Научная статья на тему 'ПЕДАГОГИК ДЕОНТОЛОГИЯ ВА ЎҚИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИ'

ПЕДАГОГИК ДЕОНТОЛОГИЯ ВА ЎҚИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1055
153
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
педагогик деонтология / бурч / касбий компетентлик / ижтимоий компетентлик / хулқ нормалари / компетенция. / педагогическая деонтология / обязанность / профессиональная компетентность / социальная компетентность / нормы поведения / компетенция.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Кенжабоев Абдусалим Эркабоевич, Кенжабоева Дилафруз Абдусалимовна

Мақолада педагогик деонтологиянинг моҳияти, ўқитувчининг мажбурияти, бурчи ва касбий компетентлиги ҳақидаги фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ДЕОНТОЛОГИЯ И ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КОМПЕТЕНТНОСТЬ УЧИТЕЛЯ

Данная статья посвящена пробпеме педагогической деонтологии, обязанностям, долгу и профессиональной компетентиности учителя.

Текст научной работы на тему «ПЕДАГОГИК ДЕОНТОЛОГИЯ ВА ЎҚИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИ»

Кенжабоев Абдусалим Эркабоевич,

Термиз давлат университети, "Педагогика" кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди Кенжабоева Дилафруз Абдусалимовна,

Сурхондарё вилояти халк таълими ходимларини малакасини ошириш худудий маркази "Тилларни укитиш методикаси" кафедраси укитувчиси

ПЕДАГОГИК ДЕОНТОЛОГИЯ1 ВА ЦИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИ

УДК: 37.01

КЕНЖАБОЕВ А.Э., КЕНЖАБОЕВ Д.А. ПЕДАГОГИК ДЕОНТОЛОГИЯ ВА УЦИТУВЧИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИ

Маколада педагогик деонтологиянинг мохияти, укитувчининг мажбурияти, бурчи ва касбий ком-петентлиги хакидаги фикр юритилади.

Таянч суз ва тушунчалар: педагогик деонтология, бурч, касбий компетентлик, ижтимоий компе-тентлик, хулк нормалари, компетенция.

КЕНЖАБОЕВ А.Э., КЕНЖАБОЕВ Д.А. ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ДЕОНТОЛОГИЯ И ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КОМПЕТЕНТНОСТЬ УЧИТЕЛЯ

Данная статья посвящена пробпеме педагогической деонтологии, обязанностям, долгу и профессиональной компетентиности учителя.

Ключевие слова и выражения: педагогическая деонтология, обязанность, профессиональная компетентность, социальная компетентность, нормы поведения, компетенция.

KENJABOEV A.E., KENJABOEVA D.A. PEDAGOGICAL DEONTOLOGY AND PROFESSIONAL COMPETENCE OF TEACHERS.

The article is devoted to the problems of pedagogical deontology, responsibility, duty and professional competence of teacher.

Key words and expressions: pedagogical deontology, responsibility duty, social competence, the standard of behavior, competence.

1 Bentham J. Deontology // Bentham J. Deontology together with a Table of the Springs of Action and the Article of Utilitarianism. - Oxford: Clarendon Press, 1983, p. 121.

10

Кириш.

Узбекистон Республикасида укитувчи кадрлар-нинг маънавий киёфаси, ахлокий салохияти хамда касбий махоратига нисбатан жиддий талаблар куйилмокда. Мустакиллик йилларида Узбекистон Республикасида малакали укитувчиларни куллаб-кувватлаш, уларнинг тажрибаларини оммалаш-тиришга алохида эътибор каратилди. Хусусан, "Йил укитувчиси" Республика курик-танлови таъ-лим муассасаларида фаолият олиб борилаётган укитувчиларга педагогик махоратини индивидуал равишда намойиш этиш имкониятини бераётган булса, "Йил мактаби" Республика курик-танлови укитувчиларга жамоа асосида таълим муассасаларида кулга киритаётган ютукларини оммага курсата олишлари учун катор шароит яратмокда. Шунингдек, республика микёсида педагогик фао-лиятда улкан ютукларни кулга киритаётган олий тоифали укитувчилар, укитувчи мутахассислар етишмаётган тумандаги мактабларга бориб ишла-салар маошларига кушимча 50%, бошка вилоят-даги укитувчилар етишмаётган мактабларга бориб ишласалар маошларига кушимча 100% устама маош кушиб туланиши мамлакатимизда 2021 йил 1 мартдан бошлаб йулга куйилди.

