Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРДА АНТИФРУСТРАЦИОН КЎНИКМАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ВА ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ'

ТАЛАБАЛАРДА АНТИФРУСТРАЦИОН КЎНИКМАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ВА ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
16
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экстрапунитив / интрапунитив / импунитив / фрустрация / толерантлик / фрустрацион толерантлик / фрустратор / фрустрацион вазият. / intropunitive / extropunitive / inpunitive / frustration / tolerance / frustrational tolerance / frustrator / frustrational situation.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Жарқинова Дилора Алиевна

Ушбу мақолада бўлажак педагогларда ўқув фаолияти жараёнида юзага келадиган фрустрацион вазиятлар, уларнинг оқибатлари ва унга нисбатан билдириладиган реакцияларнинг психологик механизмлари ёритилган. Шунингдек, фрустрацион вазиятларни бартараф этиш – антифрустрацион кўникмалар билан боғлиқ жиҳатлар очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF ANTIFRUSTRATION SKILLS IN STUDENTS

There is considered in the article psychological mechanisms of frustration state among student's environment, their consequences and reaction. As well, mechanisms overcoming of frustration state are revealed.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРДА АНТИФРУСТРАЦИОН КЎНИКМАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ВА ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ»

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL ^

ISSN: 2181-3337

ТАЛАБАЛАРДА АНТИФРУСТРАЦИОН КУНИКМАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ВА ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ

Жаркинова Дилора Алиевна

Фаргона жамоат саломатлиги Тиббиёт института Биофизика ва ахборот технологиялари кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6727732

Аннотация. Ушбу мацолада булажак педагогларда уцув фаолияти жараёнида юзага келадиган фрустрацион вазиятлар, уларнинг оцибатлари ва унга нисбатан билдириладиган реакцияларнинг психологик механизмлари ёритилган. Шунингдек, фрустрацион вазиятларни бартараф этиш - антифрустрацион куникмалар билан боглиц жщатлар очиб берилган.

Калит сузлар: экстрапунитив, интрапунитив, импунитив, фрустрация, толерантлик, фрустрацион толерантлик, фрустратор, фрустрацион вазият.

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ И ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ АНТИФРУСТРАЦИОННЫХ НАВЫКОВ У СТУДЕНТОВ

Аннотация. В данной статье описываются психологические механизмы состояния фрустрации в студенческой среде, их последствия и реакции, а также раскрываются механизмы преодоления состояния фрустрации.

Ключевые слова: экстрапунитивное, интрапунитивное, импунитивное, фрустрация, толерантность, фрустрационный толерантность, фрустратор, фрустрационная ситуация.

PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF ANTIFRUSTRATION SKILLS IN STUDENTS

Abstract. There is considered in the article psychological mechanisms of frustration state among student's environment, their consequences and reaction. As well, mechanisms overcoming of frustration state are revealed.

Keywords: intropunitive, extropunitive, inpunitive, frustration, tolerance, frustrational tolerance, frustrator, frustrational situation.

КИРИШ

Шахс камолотга эришиш муаммоси инсониятнинг азалий эзгу нияти булиб, ижтимоий-тарихий тараккиёт даврининг барча боскичларида узининг бирламчилиги, ута долзарблиги билан алохида ижтимоий, маънавий, иктисодий, сиёсий, хукукий ахамият касб этиб келган. Худди шу боисдан инсон шахси, унинг камолоти, унга таъсир этувчи ички ва ташки омиллар, фаолият, тажриба ва интилишнинг роли масалалари XXI асрда тадкикот этилишга мухтождир. Шунга карамасдан, бир томондан, инсонни урганишда дифференциация ходисаси юз бермокда, иккинчи томондан эса инсон тараккиётининг синтетик (бирикув) тавсифи буйича интеграция холати кузга ташланмокда. Инсон бир катор фанларнинг тадкикот объекти эканлигини йигик, ихчам, яхлит тарзда тасаввур этиш учун уни биосоциал ва социобиологик жихатдан урганиш максадга мувофик.

Жахонда ёшлар салохиятини ривожлантириш ва амалга ошириш, шахс уз-узини англаш ва ижтимоий интеллектни муваффакиятли бошкариш шарт- шароит ва

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL ^

имкониятларни яратиш, психологик жихатдан етук шахсларни шакллантириш муаммоларига асосий эътибор каратилган.

