Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРДА ҲАРАКАТ ФАОЛЛИГИНИ ЕТИШМАСЛИГИ МУАММОСИ'

ТАЛАБАЛАРДА ҲАРАКАТ ФАОЛЛИГИНИ ЕТИШМАСЛИГИ МУАММОСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
42
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
ЖИСМОНИЙ ФАОЛЛИК / ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИК / ТАЛАБАЛАР

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Халмухамедов Р.Д., Анашов В.Д.

Мазкур мақолада ҳозирда таҳсил олаётган талабаларда ўқув ва ишлаб чиқариш гипокинезияси муаммоси ва жисмоний фаолликнинг камлиги, олий ўқув юртлари талабаларининг жисмоний ривожланиши ва соғлиғига таъсири бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари келтирилган.В этой статье приведены результаты исследований проблемы учебно-производственной гипокинезии у студентов на современном этапе и влияния недостаточной физической активности на физическое развитие и здоровье студентов высших образовательных учрежденийThe article presents the results of studies of the problem of educational and industrial hypokinesia in students at the present stage and the influence of insufficient physical activity on the physical development and health of students of higher educational institutions.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРДА ҲАРАКАТ ФАОЛЛИГИНИ ЕТИШМАСЛИГИ МУАММОСИ»

Проблемы физической культуры

Педагогика фанлари доктори, профессор Р.Д. ХАЛМУХАМЕДОВ1

УУК (УДК, UDC): 796.015.83

Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) В.Д. АНАШОВ1

'Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Чирчщ ша^ри, Узбекистон

ТАЛАБАЛАРДА ХДРАКАТ ФАОЛЛИГИНИ ЕТИШМАСЛИГИ МУАММОСИ

Муаллиф билан богланиш учун:

valixan.anashov@mail.ru

Аннотация

Annotation

В этой статье приведены результаты исследований проблемы учебно-производственной гипокинезии у студентов на современном этапе и влияния недостаточной физической активности на физическое развитие и здоровье студентов высших образовательных учреждений.

Ключевые слова: гипокинезия, двигательная активность, физическая подготовка, студенты, динамика.

Мазкур маколада ^озирда та^сил олаётган талабаларда укув ва ишлаб чикариш гипо-кинезияси муаммоси ва жисмоний фаолликнинг камлиги, олий укув юртлари талабала-рининг жисмоний ривожланиши ва соглигига таъсири буйича олиб борилган тадкикотлар натижалари келтирилган.

Калит сузлар: гипокинезия, жисмоний фаоллик, жисмоний тайёргарлик, талабалар, динамика.

The article presents the results of studies of the problem of educational and industrial hypokinesia in students at the present stage and the influence of insufficient physical activity on the physical development and health of students of higher educational institutions.

Key words: hypokinesia, physical activity, physical fitness, students, dynamics.

CM О CM

Ю

ГО

та t

0 ü w

1

Муаммонинг долзарблиги. Илмий-техник ривожланиши, урбанизация жараёнлари ва ёшлар турмуш тарзида урин олган буш вактни утказишнинг пассив шакллари, коронавирус пандемияси гипокинезия-нинг таркалишни янада кенгайтиради, бу, врачлар ва педагоглар томонидан эътиборга албатта олинмокда [1,2,6]. Онтогенезнинг барча боскичларида харакат фаоллигининг чегараланиши, одамнинг саломатлиги холатига ва жисмоний ривожланишига зарарли таъ-сир курсатади [1,3,4]. Шу туфайли, ахолининг хар хил ёшга оид тоифаларини харакат фаоллигини етишмас-лигини компенсация килиш долзарб булиб колмокда, уни урганиш билан хар хил ихтисосликлардаги куп сонли мутахассислар шугулланмокдалар [4,5].

