Научная статья на тему 'ТАЛАБА ПCИХОЛОГИК КАМОЛОТИ МАСАЛАСИ'

ТАЛАБА ПCИХОЛОГИК КАМОЛОТИ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

172
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
талабалар психологик камолоти / психологик ѐш / ижтимоий ѐш / сензитивлик / psychological maturity of students / psychological age / social age / sensitivity

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Ориф Умирович Авлаев, Умида Алибоевна Бутаева

Психологик жиҳатдан етук инсонлар ҳар қайси давлат ва жамиятнинг асосий таянчи ҳамда ҳаракатлантирувчи кучи экан, замонавий ижтимоий-гуманитар билим соҳасида ушбу муаммога жиддий эътибор қаратилиши ва кўп йиллар давомида психологияда шахснинг камолоти муаммоси сақланиб қолмоқда. Мазкур мақолада шахс камолоти ҳақида олимлар фикр мулоҳазалари келтирилган. Шунингдек, талаба пcихологик камолоти масаласи бўйича эмперик натижалари таҳлил қилинган. Эмперик натижалар ўзаро даражалар бўйича қиѐсий талқин этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PROBLEM OF STUDENT PSYCHOLOGICAL PERFECTION

Since psychologically mature people are the mainstay and driving force of any state and society, in the field of modern socio-humanitarian education this problem is given serious attention and for many years the problem of personality development in psychology has remained. This article provides scholarly feedback on personality development. Empirical results on the issue of student psychological maturity were also analyzed. Empirical results were interpreted comparatively on reciprocal levels.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБА ПCИХОЛОГИК КАМОЛОТИ МАСАЛАСИ»

ТАЛАБА ПСИХОЛОГИК КАМОЛОТИ МАСАЛАСИ

Ориф Умирович Авлаев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

Умида Алибоевна Бутаева

Самарканд давлат университети, психология назарияси ва амалиёти кафедраси, психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Психологик жихатдан етук инсонлар хар кайси давлат ва жамиятнинг асосий таянчи хамда харакатлантирувчи кучи экан, замонавий ижтимоий-гуманитар билим сохасида ушбу муаммога жиддий эътибор каратилиши ва куп йиллар давомида психологияда шахснинг камолоти муаммоси сакланиб колмокда. Мазкур маколада шахс камолоти хакида олимлар фикр мулохазалари келтирилган. Шунингдек, талаба психологик камолоти масаласи буйича эмперик натижалари тахлил килинган. Эмперик натижалар узаро даражалар буйича киёсий талкин этилган.

Калит сузлар. талабалар психологик камолоти, психологик ёш, ижтимоий ёш, сензитивлик.

THE PROBLEM OF STUDENT PSYCHOLOGICAL PERFECTION

ABSTRACT

Since psychologically mature people are the mainstay and driving force of any state and society, in the field of modern socio-humanitarian education this problem is given serious attention and for many years the problem of personality development in psychology has remained. This article provides scholarly feedback on personality development. Empirical results on the issue of student psychological maturity were also analyzed. Empirical results were interpreted comparatively on reciprocal levels.

Keywords. psychological maturity of students, psychological age, social age, sensitivity.

КИРИШ

Шахс камолотга эришиш муаммоси инсониятнинг азалий эзгу нияти булиб, ижтимоий —тарихий тараккиёт даврининг барча боскичларида узининг бирламчилиги, ута долзарблиги билан алохида ижтимоий, маънавий, иктисодий, сиёсий, хукукий ахамият касб этиб келган. Худди шу боисдан инсон шахси, унинг камолоти, унга таъсир этувчи ички ва ташки омиллар, фаолият,

тажриба ва интилишнинг роли масалалари XXI асрда тадкикот этилишга мухтождир. Шунга карамасдан, бир томондан, инсонни урганишда дифференциация ходисаси юз бермокда, иккинчи томондан эса инсон тараккиётининг синтетик (бирикув) тавсифи буйича интеграция холати кузга ташланмокда. Инсон бир катор фанларнинг тадкикот объекти эканлигини йигик, ихчам, яхлит тарзда тасаввур этиш учун уни биосоциал ва социобиологик жихатдан урганиш максадга мувофик.

Жахонда ёшлар салохиятини ривожлантириш ва амалга ошириш, шахс уз-узини англаш ва ижтимоий интеллектни муваффакиятли бошкариш шарт-шароит ва имкониятларни яратиш, психологик жихатдан етук шахсларни шакллантириш муаммоларига асосий эътибор каратилган[1].