Психологик жихдтдан етук инсонлар хар кайси давлат ва жамиятнинг асосий таянчи хамда харакатлантирувчи кучи экан, замонавий ижтимоий- гуманитар билим сохасида ушбу муаммога жиддий эътибор каратилиши ва куп йиллар давомида психологияда шахснинг камолоти муаммоси сакланиб колмокда. Айникса экзистенциал ва гуманистик психологияда тегишли «узини узи англаш», «тулик фаолият курсатувчи», «етук» ва «соглом» каби тушунчалар киритилди. Камолот тушунчаси В.И.Далнинг рус тили изохли лугатида (зрелость) «етилиш, пишиш, уйлаб, фикрлаб иш куриш даври» деб ифодаланган.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Б.Г.Ананьевнинг фикрича, камолот мезонларини ишлаб чикиш ва тахлилида «камолот» тушунчаси «катта булиш», «камол топиш» тушунчалари билан уйгунлашиб синонимик каторни ташкил этиши мумкни. Лекин аслида, субъектив фаолият ва шахс хакида гап кетганда, улар, албатта, мазмун ва мохият жихатидан бир-биридан фарк килади. Катта булиб етилиш бу хали камолот эмас. У инсоннинг камолотига бевосита боглик характерли хусусиятларни таъкидлаб утади. Булар: а) шахсий ва функционал узгаришларнинг гетерохронлиги; б) тарихий узгаришлар шароитида ёш ва индивидуал узгарувчанлик.

Б.Г.Ананьевнинг фикрича, инсон укув фаолиятидан мехнат фаолиятига утганда камолот бошланиб, у фукаролик, аклий ва ахлокий камолот йуналишларида намоён булади.

Профессор Г.Б.Шоумаров «камолот» тушунчаси маълум бир хаётий тажриба билан, яъни «хаётий билимлар» билан богликлигини таъкидлайди. "Х,аётий билимларни узлаштириш", "Х,аёт университетларидан" утишнинг хам узига хос индивидуал хусусиятлари мавжуд. Кимдир 20 ёшдаёк «хаётни яхши билиб олади», кимдир 30 ёшида хам болалигича колаверади. Х,аётни билиш, хаётий тажрибалар турли индивидларда турли жадалликда амалга ошиши мумкин ва бу уринда кандайдир ёш, вакт оралигини мутлак курсатиш мумкин эмас.

Камолот даврида интеллект ва тафаккурнинг ривожланишига тухталадиган булсак, Фульдс ва Равен фикрича, 20 ёшлиларда мантикий тафаккур кобилияти 100%, 30 ёшда 96%, 40 ёшда- 87%, 50 да - 80% ва 60 ёшда 75%ни ташкил этаркан. Камолот даврида интеллектнинг ривожланиши икки фактор: ички ва ташки факторга боглик. Иктидор - бу ички фактордир. Иктидорли кишиларда бу жараён, яъни ривожланиш узок давом этади ва инновацияларнинг кириб келиши кечрок булади. Камолот даврида интеллект ривожланишининг ташки факторларига таълимни киритиш мумкин. Зеро, айнан таълим камолот даврида кариш ва психик функцияларнинг инволюциясини тухтатиб туради.

Е.И.Степанова камолот даври интеллектуал тараккиётининг учта даврини ажратади. Биринчи давр-18-25 ёшгача, иккинчи давр- 26-35 гача ва учинчи давр 36-40 ёшгача. Ушбу микро даврлар хотира, тафаккур, диккат ва умумий интеллектнинг турли темпда ривожланишини фарклайди. Камолот даврида интеллектнинг нихоятда узгарувчанлиги биринчи даврда кузатилади. Кейинги даврларда бу ривожланиш анча баркарорлашади.

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL ^

Иккинчи ва учинчи боскичда нутрий интеллектнинг ривожланиши яккол намоён булади. Ушбу даврларга кискача характеристика Е.П.Ильин томонидан берилган булиб, у куйидагича изохланган.

Эрта камолот - етилишга кадам куйиш боскичи булиб, у организмнинг биологик етилиши, оптимистик рухнинг мавжудлиги, шахсий ва касбий келажакни режалаштириш, фукаролик камолотига эришиш, ижтимоий ролларнинг узгариши билан ифодаланди.

Урта камолот - бу «очилиш» даври булиб, ижодий ва касбий муваффакиятга эришишнинг юкори боскичи, кайсидир микдорда хаётий фаолликнинг камайиши, уз билим, малака ва куникмаларини куйи авлодга колдириш эхтиёжининг мавжудлиги, лекин шу билан бирга, эриша олмаган ютуклари ва муваффикиятсизликларидан укиниш хам давридир.