Жисмоний маданият ва спорт сохасидаги куп-чилик мутахассисларнинг фикрига кура, харакат фаоллигининг етишмаслигини компенсация килишга эришишнинг оддий ва ишончли усули - жисмоний тарбия-согломлаштириш технологияларининг воситалари ва усулларини куллаш хисобланиб, улар шугулланувчиларнинг индивидуал хусусиятларини, уларнинг турмушдаги ва ишлаб чикаришдаги фао-лияти спецификасини хисобга олиши керак. Талаба ёшларнинг харакат фаоллигини етишмаслиги муам-моси ва саломатлиги даражасини пасайиши, хар хил соха мутахассисларининг диккат-эътиборини доимо жалб килиб келмокда.

Охирги йилларда амалга оширилган тадкикотлар натижасида, гуманитар ва техника йуналишларидаги олий таълим муассасалари талабаларида харакат фаоллиги етишмаслигининг салбий окибатларини объектив микдорий белгиларининг мавжудлиги ва уларни жисмоний тайёргарлигининг мавжуд тизи-мини согломлаштирувчи самарасини етишмаслиги

аникланди. Бундай турдаги тадкикотларнинг долзарб-лиги, ушбу муаммони хал килиш учун мутахассис-ларни тайёрлайдиган жисмоний тарбия факультет-ларига хам анча даражада мансубдир. Шу туфайли, укув-ишлаб чикариш гипокинезиясини Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети талабаларининг жисмоний ривожланишига, харакат фаоллигига ва саломатлигига таъсирини аниклаш ва бахолашга уриниб курдик.

Тадкикотнинг максади. Талабаларда харакат фаоллиги етишмаслигининг салбий окибатларини аниклаш. Бунинг учун, куйидаги асосий вазифани ечиш назарда тутилди - замонавий боскичда талаба-ларда укув-ишлаб чикариш гипокинезияси муаммо-ларини урганиш.

Тадкикотнинг объекти. Волейбол, футбол ва кураш билан шугулланувчи Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университетининг 1 ва 4 боскич талабалари.

Тадкикотнинг предмети. Талабалар спорт-пе-дагогик махоратини такомиллаштириш буйича укув машгулотларининг мазмуни.

Тадкикотнинг максади. Университет талабала-рида харакат фаоллиги етишмаслигининг мавжуд-лигини аниклаш ва чукурлигини бахолаш. Бунинг учун, куйидаги вазифаларни ечиш назарда тутилди:

1. Замонавий боскичда талабаларда укув-ишлаб чикариш гипокинезияси муаммоларини урганиш;

2. Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети талабаларининг харакат фаоллиги етишмаслиги хусусиятларини, спортнинг турига ва университетда укиш муддатига боглик холда аниклаш.

Тадкикотларнинг усулларини танлаш максадга

Проблемы физической культуры

ва куйилган вазифаларга мос равишда амалга оши-рилди. Ишимизда тадкикотнинг кенг таркалган ва куп кулланиладиган стандарт усуллари кулланилди: адабиётлардаги маълумотларни тахлил килиш ва тизимлаштириш; жисмоний ривожланишни улчаш, харакат тайёргарлигини тестлаш, математик статистика оркали бахоланди.

Талабаларнинг жисмоний ривожланишини тадкик килиш усиш, гавда массаси, кафт динамометрияси курсаткичлари буйича хамда Кетленинг вазн-буй ин-дексини хисоблаш ёрдамида амалга оширилди. Ном-лари кайд килинган антропометрик курсаткичларни улчаш тадкикотнинг барча боскичларида стандарт методикалар буйича ва тахрирланган тиббиёт таро-зиси, буй улчагич ва кафт динамометрияси ёрдамида амалга оширилди.

Спорт амалиётида кулланиладиган катта мик-дордаги тестлар ичидан, биз томондан, Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университетида талабаларнинг умумий тайёргарликларини бахолаш учун кулланиладиган машклар: гимнастик яккачупда тортилиш, жойидан туриб узунликка сакраш, стадион буйлаб 1000 метрга югуриш хамда жойидан туриб баландликка сакраш кабилар танлаб олинди. Тадкикотда иштирок этган талабалар микдорининг хусусияти ва УЖТ хар йили тестлаш, назорат машкла-рига дастлабки ургатишни амалга оширмаслик хамда тестларни стандарт бажариш имконини берди. Гимнастик яккачупда тортилиш кишки палиотлон кои-далари буйича бахоланди, жойидан туриб сакрашни бажаришга хар бир уринишни хисобга олиш билан учта уриниш берилди, 1000 метрга югуришдаги нати-жа кул электрон секундомери ёрдамида 1 сониягача аниклик билан улчанди.

