Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРДА ФУҚАРОЛИК КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК МОДЕЛИ'

ТАЛАБАЛАРДА ФУҚАРОЛИК КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК МОДЕЛИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
8
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
“фуқаролик” / “компетенция” / “фуқаролик компетенцияси” / фуқаролик таълими / фуқаролик тарбияси. / «гражданство» / «компетентность» / «гражданская компетентность» / гражданское образование / гражданское воспитание.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Джумақулов Шухрат Баходирович

Ушбу мақолада яхлитлик, тарбиянинг инсонпарвар йўналганлиги, ёш ва индивидуал хусусиятларни ҳисобга олиш, тарбиянинг ижтимоий ҳаёт билан уйғунлиги каби тамойилларни ўз ичига олган, тўртта таркибий асосдан иборат талабаларда фуқаролик компетенциясини ривожлантиришнинг педагогик модели ва уни амалиётга жорий этиш масалалари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Гуманитарные науки , автор научной работы — Джумақулов Шухрат Баходирович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ РАЗВИТИЯ ГРАЖДАНСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ У СТУДЕНТОВ

В данной статье исследуется педагогическая модель развития гражданской компетентности у студентов, состоящая из четырех структурных основ, выраженных в таких принципах, как целостность, гуманная направленность воспитания, учет возрастных и индивидуальных особенностей, гармония воспитания с общественной жизнью, а также вопросы ее реализации на практике.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРДА ФУҚАРОЛИК КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК МОДЕЛИ»

ТАЛАБАЛАРДА ФУКАРОЛИК КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК МОДЕЛИ Джумакулов Шухрат Баходирович

Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) профессор в.б Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Чирчик шахри,

Узбекистон E-mail: shux .2021 @mail. ru https://doi.org/10.5281/zenodo.10499632

Аннотация. Ушбу маколада яхлитлик, тарбиянинг инсонпарвар йуналганлиги, ёш ва индивидуал хусусиятларни хисобга олиш, тарбиянинг ижтимоий хаёт билан уйгунлиги каби тамойилларни уз ичига олган, туртта таркибий асосдан иборат талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг педагогик модели ва уни амалиётга жорий этиш масалалари тадкик этилган.

Калит сузлар: "фукаролик", "компетенция", "фукаролик компетенция си", фукаролик таълими, фукаролик тарбияси.

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ РАЗВИТИЯ ГРАЖДАНСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ У СТУДЕНТОВ

Аннотация. В данной статье исследуется педагогическая модель развития гражданской компетентности у студентов, состоящая из четырех структурных основ, выраженных в таких принципах, как целостность, гуманная направленность воспитания, учет возрастных и индивидуальных особенностей, гармония воспитания с общественной жизнью, а также вопросы ее реализации на практике.

Ключевые слова: «гражданство», «компетентность», «гражданская компетентность», гражданское образование, гражданское воспитание.

PEDAGOGICAL MODEL OF DEVELOPMENT OF CIVIC COMPETENCE IN

STUDENTS

Abstract. This article examines the pedagogical model of the development of civic competence among students, consisting of four structural foundations expressed in such principles as integrity, humane orientation of education, consideration of age and individual characteristics, harmony of education with public life, as well as issues of its implementation in practice.

Keywords: "citizenship", "competence", "civic competence", civic education, civic education.

КИРИШ

Бугунги кунда олий таълим муассасаларидаги таълим -тарбия тизими жадаллик билан ривожланмокда. Бу эса, уз навбатида, якин келажакда таълим тараккиётининг мухим стратегик тармоги сифатида хизмат килади. Шунинг учун хам талабаларда фукаролик компетенциясини шакллантиришнинг ранг-баранг моделларини урганиш ва укув -тарбия жараёнига татбик этиш алохида долзарблик касб этади. Бунинг учун биринчи навбатда талабаларнинг ижодий кувватларини ривожлантиришга каратилган ишланмаларни татбик килиш талаб этилмокда. Чунки талабалар жамиятдаги алохида узига хос ижтимоий -

маданий гурух хисобланади. Жамиятнинг энг жадал ривожланувчи, ишчан катлами сифатида намоён булмокда. Талабалар жамиятнинг энг сара куч -кувватга тулган, билимга чанкок аъзолари сифатида ижтимоий -маданий вазиятларга тезкорлик билан мослашадилар. Талабалар жамиятнинг яхлитлиги учун интилувчи асосий куч сифатида хам намоён буладилар.

Шу нуктаи назардан ёндашганда асосий вазифалардан бири талабаларда фаол фукаролик компетенциясини шакллантиришга укув -тарбия жараённи йуналтиришдан иборат. Бунинг учун талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг педагогик моделини ишлаб чикиш ва амалиётга тадбик этиш долзарб масалалардан хисобланади.