Укитувчи бутун укитиш жараёнида узи дарс бераётган фаннинг умуминсоний ва миллий ахлокий тарбия вазифаларини сингдириш йули билан укувчиларга мунтазам тарбиявий таъсир утказади.

Мамлакатимиз фукароларининг маънавий киёфасини белгиловчи фазилатлар - ватан-парварлик, инсонпарварлик, миллий Fурур, мехнатсеварлик, байналминалчилик каби-лар укитувчи оркали укувчиларга сингдири-лади. Шунинг учун хам, аввало, муаллимнинг узи умуминсоний ва миллий кадриятларни пухта узлаштириб олиши, амалий ишда шахсан ибрат булиши лозим. Демак, укитувчи педагогларга хос укитувчилик одобига, масъулияти ва бурчига эга булган педагогик жараённинг эхтиёжларини объектив равишда бажараётган шахс булиши лозим.

Жамиятда турли сохаларда фаолият олиб борувчи куплаб касб эгалари узларининг Ватан, халк ва жамият олдидаги бурчлари, мажбури-ятларини садокат билан бажармокдалар. Жум-ладан, 2020-йил бутун дунё халклари учун таш-вишли, оFир йил булди. Барча мамлакатларда халклар Covid-19 инфекцияси билан касалланиб, узларининг якин кишиларидан жудо булдилар. Дунёда иктисодий ва бошка сох^аларда катта йукотишлар булди. Узбекистонда хам бу касал-

лик туфайли фукароларимиз учун синовли дав-рлар булди. Тиббиёт ходимлари узларининг шифо-корлик бурчларини, мажбуриятларини фидойилик билан бажариб келмокдалар.

Бугунги кунда республикамизда тиббиёт ходимлари сингари куплаб педагогларимиз, устоз ва мураббийларимиз уз касбларига нис-батан садокатлилик, масъулиятлилик билан уз бурчларини юкори компетентлик даражасида бажармокдалар.

Биз ушбу маколада укитувчи бурчи, унинг уз касбига нисбатан садок,атлилиги, унинг Ватан олдидаги, халк олдидаги мажбурияти хакида имкон к,адар бугунги педагогик фаолиятда шуFулланувчи хамкасбларга методик маслахатлар, курсатмалар беришни мак,сад к,илдик. Узбекистон фук,аросининг бурчи Узбекистон Республикаси Конституциясида уз ифодасини топган. Ук,итувчиларнинг касбий бурчлари эса 2020 йил 23 сентябрда кабул килинган "Таълим турисидаги" Конуннинг 5-булим 44-мод-дасида курсатилган.

Мацсад.

Бугунги укитувчининг бурчи ва мажбурияти хусусида педагоглар билан фикр алмашишни жоиз деб, билдик. Бугунги кунда хар бир мутахас-сис тиббиёт ходими буладими, курувчи буладими ёки педагог уз бурчига, мажбуриятига, одобига эга булиши керак деб, хисоблаймиз. Хуш, бурч, одоб, ахлок каби ижтимоий тушунчалар хаммамизга маълум.

Бугунги кунда жамиятга кириб келган "Деонтология" фани биз учун янгилик эмас, биз мажбурият сифатида билганмиз, лекин фан ривожланган бир даврда халк,аро педагогик атамаларда ишлатилади-ган сузларга уз муносабатимизни билдирмок,чимиз.

Асосий к,исм.