Тадкикотларни утказиш учун база сифатида Уз-бекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт универ-ситети танланди. Тажрибаларда иштирок этиш учун волейбол, футбол ва кураш билан шугулланланган, спорт тоифаси II даражадан то спорт устасига кадар булган, укув машгулотларида тизимли иштирок этган 1 ва 4 боскич талабалари танлаб олинди. Талабалар-нинг жисмоний ривожланиши, харакат тайёргарлиги даражаларини дастлабки тестлаш, укув йилининг бошида - 2020 йилнинг сентябрь ойида амалга оши-рилди. Такрорий, оралик тадкик килиш биринчи семестрнинг якунида - 2020 йилнинг декабрь ойида, якуний тестлаш - укув йилининг якунида - 2021 йилнинг май ойида амалга оширилди.

Тадкик килинган адабиётлардаги манбалар мавзу-ларининг кенглиги, мутахассисларни саломатлик ва айникса, укувчи ёшларнинг саломатлиги муаммосига катта кизикишлари билан аникланди. Адабиётларда-ги маълумотларни тахлил килиш ва тизимлаштириш куйидаги йуналишларда амалга оширилди:

- олий таълим муассасасида укиш жараёнида укув-ишлаб чикариш гипокинезияси муаммосини урганиш;

- талабаларни жисмоний тайёргарлиги жараёнида юкламанинг воситалари ва режимлари мажмуала-рини, уларнинг согломлаштириш самарадорлигини бахолаш асосида танлаш;

- олий касбий таълим муассасаси тизимида жисмоний тарбия самарадорлигини ошириш воси-талари ва усуллари;

- талабаларнинг жисмоний ривожланиши, жисмо-ний тайёргарлиги даражасини улчаш усуллари;

- саломатлик даражасини улчашнинг микдорий усуллари.

Илмий-методик адабиётларни ва айникса, Узбе-кистон давлат жисмоний тарбия ва спорт универси-тетида охирги йилларда укувчи ёшларни жисмоний тайёрлашнинг мавжуд тизимини согломлаштирувчи самарасини микдорий бахолашнинг энг янги усулини куллаш билан бажарилган илмий-тадкикот ишлари-нинг кенг мажмуасини тахлил килиш, укув-ишлаб чикариш гипокинезиясининг табиати ва уни компенсация килиш воситалари ва усулларини излаш билан боглик булган бир катор ахамиятли конуниятларни аниклаш имконини берди, яъни:

- деярли барча тоифадаги укувчиларда (умумтаъ-лим мактаблари ва махсус муассасалар укувчилари, олий таълим муассасалари талабалари, асосий ва махсус тиббиёт гурухларидаги угил ва киз болалар-да) жисмоний ривожланишнинг узига хос "оркада колиш"ини, харакат тайёргарлигининг етарли эмас-лигини ва саломатлик даражасининг пастлигини аник белгилари ва унинг окибати сифатида, уларнинг организмига харакат фаоллигининг укув-ишлаб чика-риш етишмаслигини кайтариб булмайдиган салбий таъсири аникланди;

- укув-ишлаб чикариш гипокинезиясининг сал-бий окибатлари мактабдаги таълим боскичида шакл-ланади ва кейинчалик олий таълим муассасаларидаги таълим жараёнида прогресс килади;

