етук инсонлар булиб вояга етишларини таъминлаш, уларнинг кобилият ва истеъдоди, интеллектуал салохиятини руёбга чикариш билан бирга уларда касбий маънавиятни ривожлантириш масалаларига хам алохида эътибор берилмокда. Шу боис таълим муассаларида талабаларнинг уз сохаларини мукаммал эгаллашлари билан бирга инсонний муносабатларда маънавий баркамол шахслар этиб тарбиялаш таълим -тарбия жароёнининг ажралмас кисмига айланган.

Маълумки инсон таълим жароёнида касбий малака билан касбий мaънaвият биргаликда yзлaштиpиб боради. Биробарин, укитувчи маънавити, врачнинг, ишчининг, дехконнинг, тадбиркорнинг ва хакозо хар бир касб эгасининг маънавияти бир-биридан фаркланади. Kундaлик фаолиятда таълим-тарбия, мулокот ва танишувлар оркали касбий маънавият хам ривожланиб боради. Бунда талабаларда олган билимларни амалиётда куллай олиш кобилияти шаклланиб боради.

Мавзунинг долзарблиги. ^сбий фаолият жараёнида маънавий мухитга алохида уpFу берилади. Бу хар бир инсоннинг Узини намоён килиш имкониятини кенгайтиради. Бугун талаба-ёшларда очиккунгиллик, узгаларга хурмат, конунга итоат килиш, вокеликка танкидий бахо бериш ва муросасозлик каби ижтимоий фазилатларни ривожлантириш оркали касбий маънавиятни шакллантириб ва ривожлантириб борилади.

Таъкидлаш керакки, касб бу кишининг мехнат фаолияти, доимий мaшFулоти тури, муайян иш турини малакали бажаришга имкон берадиган билим, махорат, тажрибани талаб этади. ^сб маълум бир куникмаларни эгаллаш оркали кулга киритилади. К,олаверса, касб кишининг узини англаши, килаётган ишидан коникиш хосил килишига олиб келадиган фаолият хисобланади.

Талабаларнинг касбий маънавиятини концептуал асоси - унинг одоб, xулк ва ахлокини узвий маънавий боскичлар сифатида урганилишини таказо этади. Яъниким, axлок коидалари бу инсоннинг xулк, феъл атворини тартибга солиб турувчи axлокий талаблардир. Аклок коидалари жамият аъзолари томонидан урнатилади. Бу инсонни хатти-харакатини бошкаради. Axлокли киши бундай коидаларга риоя килиши шарт эканлигини англатади.

^сбий маънавият тизимида axлокни алохида урни бор. Axлок бу -хушмуомалалик, оддийлик, камтарлик, халоллик, ростгуйлик, очик кунгиллик, сaxийлик, узаро хурмат, дустона муносабат каби коидаларини айтиб утиш зарур. Axлокни биз шaxснинг кузгусига бежиз yxшaтмaймиз. Одоб-axлок коидаларини мужассамлиги асосида маънавият юзага келади.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг ^ис^ача та^лили. Биринчи Президентимиз Ислом Гримов таъкидлаганидек, маънавият бу -инсонни рухан покланиш, калбан улFaйишгa чорлайдиган, одамнинг ички дунёси, иродасини бакувват, иймон-эътикодини бутун киладиган, виждонини уЙFOтaдигaн бекиёс куч, унинг барча карашларининг мезонидир59. Шу боис маънавият инсонга сув ва хаводек зарурдир. Маънавий етук инсон кандай касб эгаси булишига карамай халол ва фаол хаёт кечиради. Инсоннинг касбий фаоллигини маънавий фаоллиги билан уЙFунлaштиpишгa ундайди.

59 Kapимов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008. 15 бет.

Ма^оланинг илмий янгилиги Булажак укитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга шунингдек касбий фаолиятга тайёрлашда биографик таълимнинг ахамияти катта.