"Деонтология" сузи deontos - "шарт", "бурч", logos - "таълимот", деган маънони англатиб, инглиз файласуфи Дж.Бентам мазкур тушунчани илмий жихатдан асослаган1. Унинг "Deontology of science of morally"2 асарида деонтология яъни, инсон ахлоки, этикаси хакидаги илмий фикрлар баён килинган. Кейинчалик Дж.Бентам томонидан

1 Bentham J. Deontology // Bentham J. Deontology together with a Table of the Springs of Action and the Article of Utilitarianism. - Oxford: Clarendon Press, 1983, p. 121.

2 Bentham J. Deontology // Bentham J. Deontology together with a Table of the Springs of Action and the Article of Utilitarianism. - Oxford: Clarendon Press, 1983, p. 124.

11

тавсия килинган "деонтология" фанидаги Fоялар немис файласуфи И.Кант томонидан ривожланти-рилди, у деонтологияни "этика бу бурч, мажбурият этикасидир" деб таърифлади. Дастлаб деонтология сузи тор маънода инсоннинг Худога ишончи, кей-инчалик эса кенг маънода ишлатилиб, инсоннинг мажбуриятларини ифодаловчи тушунча сифатида изохланган. Бугунги кунда "Деонтология" инсон томонидан талаб даражасида хулк нормаларини ва коидаларини ургатувчи фандир. Деонтология сузи касбий этикада кенг кулланилиб хар бир касб доирасида касбнинг одоб, хулк, конунчилик, суд, педагог, курувчи, хамда давлат бошкаруви тизи-мида бурч, одоб-ахлок нормаларини ифодалайди. Педагогик одобни, бурчни эгаллашда, гурухли ва оммавий тадбирларда иштирок этиш ижобий нати-жалар беради. Бундай мухитда узаро фикр алма-шиш шахсий мулохазаларни бошкалар томонидан билдираётган карашлар билан таккослаш улар-нинг тугрилиги, хакконийлигига ишонч хосил килиш мавжуд билимларни янада бойитишга имконият яратади. Касбий махоратни ошириш йулида амалий харакатларни ташкил этиш педагогик фаолиятда одоб, ахлок, бурч ва мажбури-ятларни юкори даражада хис этиш ва унга амал килиш хакида шарк мутафаккирлари Абу Наср Фаробий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Алишер Навоий, Абдулла Авлоний, Ян Амос Комен-ский, замонавий педагог олимларимиз Малла Очи-лов, Холбой Ибрагимов, Дилноз Рузиева, Бег-зод Ходжаев, Ойниса Мусурмонова ва бошкалар ук,итувчилик касби, унинг машаккатлари, шунинг-дек, укитувчи шахсида акс этиши зарур булган сифатлар хусусидаги фикрларини баён килганлар. "Педагогик жараённинг мохиятини англамаган, болага нисбатан чукур хурматда булмаган шахс таълим-тарбия самарадорлигини ва инсон камо-лотини таъминловчи фикрга эга булмайди"1, - деб таъкидлайди О.Мусурмонова узининг педагогик мулохазаларида.

Юкоридаги фикрларга таяниб деонтология фани коидаларига асосланиб укитувчиларимизга куйидаги маслахатни тавсия киламиз:

а) укитувчилик касбининг асосий бурчи ва унинг мазмунига эътибор бериш;

б) куйилган талабларнинг бажарилишида педагогик хулк,-атвор мухим эканлигини инобатга олиш.

Хар бир вазифани бажарилиши укитувчининг ахлокий коидалари ва меъёрларига мос келиши

зарур. Ахлок ижтимоий онг шаклларидан бири сифатида инсон турмушининг барча сохаларида кишининг хулки, хатти-харакатларини тартибга солувчи, бошкариб турувчи коидалар, тамойил-лар, йул-йуриклар, мезонлар, нормалар хамда панд-насихатлар мажмуидан иборатдир. Кишилик жамиятларидан барчамизга маълумки, инсонларга яхшилик килиш, туFрисуз булиш, ботирлик, кам-тарлик, халоллик, ватанпарварлик, мехнатсеварлик каби ахлокий фазилатлар доимо эъзозланган. Инсон мехнат фаолиятини маълум бир соха билан шуFулланувчи кишиларга тааллукли ахлокий тала-блар асосида фаолият олиб боради. Укитувчилик касби фахрли, обрули эл-юрт назарига туш-ган касблардан биридир. Халкимиз укитувчилар мехнатини доимо хурмат килади, ардоклайди. Чунки укитувчиларнинг купчилиги уз бурчини, мажбуриятини чукур хис этади ва фидойилик билан халкимизнинг келажаги булган ёшлар тар-биясида фаол катнашмокдалар.