МЕТОДЛАР

Талабаларнинг фукаролик компетенциясини ривожлантиришда муаммоли укитиш, укув лойихаси, моделлаштириш, шахсий тажриба, изланишли -тадкикотчилик, виртуал клуб, тугарак, кейс, интерфаол машклар, ассисментлардан фойдаланиш самара беради деб хисоблаймиз. Тадкикот доирасида юкоридаги методлардан фойдаланилди ва талабаларнинг фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг ижобий динамикасига эришилди.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМАЛАР

Талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантириш педагогика фанида уз урнига эга булган бир катор методологик ёндашувларни хисобга олишни такозо килади. Ана шундай таянч асос сифатида тизимли ёндашув мухим урин тутади. Чунки талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришни узаро бир -бири билан алокадор яхлит тизим сифатида талкин килиш мумкин. Тизимли ёндашув асосида талаба шахсида фукаролик таълими билан боглик яхлит тасаввурлар шаклланади.

Шунингдек, талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантириш фаолиятли, шахсга йуналтирилган, аксиологик ёндашувларга хам эътибор каратишни такозо этади.

Фаолиятга йуналтирилган ёндашув талабаларнинг жамият, олий таълим ташкилоти, махалла хаётида фаол иштирок этишини таъминлаш оркали уларда саноген фикрлаш, мустакил карорлар кабул килиш, уз фукаролик хукукларидан фойдаланиш куникмаларини изчил ривожлантириб боради. Бундай ёндашув талабаларга эгалланган билимларини реал фукаролик фаолиятида куллаш имконини беради.

Шахсга йуналтирилган ёндашув талабаларнинг кизикишлари ва эхтиёжларини бевосита хисобга олиш оркали жамият томонидан белгиланган ижтимоий буюртма асосида фукаролик тарбиясини амалга оширишни талаб этади. Мазкур жараёнда хамкорлик ва инсонпарварлик педагогикасидан фойдаланишга алохида эхтиёж юзага келади.

Тадкикот доирасида талабаларнинг фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг педагогик моделини ишлаб чикишда аксиологик ёндашув асос сифатида танланди. Айнан аксиологик ёндашув талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришда узини фукаро сифатида бурч ва мажбуриятларига кадриятли муносабатни таркиб топтириш имконини беради. Булажак мутахассиснинг уз касбий фаолиятига аксиологик муносабати оркали фукаролик позициясининг намоён булишига эришиш мумкин.

Шунингдек, талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришда неосферик-экологик ёндашув хам мухим урин тутади. Мазкур ёндашувнинг таркибий асослари сифатида глобал дунёкарашни шакллантириш, нуктаи назарларнинг бир хил

ахамият касб этишини кабул килиш, хар кандай фаолият асосида шахснинг "акл сохаси (ноосфера)" ётишини бевосита хисобга олиш кабилар намоён булади. Албатта, бизнингча, ушбу ёндашув толерантлик билан богликликда фукаролик компетенциясини ривожлантириш нуктаи назаридан хам мухим урин тутади.

Шуни хам таъкидлаб утиш лозимки, хеч бир методологик ёндашув айри холда кутилган натижани бермайди. Бу борада Н.А.Савотинанинг куйидаги фикрларга диккатга сазовордир: "Таълим-тарбия амалиётида мустакил равишда хеч бир ёндашув кузланган натижага эришиш имконини бермайди. Х,атто энг мукаммал деб хисобланган педагогик парадигма хам уз-узини тулик намоён килиш, хар томонлама уйгун ривожланган фукаро шахсини шакллантиришга хизмат килмайди[1]". Шунинг учун турли -туман ёндашувларни узаро интеграциялаш оркали фукаролик таълим -тарбиясини самарали амалга ошириш мумкин.

Яхлит педагогик жараён концепциясига мувофик, касбий таълим ва фукаролик компетенциясини ривожлантириш узаро уйгун тарзда амалга оширилади. Ана шу сабабли талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришни касбий тайёргарлик жараёнидан алохида деб караш уринли булмайди. Айнан таълим шахс ва давлат фаровонлигини белгилайди [2].

XXI аср олий таълими тугрисидаги Бутунжахон декларациясида битирувчиларни мустакил, танкидий фикрлаш, ижтимоий муаммоларни тахлил килиш, жамият олдида турган муаммоларга ечим излаб топишга кодир ва юкори мотивацияга эга фукаролар сифатида тайёрлаш лозимлиги алохида белгилаб берилган[3]. Шундай экан, замонавий шароитда олий таълим жараёнлари талабаларнинг фукаролик компетенциясининг когнитив, мотивацион-кадриятли, хулк-атвор ва рефлексив каби барча таркибий кисмларини ривожлантиришга йуналтирилган булиши керак.