Психологик жихатдан етук инсонлар хар кайси давлат ва жамиятнинг асосий таянчи хамда харакатлантирувчи кучи экан, замонавий ижтимоий-гуманитар билим сохасида ушбу муаммога жиддий эътибор каратилиши ва куп йиллар давомида психологияда шахснинг камолоти муаммоси сакланиб колмокда. Айникса экзистенциал ва гуманистик психологияда тегишли «узини узи англаш» [3], «тулик фаолият курсатувчи»[2,8], «етук»[1,9] ва «соглом»[10] каби тушунчалар киритилди. Камолот тушунчаси В.И.Далнинг рус тили изохли лугатида (зрелость) " етилиш, пишиш, уйлаб, фикрлаб иш куриш даври" деб ифодаланган [6].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Б.Г.Ананьевнинг фикрича, камолот мезонларини ишлаб чикиш ва тахлилида "камолот" тушунчаси "катта булиш", "камол топиш" тушунчалари билан уйгунлашиб синонимик каторни ташкил этиши мумкни. Лекин аслида, субъектив фаолият ва шахс хакида гап кетганда, улар, албатта, мазмун ва мохият жихатидан бир-биридан фарк килади. Катта булиб етилиш бу хали камолот эмас. У инсоннинг камолотига бевосита боглик характерли хусусиятларни таъкидлаб утади. Булар: а) шахсий ва функционал узгаришларнинг гетерохронлиги; б) тарихий узгаришлар шароитида ёш ва индивидуал узгарувчанлик.

Б.Г.Ананьевнинг фикрича, инсон укув фаолиятидан мехнат фаолиятига утганда камолот бошланиб, у фукаролик, аклий ва ахлокий камолот йуналишларида намоён булади [4,158-159].

Профессор Г.Б.Шоумаров "камолот" тушунчаси маълум бир хаётий тажриба билан, яъни "хаётий билимлар" билан богликлигини таъкидлайди.

"Хдётий билимларни узлаштириш", "Х,аёт университетларидан" утишнинг хам узига хос индивидуал хусусиятлари мавжуд. Кимдир 20 ёшдаёк "хаётни яхши билиб олади", кимдир 30 ёшида хам болалигича колаверади. Хдётни билиш, хаётий тажрибалар турли индивидларда турли жадалликда амалга ошиши мумкин ва бу уринда кандайдир ёш, вакт оралигини мутлак курсатиш мумкин эмас[11].

Камолот даврида интеллект ва тафаккурнинг ривожланишига тухталадиган булсак, Фульдс ва Равен фикрича, 20 ёшлиларда мантикий тафаккур кобилияти 100%, 30 ёшда 96%, 40 ёшда- 87%, 50 да - 80% ва 60 ёшда 75%ни ташкил этаркан. Камолот даврида интеллектнинг ривожланиши икки фактор: ички ва ташки факторга боглик. Иктидор - бу ички фактордир. Иктидорли кишиларда бу жараён, яъни ривожланиш узок давом этади ва инновацияларнинг кириб келиши кечрок булади. Камолот даврида интеллект ривожланишининг ташки факторларига таълимни киритиш мумкин. Зеро, айнан таълим камолот даврида кариш ва психик функцияларнинг инволюциясини тухтатиб туради. [5, 231-234б]

Е.И.Степанова камолот даври интеллектуал тараккиётининг учта даврини ажратади. Биринчи давр-18-25 ёшгача, иккинчи давр- 26-35 гача ва учинчи давр 36-40 ёшгача. Ушбу микро даврлар хотира, тафаккур, диккат ва умумий интеллектнинг турли темпда ривожланишини фарклайди. Камолот даврида интеллектнинг нихоятда узгарувчанлиги биринчи даврда кузатилади. Кейинги даврларда бу ривожланиш анча баркарорлашади. Иккинчи ва учинчи боскичда нуткий интеллектнинг ривожланиши яккол намоён булади. Ушбу даврларга кискача характеристика Е.П.Ильин томонидан берилган булиб, у куйидагича изохланган[7].

Эрта камолот - етилишга кадам куйиш боскичи булиб, у организмнинг биологик етилиши, оптимистик рухнинг мавжудлиги, шахсий ва касбий келажакни режалаштириш, фукаролик камолотига эришиш, ижтимоий ролларнинг узгариши билан ифодаланди.