"Укитувчи одобининг нормалари хар бир муал-лимнинг шахсий фикри, ахлокий фазилати ва эътик,одига айланиши лозим. Ахлокий эътик,од ва сифатлар укитувчининг дарс бериш жараёнида, тарбиявий ишларида, укувчилар, ота-оналар ва бошка кишилар билан муомала муносабатла-рида кундалик турмушда узининг шахсий наму-наси билан ахлокий таъсир утказишда кузга ташла-нади. Ук,итувчи одобининг асосий сифатлари уму-минсоний ва миллий ахлок,ий фазилат тушунчала-рига мос келади. Инсонпарварлик, ватанпарварлик, миллий Fурур, бурч, к,адр-к,иммат, масъулият, виждон, халоллик, ростгуйлик, поклик, талабчанлик каби ахлок,ий сифатлар укитувчи одобида педаго-глик фаолияти билан тахлил килинади2.

Профессор М.Очилов укитувчи бурчи туFрисида хам уз фикрини куйидагича ифодалайди: "Укитувчи ёш авлодга таълим-тарбия бериш сохасидаги уз бурчини зурлик туфайли юклатилган мажбурият эмас, балки уз хаётининг маъноси, ишонч ва виждон даъвати деб хисоблайди. Фукаролик бурчини хис этмок бутун халк ва Узбекистан давлатининг буюк келажаги туFрисида Fамхурлик килишини такозо этади"3.

Укитувчининг бурчи, масъулияти ва касб одоби каби жихатлар, хаттоки миллий дастур ва "Таълим туFрисида"ги Конунимизда хам уз аксини топган. "Таълим туFрисида"ги Конуннинг

1 О.Мусурмонова. Умумий педагогика. Тошкент. "Узкитоб савдо нашриёти", 2020, 61-бет.

2 Очилов М. Муаллим - калб меъмори. - Т.: "Укитувчи", 2001. 34-35 бет.

3 Очилов М. Муаллим - калб меъмори. - Т.: "Укитувчи", 2001. 38 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

12

5-боб, 44-моддасида педагогик фаолият билан шуFулланувчиларнинг х,ук,ук,и курсатилган. "Тегишли маълумоти, касбий тайёргарлиги булган ва маънавий-ахлокий фазилатга эга шахслар педагогик фаолият билан шугулланиш хукукига эга. Магистратурани тамомлаган шахслар ва дипломли мутахассислар педагогик фаолият билан шугулланиш хукукига эга". Шунингдек, Конунда педагог ходимларнинг макоми жамият ва давлат томонидан тан олинади. Педагог ходимлар ижти-моий куллаб-кувватланади, уз касбий фаолиятини амалга ошириши, уларнинг ижтимоий мак,оми ва обрусини ошириш учун ташкилий хукукий шарт-шароитлар яратилади, шунингдек, уз хукук ва конуний манфаатларини амалга ошириш учун кафолатлар беради. Таълим ташкилотлари, педагог ходимларнинг хукуклари, шаъни, к,адр-к,иммати ва ишчанлик обруси давлат химояси остида булади. Педагог ходимлар куйидаги хукукларга эга: уз шаъни, к,адр-к,иммати ва ишчанлик обрусини химоя к,илиш;

- укув дастурлари доирасида муаллифлик дастурларини ишлаб чик,иш;

- замонавий педагогик шаклларни укитиш, тарбиялаш воситаларини, усулларини эркин тан-лаш хамда улардан фойдаланиши;

- укув, услубий йул-йурик,лардаги ахборот ресурс марказларидан бепул фойдаланиш;

- педагог ходимлар конун хужжатларига мувофик, бошка хукукларга хам эга булиши мум-кин.