- урганилган адабиётларнинг тахлили куйида-гилар тугрисида далолат беради: гипокинезиянинг салбий окибатларини хавфли ортиб боришининг хилма хилликлари ичида (ижтимоий-иктисодий, ташкилий ва х.к.), жисмоний маданият ва тиббиёт саводхонлигининг паст даражада булиши ва унинг окибати сифатида - укувчиларда согломлашиш эхтиё-жининг ва улар учун жисмоний маданият воситалари ёрдамида соглом турмуш тарзини таъминлашда укитувчиларда касбий эхтиёжнинг булмаслиги анча катта рол уйнайди;

- укувчи ёшлар жисмоний тайёргарлигининг мавжуд тизимида согломлаштирувчи самаранинг булмаслигини асосий сабабларидан бири, бизнинг назаримизда, ушбу самарадорликни улчаш ва бахо-лашга анъанавий ёндашувларнинг ноадекватлиги ва одобсизлиги хисобланади (касалликни ва мехнатга лаёкатсизликни тахлил килиш, "назорат нормативла-ри" деб номланадаган нормативларни бажариш ва б.);

- охирги ун йилликдаги тадкикотлар натижа-

см о см

ю

го га

0 ^

ю

1

с го

№5-2021

www.fansports.uz

27

Проблемы физической культуры

см о см

ю

го га t

0 Q. W

1

ларини тахлил килиш курсатдики, В.С.Фомин [9] буйича саломатлик даражасини улчаш усулини кенг кулланилиши, укувчиларда укув-ишлаб чикариш гипокинезиясини амалда тулик компенсация килишга эришишни таъминлайдиган, уларни жисмоний тайёр-лаш дастурларини ишлаб чикишга илмий асосланган ёндашиш имконини кафолатлайди.

Баён килинганлар асосида табиий савол тугилади: махсус жисмоний маданият ва спорт таълим муасса-салари спортчи-талабаларида харакат фаоллигининг етишмаслиги мавжудми ёки йукми ва унинг динамик тавсифлари куп йиллик таълим жараёнида канака? Агарда, ушбу етишмасликка йул куйилса, унда, уни компенсация килишга ёндашувлар канака булади? Ушбу саволларга адабиётларда жавоб топа олмадик, шунинг учун, улар бизнинг кейинги тадкикотлари-мизнинг предмети булди.

Купчилик муаллифлар (И.М.Маломужев, 2011; A.B. Козупица, Ю.М. Тябин, 2009; Чоговадзе, МШ Рыжак, 1999 ва б.) томонидан гуманитар ва техник олий таълим муассасалари талабаларида аникланган укув-ишлаб чикариш гипокинезиясининг белгила-рини мавжудлигини аникланганлиги, Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети талабалари мисолида хам уз тасдигини топди. Спортчи талабалар жисмоний ривожланганлиги, ха-ракат тайёргарликлари даражаси курсаткичларининг динамикаси, Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети талабаларини укиш даврида саломатлиги даражасини прогресс килувчи пасайи-шининг негатив анъанаси тугрисида далолат беради.

Масалан, волейбол билан шугулланган биринчи боскич талабалари мисолида, университетда биринчи йил укиши даврида укув-ишлаб чикариш гипокине-зиясининг жисмоний ривожланганлиги ва харакат тайёргарликлари курсаткичлари буйича салбий оки-батларини аник кучайиши аникланган. университетда укиш жараёнида аникланган бузилишлар секин-аста прогресс килинди, 4-йил укишнинг якунига келиб се-зиларли ва статитик ишончли ёмонлашиш даражасига етди. Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университетидаги турт йиллик укиш, "Кетле вазн-буй индекси" буйича 394 г/см дан то 427 г/см (8%) ортикча вазнга анъана билан жисмоний ривожланишни узига хос "оркада колиши" ва кафт мушаги кучини укишнинг якунига келиб уртача 3% пасайиши билан тавсифланди. Хдракат тайёргарлигининг прогресс килувчи ёмонла-шиши назорат машкларини бажариш натижаларини пасайишида намоён булди. Масалан, 1000 метрга югуриш вакти статистик ишончли равишда 193 дан то 211 сониягача (9%), сакраш баландлиги эса - 46,9 дан то 38,1 см (19 %) ошди.