Бизнингча, замонавий шахс касби ва фаолиятидан катъий назар, юкори даражадаги фукаролик компетенциясига эга булиши керак. Бу эса, кишиларга бир томондан, узининг хукукларидан тулик фойдаланиш имконини берса, иккинчи жихатдан, уз хаёти давомида фаол ва масъулиятли, бошкаларнинг хак-хукукларини хурмат киладиган фукаро сифатида шаклланиши учун мухим урин тутади.

Фукаролик компетенциясини ривожлантириш ушбу йуналиш билан боглик укитиш ва тарбиялаш жараёнларини максадга йуналтирилган тарзда ташкил этишни такозо этади. Шу сабабли "фукаролик таълими" ва "фукаролик тарбияси" тушунчаларининг мохиятини хам ёритиб бериш лозим.

Фукаролик таълими - бу таълим олувчиларда сиёсий, хукукий маданиятни шакллантириш, глобал фукароликни ривожлантириш, хамма ёш даври ва барча мутахассисларни узаро тушунишга асосланган хаётга тайёрлашга каратилган таълимий фаолиятдир.

Фукаролик компетенцияси фукароликка доир узлаштирилган билим, куникма ва малакаларни амалий фаолиятда куллай олишни уз ичига олади. Бирок у факат билим, куникма ва малакаларни амалиётда куллай олиш билан чекланиб колмайди. Шунингдек, талабаларнинг кизикиш ва хохиш-истакларини рагбатлаш, ижтимоий-фойдали фаолиятга жалб этиш, узининг куч ва имкониятларига таянишга ургатиш, уз келажаги учун масъулиятни хис килиш, уз-узини тарбиялаш истагини ривожлантириш керак. Бу вазифалар талабаларнинг фукаролик тарбиясида мухим урин тутади.

Талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг педагогик модели

Ташкилий-фаолиятли таркибий асос

Максад: ташхис, амалий, рефлексив-бахрловчи

Муаммоли укитиш, укув лойихаси, моделлаштириш, шахсий тажриба, изланишли-тадк,ик,отчилик, виртуал клуб, тугарак, кейс, интерфаол машклар, ассисмент

1) фанлар мазмунини фукарошуносликка доир материаллар билан бойитиш;

2) анъанавий ва инновацион технологияларни мак,бул уЙFунлаштириш;

3) талабаларнинг аудиториядан ташкари ишларини ташкил этиш;

Боск,ичлари

Шакл ва методлари

Педагогик шарт-шароитлари

Ба^оловчи-натижавий таркибий асос

Даражалар

Паст, урта, юкори

НАТИЖА

Фукаролик компетенцияси ривожланганлигининг ижобий динамикаси

Олий таълимда фукаролик тарбияси интеграллашган куринишдаги фукаролик ва касбий билимларни узлаштириш, фукароликка доир фаолиятни ташкил этишга тайёрликни таркиб топтиришга йуналтирилган тизимли жараёндир.

Умуман олганда, фукаролик таълимининг асосий вазифаси фукароликка доир укув -билиш фаолиятини ташкил этишдан иборат булса, фукаролик тарбияси эса, талабаларда ахлокий идеаллар, тасаввурлар, эътикодлар, одатларни шакллантиришга хизмат килади. Шуни хам алохида таъкидлаб утиш керакки, тадкикот предмети сифатида куриб чикилаётган компетенцияни ривожлантиришда фукаролик таълим -тарбияси ажралмас хусусият касб этади. Чунки яхлит максад сифатида талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг асосий компонентларини таркиб топтиришга хизмат килади.

Фукаролик компетенциясининг когнитив, мотивацион -кадриятли, хулк-атвор ва рефлексив компонентлари тахлили асосида тадкикот доирасида талабаларнинг фукаролик компетенциясини ривожлантириш жараёнининг педагогик модели ишлаб чикилди[4].

Талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантириш жараёнларида куйидаги тамойилларга таяниш лозим: яхлитлик, инсонпарварлик, ижтимоий макбуллик, ёш ва индивидуал хусусиятларни хисобга олиш.

Яхлитлик тамойили фукаролик таълими ва тарбиясини амалга оширишда аудитория ва аудиториядан ташкари машгулотлар, давлат ва жамоат ташкилотларининг узаро интеграциясини талаб этади.