Педагог ходимларнинг мажбурият (деонтология) лари.

Педагог ходимлар:

• таълим-тарбия жараёни иштирокчилари-нинг шаъни, кадр-киммати ва ишчанлик обрусини хурмат килиши;

• укув машFулотларини сифатли утказиши;

• ахборот-коммуникация технологиялари-дан, укитиш ва тарбиянинг илFор хамда иннова-цион шакллари ва усулларидан фойдаланиши;

• таълим олувчиларнинг психологик ва узига хос хусусиятларини, жисмоний ва рухий сало-матлигини, физиологик ривожланишини хисобга олиши, жисмоний, аклий, сенсор (сезги) ёки рухий нуксонлари булган шахсларни укитиш учун шарт-шароитлар яратилишига эътибор каратиши;

• вояга етмаган таълим олувчилар билан таълим-тарбия ишларини уларнинг ота-онаси ёки бошка конуний вакиллари билан хамкорликда олиб бориши;

• таълим ташкилотининг уставига ва (ёки) бошка таъсис хужжатларига, ички мехнат тартиби коидаларига риоя этиши;

• уз малакасини мунтазам равишда ошириб бориши, эгаллаб турган лавозимига мувофиклик жихатидан даврий аттестациядан утиши;

• тиббий курикдан уз вактида утиши шарт.

Педагог ходимларнинг зиммасида конун

хужжатларига, шунингдек таълим олувчи ва таълим ташкилоти уртасида тузиладиган шартномага мувофик бошка мажбуриятлар хам булиши мум-кин.

Педагог ходимларга педагогик фаолиятни амалга оширишда ахлок ва этика нормаларига зид харакатлар содир этиш такикланади.

Педагог ходимларнинг кийим-бошига доир талаблар таълим ташкилотлари томонидан бел-гиланади1.

Юкорида кайд этилган фикрлардан бугунги кун укитувчиси шахсига нисбатан куйиладиган талаблар мазмунини англатади. Замонавий укитувчи кандай булиши зарур?2

Бизнинг назаримизда замонавий укитувчи -бакалавр киёфасида куйидаги фазилатлар намоён кила олиши керак (Суз юритган сифатлар мохиятан укитувчи-бакалавр томонидан оширилиши зарур булган вазифа, бурч ва масъулият ифодасидир).

1. Укитувчи жамият хаётида руй бераёт-ган узгаришлар олиб борилаётган ижтимоий ислохотлар мохиятини чукур англаб етиши хамда бу борада укувчиларга туFри, асосли маълумот-ларни бера олиши лозим.

2. Замонавий укитувчи илм-фан, техника ва технология янгиликлари, ютукларидан хабардор булиши талаб этилади.

3. Укитувчи уз мутахассислиги буйича чукур, пухта билимга эга булиши, уз устида тинимсиз ишлаши зарур.

4. Укитувчи педагогика, психология, педагогик технология, педагогик махорат фанларининг асосларини пухта билиши, таълим-тарбия жара-ёнида укувчиларнинг ёш ва психологик хусусиятларини инобатга олган холда, фаолият ташкил этиши керак.

5. Укитувчи ижодкор, ташаббускор ва таш-килотчилик кобилиятларига эга булиши шарт.

1 Узбекистан Республикаси "Таълим туFрисида"ги 2020 йил 27 сентябрдаги. УРК-637-сон конуни. - Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.09.2020 й., 03/20/637/1313-сон

2 О.Мусурмонова. Умумий педагогика. Тошкент. "Узкитоб савдо нашриёти", 2020, 57-58-бетлар.