Кеч камолот - касбий ва профессионал фаолиятнинг якунланиши, янги ижтимоий ролларнинг юзага келиши, карилик даврига утиш даври билан богликдир. Тадцицотнинг усуллари талабаларнинг антифрустрацион куникмаларини бир неча жабхада урганишга йуналтирилган. Тадкикотимизнинг дастлабки боскичида талабалар психологик камолотининг умумий холатини урганишга эришилди. Бунинг учун С. С. Степановнинг «Ижтимоий ва психологик ёшни аниклаш» методикаси, Е. В. Каляева, Т. В. Прокофьеваларнинг «Шахс камолотини аниклаш» га каратилган суровнома, ((ВАС-вазиятнинг асосий сабаби» махсус ишлаб чикилган методика, махсус ишлаб чикилган ((НОМ-носитуатив масъулият суровномаси»дан фойдаланилди. Натижалар, биринчи навбатдаталабаларнинг бир неча методикалар буйича суровномаларга жавоблари умумлаштирилган жадвал асосида тахлил килинди. Шунингдек, талабаларнинг антифрустрацион куникмалари хусусиятлари буйича ижтимоий ва психологик ёш курсаткичлари, носитуатив масъулият ва вазиятнинг асосий сабабини аниклаш мезонларига таянилди. Респондентлардан олинган натижалар тахлили методикаларнинг мезонига мувофик антифрустрацион камолотнинг даражалари аниклаш буйича амалга оширилди. Антифрустрацион камолот даражалари методикаларнинг хусусиятидан келиб чикиб, куйи, урта, уртадан юкори, юкори ва жуда юкорига ажратилди. Натижалар узаро даражалар буйича киёсий талкинэтилди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ Талабаларнинг антифрустрацион куникмаларини ривожлантириш масаласи тахлилий жихатлари узок тарихий даврдан буён тадкикотчиларнинг диккат марказидаги муаммолардан бири хисобланади. Ушбу йуналишда олиб борган тадкикот ишларимизда антифрустрацион куникмаларни аниклаш борасидаги дастлабки натижалар умумий характерга эга. Антифрустрацион куникмалар шахс эгаллаши лозим булган мухим шахс сифатлари мужассамлаштирилган тимсол билан белгиланди. Унинг ((Мен тимсоли», ((Мен ва бошкалар», ((Мен ва жамият» муносабатларда уйгунлашган энг мухим шахс сифатлари уз аксини топди. Респондентлар томонидан келтирилган натижаларнинг курсатишича, антифрустрацион куникмаларни унинг психологик ва ижтимоий камолоти билан бахоланадиган жихатлари мавжудлиги аникланди. МУ^ОКАМА

Антифрустрацион куникмалар ва ижтимоий камолотни талкин килишда шахснинг

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL ^

психологик имконияти, узини эмоционал-иродавий тартибга солиш усулларини узлаштирганлиги, ижтимоийлашувни тулик босиб утганлиги, утмиш, бугун ва келажак тимсолига кура шахснинг ривожланиши узвий камол топаётганлигини белгилаб беради.

Тадкикотнинг илк натижаларидан бири - антифрустрацион куникмалар даражаси куйи ва уртача булган талабалар натижалари талкин килинганда, статистик жихатдан ахамиятли курсаткичга эга булган холат биргина курсаткичда кузатилди. Психологик ёшдаги тафовут мавжуд булган шароитда ижтимоий ёшда шахсларда тафовут ёки фарклар кузатилмаслиги мумкин экан. Бу ижтимоий ёш алохида мезонлар ва шахс сифатлари билан богликни курсатади. Бундан куринадики, куйи ва уртача психологик етук булганларда психологик ёш курсаткичлари талабаларда эмоционал зурикишларни бартараф этиш, узининг имкониятлари, эмоционал интеллект, умумий интеллект, фаолият мотивлари шаклланганлиги билан богланади. ХУЛОСА

1. Тадкикотнинг илк натижаларидан бири - талабаларда антифрустрацион куникмалар даражаси куйи, уртача, юкори ва жуда юкори психологик ёш даражаси аникланди. Методика натижалари тахлилига кура, талабалар психологик камолотини олдинги анъанага мувофик куйи, урта, уртачадан юкори, юкори ва жуда юкори даражалар буйича ажратилган холат буйича тахлил килинди.

2. Антифрустрацион куникмалар борасидаги изланишнинг ушбу боскич натижаларига кура талабалардаги тафовутли холатлар урганилаётган муаммо буйича доимий равишда шахс камолотининг хар бир даражасида узига хос ижобий ахамиятли сифатлар кузатилиши мумкинлиги булди. Камолотнинг бир- бирига якин даражалари орасида эса, тафовутлар кескинлашиши ёки тенглашиши мумкинлиги хам кузатилар экан.