Инсонпарварлик тамойили талабаларнинг кизикишлари, хохиш-истаклари, интилишлари, ахлокий танловини хурмат килиш, унинг индивидуаллигини кабул килишни такозо этади. Чунки талабаларни узаро бир-бири билан таккослаш эмас, балки фукаролик компетенциясини ривожлантириш жараёнида рефлексив позициясининг намоён булишини хисобга олиш яхши самара беради.

Тарбиянинг ижтимоий макбуллик тамойили тарбия тизимини аник вазият ва айни холатга мос келишини назарда тутади. Мазкур тамойил талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантириш жараёнини ижтимоий буюртма асосида амалга оширишни кузда тутади.

Ёш ва индивидуал хусусиятларни хисобга олиш тамойили талабанинг мустакил равишда индивидуал ривожланиш траекториясини белгилаш, хатти -харакатларни коррекциялаш ва индивидуал ёндашув асосида фукаролик компетенциясининг ривожланганлик даражасини ташхис этишни талаб килади.

Талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг педагогик модели узаро бир-бири билан боглик булган туртта таркибий асосдан иборат:

1) максадли. Фукаролик компетенциясини ривожлантириш жараёнида максадни белгилаш ижтимоий -педагогик тизим сифатида узида мухим омилларнинг яхлит тасаввурини акс эттиради. Вазифаларни аниклаштириш мазкур жараённи амалга ошириш боскичлари, асосий йуналишлари, шакл, метод ва воситаларини танлашга хизмат килади. Ташкилий-педагогик шарт-шароитлар режалаштирилган фаолиятни фукаролик тарбияси мазмуни билан бойитади. Ишлаб чикилган педагогик шарт-шароитларнинг самарадорлиги тажриба-синов жараёнида апробациядан утказилади;

2) мазмунли - талабаларнинг фукаролик компетенциясини боскичма-боскич ривожлантириш жараёнида амалга ошириладиган компонентларнинг асосий мохиятини

узида ифода этади. Моделнинг мазмунли блокини руёбга чикариш аудитория ва аудиториядан ташкари машгулотларда амалга ошади;

3) ташкилий-фаолиятли - фукаролик компетенциясини ривожлантириш жараёнининг боскичлари, профессор-укитувчилар, тьюторлар ва талабаларнинг хамкорликдаги фаолиятини ташкил этишнинг амалий тизимини уз ичига камраб олади;

4) бахоловчи-натижавий - талабаларда фукаролик компетенциясини ривожланганлик даражасидаги узгаришларни аниклаш учун бахолаш мезонлари, курсаткичлари, даражалари хамда диагностик воситаларни узида акс эттиради.

ХУЛОСА.

Тадкикот доирасида такдим этилган модел фукаролик таълими ва тарбиясининг максади, вазифалари, боскичларини аниклаштиришдан, фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг ижобий динамикасига эришишгача булган жараёнларни камраб олади. Бизнинг фикримизча, ижтимоий ахамиятга эга фукаролик фаолияти тадкик этилаётган компетенцияни ривожлантиришнинг мухим омили хисобланиб, мазкур жараённи яхлитликда бахолаш имконини беради.

Талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантиришнинг педагогик модели узаро бир-бири билан боглик булган туртта таркибий асосдан иборат булиб, уни амалга ошириш яхлитлик, тарбиянинг инсонпарвар йуналганлиги, ёш ва индивидуал хусусиятларни хисобга олиш, тарбиянинг ижтимоий хаёт билан уйгунлиги каби тамойилларни хисобга олишни такозо этади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Савотина Н.А. Гражданское воспитание студенческой молодежи в современном вузе: дис. ... д-ра пед. наук. - Москва , 2005. - 459 с.

2. Сластенин В.А. Общая педагогика [Текст] / В.А. Сластенин, И.Ф. Исаев, Е.Н. Шиянов. - М.: Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 2002, Ч. 2. - 238 с.

3. Всемирная декларация о высшем образовании для XXI века: подходы и практические меры // Вестник высшей школы. - Москва, 1999. - №3. - С.30-32.

4. Джумакулов Ш.Б. Аксиологик ёндашув асосида талабаларнинг фукаролик компетенциясини ривожлантириш: педагогика фанлари буйича фалсафа доктори. ... дисс. - Чирчик, 2022.

5. Педагогика назарияси ва тарихи. 1 -кисм. Педагогика назарияси /Дарслик. М.Х.Тохтаходжаева ва бошк.- Т.: "Moliya-iqtisod", 2007.

6. Джумакулов Ш.Б. Талабаларда фукаролик компетенциясини ривожлантириш долзарб педагогик муаммо сифатида. "ERUS" Educational Research in Universal Sciences . 2023/12 . 624-630 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.