13

6. Укитувчи таълим-тарбия жараёнида энг самарали метод ва воситалардан самарали фой-даланиши лозим ва хоказо.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Узбекистан Республикасини янада ривожлан-тириш буйича Харакатлар стратегиясида: "Узлук-сиз таълим тизимини янада ривожлантириш, сифатли таълим хизматлари имкониятларини оши-риш мехнат бозорини замонавий эхтиёжларига мос юкори малакали кадрлар тайёрлаш сиёсатини давом эттириш"1 таълим ва фан сохасини ривожлантириш муаммолари кундаланг куйилган. Уз дав-рининг буюк алломаси Алишер Навоий узининг "Махбуб ул-кулуб"2 номли дидактик асарида: "укитувчи халк олдида обруга, хурмат ва иззатга сазовор булиши кераклигини, у халк *ами билан яшашини, халкка ёрдам берувчи, халк билан бирга булиши лозимлигини айтади. Нодон мутаассиб жох,ил мударрисларни танкид килиб, мударрис орасидаги энг сара "малак киёфали киши булиши, яъни соф кунгилли, пок калбли, инсофли, одобли, яхши кишиларни одобини узида акс эттириши лозим", деб айтиб утган.

Утган асрнинг 60-70-йилларида таълимга "ком-петенциявий ёндашув" янги тадкикот йуналиши сифатида пайдо булди. Компетенция лотинча суз булиб "compete" - киришаяпман, муносибман, лойикман ёки бир сохадаги билимлар, тажриба-лар маъноларини англатади. Демак, инсон маъ-лум сохани яхлит биладиган, тажрибага эга булган каби маъноларни билдиради.

"Компетентлик - билимдонлик, касбга мослик, малакалилик, тажрибалилик, рахбарлик фаолия-тига сингдириб бориш".

"Компетенция - бирор киши жуда яхши билган ёки хабардор булган масалалар доираси"3 - деб рус психологи Б.Д.Эльконин таъриф берган.

"Компетенция - бирор кишининг вазифалари, хукуклари доираси"4 - деб С.И.Ожегов айтиб утган.

Умуман "компетенция" ва "компетентлик" ата-малари педагог олимлар томонидан бир хил тахлил

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сон фармони. - https://lex.uz/ docs/3107036

2 А.Навоий. "Махбуб ул-кулуб" Ун беш томлик. - Тош-кент. Бадиий адабиёт нашриёти, 1966 й. 13 том. 192-193-бетлар

3 Эльконин Б.Д.. Понятие компетентности позиция развивающего обучения. - Москва. 2002.

4 Ожегов С.И. Словарь русского языка. - Москва: "Рус-

ский язык", 1999. 248 стр.

этилмайди. Компетентликка йуналтирилган таълим америкалик тилшунос М.Хомски (1956) Массачусетс университети томонидан таклиф этил-ган "компетенция" атамасининг умумий маъноси шаклланди. Европа кенгаши дастури буйича Берн шахрида булиб утган симпозиумда (1996 йил) "компетенция" - кобилият, махорат сингари тушунча-лар каторига киритилганлиги таъкидланади.

Алекс Мур куп киррали кобилият тушунчасига асос солди, яъни куп киррали кобилиятлилик тушунчаси компетентлик тушунчасига мос келиб унинг фикрича: "куп киррали кобилиятлар деганда, турли хил инсонлар турли хил услублар оркали ёки бир инсон турли хил нарсаларни турли хилда урганиш тушунилади"5.

Бугунги кунда таълим жараёнида укитувчилар фаолиятида "компетентлик" ва "компетенция" сузлари кенг маънода ишлатилмокда. Ушбу ата-маларнинг мазмун ва мохияти педагог, психолог, методолог олимлар томонидан турлича талкин этилади.

МДХ мамлакатлари олимлари Ю.К.Бабанский, М.Н.Скаткин, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластёнинлар уз тадкикотларида булажак укитувчини касбга тайёрлаш, "эффектив укитувчи" технологияси ва унинг мазмунига умумдидактик ёндашувлар илгари сурилади. Узбекистонлик педагог олим-лар Н.С.Саидахмедов, Ш.С.Шарипов жумладан, О.Мусурмонова тадкикот ишида: "таълим муасса-саларида таълимни инсонпарварлаштириш хамда замонавий педагогик ва ахборот технологияла-ридан таълим жараёнида фойдаланиш, узлуксиз таълим муассасаси укитувчиларнинг компетенци-яси ва унга куйиладиган дидактик талаблар"6 деб, тушунтирадилар.