Аналогик натижалар, анча согломлаштирувчи самарага эга булган футбол билан шугулланган талабаларда олинди. Жисмоний ривожланганлик ва харакат тайёргарлиги даражаси етарли булган фонда 1 ва 4 боскич киличбозлик мутахассислиги талаба-

ларида, ортикча вазн буйича укув-ишлаб чикариш гипокинезияси негатив окибатларининг объектив белгилари ("Кетле вазн-буй индекси" буйича 367 г/ см дан то 422 г/см, яъни 15%) аникланди.

Х,аракатнинг етишмаслигини яна битта исботи булиб, кураш билан шугулланган талабаларнинг натижалари хизмат килди.

Курашчи талабаларнинг жисмоний ривожланган-лиги ва харакат тайёргарлиги даражаси ва Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университетида турт йиллик укиш давридаги уларнинг динамикаси, укув-ишлаб чикариш гипокинезияси салбий окибат-ларининг объектив белгиларини: "Кетле вазн-буй ин-декси" буйича 422 г/см дан то 448 г/см (6%) ортикча вазнга анъана билан жисмоний ривожланишни узига хос "оркада колиши", назорат машкларини бажариш натижаларини укишнинг якунида, унинг бошла-нишига нисбатан 5-10% ёмонлашиши мавжудлиги тугрисида далолат берди.

Шундай килиб, утказилган тадкикотларнинг натижалари умумтаълим мактабларида, гуманитар ва техник олий таълим муассасаларида укув-ишлаб чикариш фаолиятининг салбий окибатларини албатта булишини курсатди.

Хулосалар:

1. Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети талабалари учун, худди бошка таълим муассасаларидаги каби, етарли булмаган харакат тайёргарлигида намоён буладиган, харакат фаоллиги етишмаслигининг салбий окибатларини аник белги-ларини мавжудлиги характерлидир.

2. Спортчи-талабалар харакат тайёргарлиги кур-саткичларини 4 боскич талабаларида 1 боскичдаги-ларникига нисбатан анча ифодаланган ёмонлашуви, педагогика университетида турт йиллик укиш даврида харакат фаоллиги етишмаслигининг салбий окибатларини прогресс килиши тугрисида далолат беради.

Адабиётлар:

1. Брехман И.И. Валеология - наука о здоровье. - М., 2010.-208 с.

2. Гилев Г.А., Ширковец Е.А., Максимов Н.Е. Влияние занятий физической культурой в условиях неблагоприятных факторов внешней среды на состояние здоровья и физическое развитие студентов. // Сб. материалов международного научного конгресса «Оздоровительные, социально-психологические и нравственные аспекты физической культуры, спорта и туризма в современных условиях», - М., - 2012. - С. 55-56. С

3. Ермакова Н.В. Здоровье студентов - комплексная социально- медицинская проблема. // Сб.тезисов международ, научно-практич. конференция «Здоровье студентов».-М., Изд-во РУДН-2014. - С. 13-14.

4. Козлов В.И. Прогрессирование дефицита двигательной активности у студенток и выбор средств его компенсации.: Автореф. дис. канд. пед. наук. - М, 2015. - 24с.

5. Козлов В.И. Анализ специальной и общей физической подготовленности студентов, занимающихся силовым троеборьем // XXXIII научная внутривузовская конференция: Тез. докл. - Воронеж, 2013, - Т.З. - С. 96.

6. Козупица Г.С., Тябин Ю.М. Физическая активность и состояние физической подготовленности студентов медицинского вуза. // Сб. тез.междун. науч.-практ. конф. «Здоровье студентов»: - М., - изд-во РУДН. - 2009. - С. 134-135.

7. Маломужев И.М. Методика применения регулярных беговых тренировок в подготовке студентов: Автореф.дис.канд.пед.наук / РГАФК. - М, 2011. - 20с.

8. Чоговадзе A.B., Рыжак М.Ш. Физическое воспитание и формирование здорового образа жизни студентов. // Теория и практика физической культуры - 1999. - № 7. - С. 8-9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.