Тад^и^отнинг ма^сади Майрнинг фикрича60, шахснинг ривожланиши, унинг кизикишлари, хаётий тамойиллари, шаклланган кадриятлар тизими ва у танлаган касб ёки фаолиятнинг мослик даражаси канча юкори булса, унинг мехнат фаолиятидан коникиши, касбий муваффакиятга эришиши ва касбий карерага эришиши шунга монанд юкори булади.

Тад^и^отнинг объекти сифатида Сирдарё давлат университети, Андижон давлат педагогика институти, Тошкент давлат педагогика институти

Тад^и^отда тизимлилик, умумийлик, киёсий-тахлилдан фойдаланилди.

Тад^и^отнинг эмпирик манбаини анкета ва суровномалари натижалари ташкил этди.

Асосий ^исм. Киши ёлFиз узига керакли нарсаларга эриша килолмайди ва эхтиёжларини кондиролмайди. Бошкаларнинг мехнати, хунари, махорати ва бошка хусусиятларидан фойдаланишга мажбур булади. Инсонни касбий этикаси унинг юриш-туришидан маълум булади. Ё аслингдек бул, ё куринганингдек бул деб бежизга айтилмаган. Бу борада жамиятда ахлок-одоб коидалари урнатилган тартибга риоя килади. Жалолиддин Румий Хазратларининг хаётда муваффакиятга эришиш учун уч нарса керак: "диккат, интизом ва харакат" деб насихат килганлар. К,аерда тартиб интизом булса, уша ерда юксалиш булиб, касбу корида файз-барака булади.

Махмуд-Аз-Замахшарий узининг ахлокий панд насихатларида бирида "Х,алол покиза киши доимо хотиржаму тинчликдадир, бировга хиёнату ёмонлик киладиган киши эса халокатга грифтордир"61 деган хикматли гапни таъкидлаган. "Чунки у виждон азобию, таънадан туFри булмаган одамни таълим-тарбия ва кийнаш хам туFрилаши амри махол"62дир деб айтган. Бугун бизнинг хар бир касбимиздан халол фойдаланишимиз учун калбимизнинг амрига кулок тутмоклигимиз даркордир.

Кайковус эса узининг "К,обуснома" асарида шундай ёзади: "Бас, агар аклинг булса хунар УрганFил, нединким хунарсиз акл - бошсиз тан, суратсиз бадандекдир... Эй фарзанд, огох булки, хунарсиз киши хамиша фойдасиз булур ва хеч кишига нафъ еткурмас"63. Агар киши хар канчаки

60 Mayr, J. (2009): Lehrerin werden in Österreich. Empirische Befunde zum Lehramtsstudium. In: Erziehung und Unterricht 1-2/2009, S. 18)

61 A3 3aMaxmapuH. HO3HK uöopa^ap. T.: "KaMa^aK". 1992 H. 52-6eT

62 A3 3aMaxmapHÜ. Ho3hk u6opa^ap. T.: "KaMa^aK". 1992 h. 71-6eT

63 KaÜKOByc. Kp6ycHOMa. - T.: «Hcm^on», 1994 H. - 26-6

олий насаб ва асл булса, аммо хунари булмаса, халойикнинг иззат ва хурматидин ноумид булур. Агар кишида хам насаб гавхари ва хам хунар зевари булмаса, ундан баттаррокдур, -деб таъкидлаган. Яна шундай фикрни айтган, "Андокким дебдурлар: "УлуFлик акл ва донишлик биладур, гавхар ва насаб била булмас"64. Х,ар ким уз севган касби билан шуFулланиши керак, шунда кишида мехр, шижоат, кутаринкилик, матонат ва мамнунлик кайфияти доимо сезилиб туради. Жамиятга бундай инсонлардан куп наф етади.