Бугунги кунда "компетенция" тушунчаси олима-нинг фикрича, касб эгасига зарур булган конунлар, талаблар, коидалар, бурч, вазифа хамда мажбури-ятлар шунингдек, шахсий деонтологик меъёрлар йиFиндисини англатади.

"Компетентлик" эса шахсий амалий фаолият билан боFлик булиб, компетенция меъёрларини жамият талабларидан креативлик асосида иш таж-рибасида намоён этиш махоратидир7.

5 Алех Моге. ТеасЫпд learning. Pedagogy. Curriculum and culture. 2014, p. 146

6 О.Мусурмонова. Умумий педагогика. Тошкент. "Узкитоб савдо нашриёти", 2020 йил 273-274-бетлар.

7 Мусурмонова О. Педагогик технологиялар - таълим самарадорлиги омили. - Т.: "Ёшлар нашриёт уйи", 2020, 44 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

1-расм. Замонавий педагог компетенциясига таъсир этувчи омиллар ва хусусиятлар1.

Компетенция тушунчаси шахсга нисбатан уму-мийлик касб этса, компетентлик индивидуаллик характерига эгадир. Компетентликнинг асосий мезони махсулдор фаолият, ракобатбардош кад-рлар тайёрлаш натижаси билан белгиланади. "Компетенция" ва "компетентлик" тушунчалари мазму-нан бир хил максадга каратилсада, мохиятидан бир-биридан фарк килади. "Компетентлик" ама-лий фаолият билан боглик, булиб, тажриба орк,али компетенция талабларини билим, куникма, малака оркали намоён этиш даражаси демакдир.

Компетентликнинг узи педагогда уму-мий дунёкарашнинг кенглиги ва маданиятнинг юкорилиги, педагогика, психология, бошкарув назарияси ва таълимни бошкаришнинг илмий асослари буйича касбий билимларнинг мавжуд-лиги уз билимларини амалиётда ривожланишга лаёкатлилик, ижтимоий ва психологик-педагогик тадк,ик,отлар методларини билишни назарда тутади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Таълим муассасасининг замонавий педагог компетенциясига таъсир этувчи омиллар ва хусусият-лари мавжуд булиб, улар кадрлар компетенция-сини аник,лаш ва такомиллаштиришда мухим роль уйнайди (1-расм).

Хулоса.

Уз фаолиятини хар куни рефлексия к,илиш педагог кадрлар компетенцияси ривожланиб бориши учун мухим замин хисобланади. Юкорида таъ-кидлаб утилганидек, компетент ёндашув умумий урта таълимни модернизациялаш нук,таи назари-дан, яъни педагогик вокеълик хисобланади. Маз-

1 Мусурмонова О. Педагогик технологиялар таълим самарадорлигининг мухим омили. - Т.: "Ёшлар ташки-лоти", 2020. 52 бет.

кур ёндашув доирасида амалий фаолият тажрибаси компетенция ва компетентликни дидактик бирли-клар сафида куриб чик,иш хамда таълимнинг анъ-анавий уч элементи "Билим - куникма - малака" ни олтита бирлик билим-куникма-амалий фаолият тажрибаси - "компетентлик" тарзида тахлил эти-лиши лозим2.

"Умумтаълимий компетенция шахсий ва ижти-моий фаолиятни амалга ошириш зарур булган объектларига муносабатини такозо этувчи укитувчининг семантик йуналганлиги билим, куникма, малакаларини хамда фаолият тажриба-ларини мажмуида акс эттирувчи таълимий тайёр-гарликка куйиладиган талабдир"3.

Биз юкорида "Таълим туFрисида"ги конунда бугунги укитувчига давлатимиз томонидан яра-тилган шарт-шароитлар уларнинг бурчлари, маж-буриятлари хакидаги моддаларда ифодаланган гояларни яна бир бор эътибор билан билиб олдик.