3. Юкори ва жуда юкори психологик ёш даражасига эга булган талабаларнинг натижаларида айрим шкалалардагина статистик тафовутлар аникланди. Бу эса, статистик тафовутга эга булмаган шкалалар буйича талабалар антифрустрацион куникмалар курсаткичлари буйича мавжуд шахс сифатларида бир-бирларига якин даражада эканликларидан далолат беради.

4. Талабанинг антифрустрацион куникмаларида унинг онги, фаолияти, уз-узини англашидан иборат ички йуналтирувчи механизми мухим ахамиятга эга, чунки унинг шахс сифатида ривожланиши, кизикиши, характери, кобилияти, аклий ривожланганлиги, эхтиёжлари, мехнат фаолияти билан белгиланади. Ана шу хусусиятлар ривожланиб, унинг ижтимоий хаётга, кишиларга, жамиятга булган муносабати маълум боскичга етганда у психологик камолот даражасига кутарилади.

5. Талаба антифрустрацион камолотининг шаклланишига таълимий фаолият мавжуд ижтимоий талабларга мувофик ташкил этилгандагина муваффак булинади. Унда таълим жараёнини демократлаштириш, инсонпарварлаштириш, ижтимоийлаштириш, дифференциялаш, таълим жараёнига янги технологияларни киритиш хамда шахс интеллектуал салохиятини оширишга каратилган гоялар устувор урин тутади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ананьев В. А. Основы психологии здоровья. Книга 1. Концептуальные основы

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL ^

психологии здоровья. - СПб, 2006

2. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. М. 1977 Наука. 158-159.

3. Бодалев А.А. Межличностное восприятие и понимание. Личность и общество.М., Педагогика, 1983.

4. Avlaev, O., & Maripov, E. (2020). The problem of emotional situations like childhood, anxiety and fear. SAARJ Journal on Banking & Insurance Research (SJBIR), 9(3), 24-28.

5. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка: Т. 1-4. Т. 1: А-З. М., 1994.

6. ИльинЕ.П. Психология взрослости. Питер., 2012.стр 7.

7. Авлаев, О., & Жураева, С. (2019). (Бахтни белгилашда адаптация даражасининг нисбийлиги». "ПСИХОЛОГИЯ" илмий журнал, 4, 121-128.

8. Маслоу А. Мотивация и личность. - СПб, 2006.

9. Авлаев, О., & Маматкулова, З. (2019). Динамика межличностного отношения компонентов социального интеллекта студентов. Наука и образование сегодня, 12(47), 67-74.

10. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека. - М., 1994.

11. Bakhromovich SI. The impact of managerial professional development on the effectiveness of Higher Education institution management. Academicia: an international multidisciplinary research journal. 2020;10(12):1014-20.

12. Siddikov, I. B. (2019). Философско-педагогические аспекты развития интеллектуальной культуры студентов. Вестник Ошского государственного университета, (3), 38-42.

13. Bakhromovich, S. I. Development trends and transformation processes in academic mobility in higher education in Uzbekistan and the world.

14. Bakhromovich, S. I. (2021). A comparative induction of the epistemological and theological views of medieval Islamic oriental scholars. Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities, 1(1.7 Philosophical sciences).

15. Bakhromovich, S. I. (2021). Views on the role of science in human and society life in islamic teaching. International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences, 1(3), 79-86.

16. Bakhromovich, S. I. (2020). Effects of Objective and Subjective Factors to Develop Intellectual Culture of Youth. Canadian Social Science, 16 (2), 55-59 p.

17. Bakhromovich, S. I. (2018). Social and philisophical performance of making youth's intellectual culture. European science review, (7-8).

18. Bakhromovich, S. I. (2020). Analysis Of Modern Approaches To Ensuring The Effectiveness Of Management In Higher Education Institutions. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(12), 364-369.

19. Bakhromovich, S. I. (2021). Philosophical comparative studies of the epistemological and theological views of medieval eastern scholars. Turkish Journal of Physiotherapy and Rehabilitation. Turkey, 2021. №32 (3), (Scopus) - P. 30338-30355

20. Bakhromovich, S. I. (2022).Dialectical and synergetic features of the development of theological and epistemological views in medieval eastern islam. European Journal of

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Humanities and Educational Advancements (EJHEA), - Las Palmas, Spain, Volume 3, Issue 2 February, 2022. - P. 79-83.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.