Биз ахлок-одоб коидаларини концептуал асоси сифатида алломаларимизнинг фаолиятига назар ташласак, хусусан, Абу Наср Форобий фазилатли шахарда илм, фалсафа, ахлок, маърифат биринчи уринда булмоFи лозим, деб билади. Шунда жамият етукликка эришади, дейди. Инсоннинг камолоти учун хизмат килган, хайр-эхсонли ишлар, гузал инсоний фазилатларни яхшилик деб хисоблайди. Инсоннинг камолотига тускинлик килувчи дангасалик, бекорчилик каби ёмон одатлар, билимсизлик, онгсизлик, касб-хунарга эга булмаслик каби нуксонларни ёмонлик деб, кишиларни ундан огохлантиради65. Бу шуни англатадики, жамиятда инсонлар доим уз бахти-саодатини, уз урнини топсагина бахтга эришади, бунинг учун аввало хар бир инсон узи севган касбни танлаши ва уз устида доим изланиши ва бу уз навбатида моддий фаравонликнинг юксалишига олиб келади66.

Хулк-одоб маданият касбий одобда хам яккол кузга ташланади. Чунки инсон вояга етиб, бир касбнинг бошини тутгач, уз касби доирасида одамлар билан мунтазам муносабатда булади. Бу муносабат, бир томондан, хамкасабалар даврасида руй берса, иккинчи жихатдан, у касб талабига биноан учрашадиган турли тоифадаги одамлар билан юзага келади. Айни пайтда, касбий маънавият хулк-одоб маданиятнинг энг юксак шаклларидан бири булиб хисобланади. Унинг жамият маънавий хаётидаги урни баланд. Буларга мисол килиб, муаллимлик одоби, хукук-тартибот ходимлари одоби, мухандис одоби сингари бир канча касбий одоб турлари борки, улар хам жамиятда ахлокий муносабатларда мухим ахамиятга эга. Шуни айтиш керакки, касбий маънавиятни биз куп холларда касбий хулк-одоб деб хам атаймиз.

Х,ар бир корхона, муассаса ва ташкилотларнинг касбий маънавияти -унинг ички мехнат тартиб коидалари, Мехнат кодекси ва мехнат туFрисидаги бошка конун хужжатларига мувофик ишлаб чикилган булиб, мехнат шартномасини тузиш, узгартириш ва бекор килишни, иш вакти ва дам олиш вактидан фойдаланишни, мехнат интизоми хамда иш берувчи билан ходим уртасида юзага келадиган бошка хукукий муносабатларни

64 Кайковус. Крбуснома. - Т.: «Истиклол», 1994 й. - 32 б.

65 S.Otamurodov, S.Hasanov, J.Ramatov "Ma'naviyat asoslari". Toshkent, "A.Qodiriy" nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2002, 160 - bet

66 АЬи Nasr Forobiy "Fozil odamlar shahri". - Toshkent: Abdulla Qodiriy nashriyoti, 1993. - 40 - 41 - betlar.

тартибга соладиган асосий меъёрий хужжат хисобланади. Булар жумласига Олий таълимнинг ахлок-одоб коидаларини киритишимиз мумкин.

Шундай килиб, инсоннинг севган касбига эга булиши унинг маънавий камолатни англатса, шу маънавият асосида том маънодаги моддий фаровонликка эришилиши мумкин. Шунинг учун хам маънавий кашшоклик, моддий кашшокликдан кура инсонни купрок кадирсизлантиради.

Маълумки, кадимги аждодларимиз комил инсон буйича шаркона ахлок кодексини ишлаб чикканлар. Киши калбида харомдан хазар, нопокликни, адолатсизликка нисбатан муросасиз исёни булиши керак. Виждон поклиги ва бедорлиги асрлар, замонлар оша инсон маънавиятининг таянч устунларидан бири булиб келмокда. Жамият хаётида адолат ва хакикат, мехр-шафкат, инсофу диёнат каби тушунчаларни карор топтиришда айнан мана шу омилнинг урни ва таъсири бекиёсдир. Виждони уЙFOк одам ён-атрофида булаётган вокеаларга, ёрдам ва кумакка мухтож инсонларнинг муаммоларига, адолатнинг топталишига бефарк караб тура олмайди.