Бугунги педагог касбий фаолиятини узи бурчлари ва деонтологик талаблар асосида таш-кил этиши ва узида мавжуд булган компетент-ликка таяниб, баркамол авлод тарбиясига эътибор бериши лозим. Укитувчилик бурчини юксак даражада англаш туЙFуси муаллимнинг хатти-харакатларини тартибга солиб хукукини бошк,ариб туради. Унда масъулият хиси канча юкори булса, у таълим-тарбия ишларини бажаришга шунчалик куч сарфлайди. Бурч, масъулият пасайса ёки сунса,

2 Б.Х.Ходжаев. Умумий педагогика. - Т.: "Сано- стандарт" 2017, 86 б.

3 Б.Х.Ходжаев. Умумий педагогика. - Т.: "Сано- стандарт", 2017, 433 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

15

укитувчининг кули ишга бормайди, укитиш сифати пасаяди.

Педагогнинг мутахассис сифатида аник максад сари интилиши асосида педагогик жараён тако-миллашади. Педагог уз устида изчил, самарали ишлаши, фаолиятини лойихали асосда ташкил этиши компетентликнинг асосини ташкил этади. Таълим масканларида кадрларни уз фаолиятларида илм, фан, тажриба, кобилият ва касбий махоратга асосланган холда, уз-узини намоён этиши, синф жамоасини самарали бошкаришда мухим роль уйнайди. Замонавий педагог компетентлигида бошкаришнинг узига хосликлари мавжуд:

- лойихалаштириш;

- ташкиллаштириш;

- тахлил этиш;

- назорат килиш;

- мотивация бериш;

Юкоридаги баён этилган педагог кадрларнинг касбий компетентлигининг компонентлари педагогнинг ютукларини кафолатлайдиган омиллар хисобланади.

1. Таълим-тарбия жараёнини ташкил этиш принциплари ичида назария ва амалиёт бирлиги

мухим урин тутади, шуни хисобга олган холда укув максадларидан тингловчиларнинг узлаштирган назарий билимларини амалиётга куллаш имко-ниятини яратиш зарур.

2. Укитувчи укув топширикларини тузишда тингловчиларнинг узлаштирган назарий билимларини янги кутилмаган вазиятда куллашини назарда тутиши лозим.

3. Берилган топширикларни бажариш жараё-нида укитувчи укув материалини кайта ишлаши, мослаштириши, лойихалаши, моделлаштириши, кайта ишлаб бериши талаб этилади.

4. Укитувчининг деонтологик тайёргарлиги таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигини янада оширади.

5. Педагоглар уз фаолиятини деонтологик асосда ташкил этиши ва узида мавжуд булган компетентликка таяниб, хар томонлама барка-мол авлодни вояга етказади.

6. Укитувчининг касбий бурч ва масъулиятини бажара олиши унинг педагогик махоратини янада такомиллаштиришини оширади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 2020 йил 23 сентябрдаги "Таълим туFрисида"ги УРК-637-сон конуни. - https://lex.uz/docs/5013007

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг буйича Харакатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сон фармони. - https://lex.uz/docs/3107036

3. А.Навоий. "Махбуб ул-кулуб" Ун беш томлик. Тошкент. Бадиий адабиёт нашриёти, 1966 й. 13 том. 192-193- бетлар

4. Очилов М. Муаллим - калб меъмори. - Т.: "Укитувчи", 2001. 34-35 бетлар

5. Bentham J. Deontology // Bentham J. Deontology together with a Table of the Springs of Action and the Article of Utilitarianism. - Oxford: Clarendon Press, 1983, p. 119-281.

6. Alex More. Teaching and learning. Pedagogy. Curriculum and culture. 2004, 146 page

7. Эльконин Б.Д. "Понятые компетентности позиция развивающего обучения". Москва. 2002.

8. Ожегов С.И. Словарь русского языка. - Москва: "Русский язык", 1999. 248 стр.

9. Ходжаев Б. Умумий педагогика. - Т.: "Сано-стандарт", 2017 й. 433 бет

10. Мусурмонова О. Педагогик технологиялар таълим самарадорлигининг мухим омили. - Т.: "Ёшлар ташкилоти", 2020. 52 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.