Жамиятда фукароларни касбий фаолиятидаги одоб-ахлок коидалари куйидаги принциплар асосида амалга ошириши керак67 : хушмуомала, илтифотли, одобли, эътиборли, фукаролар ва хамкасблари билан муносабатда сабр-токатли булиши, уларни хурмат килиши шарт; узига буйсунувчиларга ва фукароларга нисбатан куполлик килмаслиги, одамларнинг шаъни ва кадр-кимматини камситмаслиги, уларга асоссиз психологик ва жисмоний таъсир курсатиш холатларига йул куймаслик; ватанпарварлик ва хизмат бурчига фидоийлик; давлат ва жамият манфаатларига содиклик; адолатлилик, халоллик ва холислик; манфаатлар тукнашувига йул куймаслик.

Хулосалар. Талабалар касбий маънавиятини мукаммал эгаллаш оркали БулFуси мутахассис булиб етишаётган кадрлар жамиятда, таълим муассасаларда урнатилган одоб-ахлок тартиб кодаларга катъий риоя килишларсагина мутахассис, маълумотли инсон сифатида жамиятда уз урнига эга булаоладилар. Бу хар бир шахснинг касбий маънавиятини англаши, намоён этиши яъни кийиниши, муомласи, билимлилик савияси ва х о оркали бошкаларга ибрат була олишлари ёки кул остидагиларга уз сузиниуткзаолишлари ёки бошкаларга касбий маънавий таъсир этаолишлари мумкин.

Таълим тизимида маънавиятнинг ажралмас булаги - одоб-ахлок коидаларнинг асосий вазифалари: ёшларнинг билимли, одоб-ахлокли, соFлом фикрли, хар томонлама баркамол шахс булиб етишишига кумаклашиш, узаро тенглик ва белгиланган тартиб-коидаларга

67 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2016 йил 2 мартдаги "Давлат бошкаруви органлари ва махаллий ижро этувчи хокимият органлари ходимларининг одоб-ахлок намунавий коидаларини тасдиклаш туFрисида"ги 62-сон карори.

итоаткорлик хиссини уЙFOтиш, уларнинг саломатликларини мухофаза килиш учун шарт-шароит яратиш, укувчилар уртасида cоFлом ракобат мухитини юзага келтириш, юксак маънавий-ахлокий фазилатларга эга, ватанпарвар ва халкпарвар, ташаббускор ва тадбиркор, замонавий билимлар билан куролланган хамда юксак инсоний фазилатларга эга булган иродаси бакувват, иймони бутун ва виждони уЙFOк мутахассисларни тайёрлашдан иборат.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Абдуллаева Б.С. Олий таълим тизимида замонавий таълим технологиялари ва педагогнинг инновацион фаолияти. - "Замонавий узлуксиз таълим муаммолари: инновация ва истикболлар" мавзусидаги халкаро илмий конференция. 2018 йил 27 апрель. - Т.: ТДПУ, 13-бет.

2. Mayr, J. (2009): LehrerIn werden in Österreich. Empirische Befunde zum Lehramtsstudium. In: Erziehung und Unterricht 1-2/2009, S. 18.

3. Муслимов Н.А., Уразова М.Б. Проективная деятельность будущего учителя. Учеб. пособие. - Т.: GrandPaper, 2011. - 92 с.

4. Эгамбердиева Н. Ижтимоий педагогика. Алишер Навоий номидаги Узбекистон миллий кутубхонаси. - T.: 2009. - Б. 86-87.

5. Ходжаев Б., Уразова М. "Педагогнинг лойихалаш маданияти" модули буйича укув-услубий мажмуа. - Т.: "Истеъдод" нашриёти, 2016. - 54-55 b.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.