Урта камолот - бу "очилиш" даври булиб, ижодий ва касбий муваффакиятга эришишнинг юкори боскичи, кайсидир микдорда хаётий фаолликнинг камайиши, уз билим, малака ва куникмаларини куйи авлодга колдириш эхтиёжининг мавжудлиги, лекин шу билан бирга, эриша олмаган ютуклари ва муваффикиятсизликларидан укиниш хам давридир.

Кеч камолот - касбий ва профессионал фаолиятнинг якунланиши, янги ижтимоий ролларнинг юзага келиши, карилик даврига утиш даври билан богликдир[7., 7 б].

Тадцицотнинг усуллари талабаларнинг психологик камолотини бир неча жабхада урганишга йуналтирилган. Тадкикотимизнинг дастлабки боскичида талабалар психологик камолотининг умумий холатини урганишга эришилди. Бунинг учун С. С. Степановнинг «Ижтимоий ва психологик ёшни аниклаш» методикаси, Е. В. Каляева, Т. В. Прокофьеваларнинг "Шахс камолотини аниклаш" га каратилган суровнома, "ВАС-вазиятнинг асосий сабаби" махсус ишлаб чикилган методика, махсус ишлаб чикилган "НОМ-носитуатив масъулият суровномаси"дан фойдаланилди. Натижалар, биринчи навбатда талабаларнинг бир неча методикалар буйича суровномаларга жавоблари умумлаштирилган жадвал асосида тахлил килинди. Шунингдек, талабаларнинг психологик камолот хусусиятлари буйича ижтимоий ва психологик ёш курсаткичлари, носитуатив масъулият ва вазиятнинг асосий сабабини аниклаш мезонларига таянилди. Респондентлардан олинган натижалар тахлили методикаларнинг мезонига мувофик психологик камолотнинг даражалари аниклаш буйича амалга оширилди. Психологик камолот даражалари методикаларнинг хусусиятидан келиб чикиб, куйи, урта, уртадан юкори, юкори ва жуда юкорига ажратилди. Натижалар узаро даражалар буйича киёсий талкин этилди.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Инсон камолоти масаласи тахлилий жихатлари узок тарихий даврдан буён тадкикотчиларнинг диккат марказидаги муаммолардан бири хисобланади. Ушбу йуналишда олиб борган тадкикот ишларимизда психологик камолотини аниклаш борасидаги дастлабки натижалар умумий характерга эга. Психологик камолот шахс эгаллаши лозим булган мухим шахс сифатлари мужассамлаштирилган тимсол билан белгиланди. Унинг "Мен тимсоли", "Мен ва бошкалар", "Мен ва жамият" муносабатларда уйгунлашган энг мухим шахс сифатлари уз аксини топди. Респондентлар томонидан келтирилган натижаларнинг курсатишича, шахс камолотини унинг психологик ва ижтимоий камолоти билан бахоланадиган жихатлари мавжудлиги аникланди.

1.-KaflBa.

Ta.aöa.ap nenxo.orHK Kaivio.iOTiiHii öax,o.am MeTOflHKa.apn KypeaTKHH.apn (KyHH Ba ypTa KaM0.0T gapaKaeu, n=142 )

Шкалалар Даражалар М о t

Психологик ёш ^уйи 82,69 6,307 -12,883**

Урта 94,76 2,589

Ижтимоий ёш ^уйи 2,76 0,431 -1,000

Урта 2,85 0,472

Вазият ^уйи 4,54 1,640 -1,096

Урта 4,92 1,471

Иккиланиш ^уйи 1,56 0,708 0,905

Урта 1,42 0,644

НОМ ^уйи 9,57 2,037 0,262

Урта 9,45 2,441

ВАС ^уйи 13,11 3,380 -1,646

Урта 14,57 3,569

Изох:***р<0,001

Психологик камолот ва ижтимоий камолотни талкин килишда шахснинг психологик имконияти, узини эмоционал-иродавий тартибга солиш усулларини узлаштирганлиги, ижтимоийлашувни тулик босиб утганлиги, утмиш, бугун ва келажак тимсолига кура шахснинг ривожланиши узвий камол топаётганлигини белгилаб беради. Тадкикотнинг илк натижаларидан бири - психологик камолот даражаси куйи ва уртача булган талабалар натижалари талкин килинганда, статистик жихатдан ахамиятли курсаткичга эга булган холат биргина курсаткичда кузатилди. Бу холат талабаларнинг "психологик ёш" шкаласи натижаларида кузатилди. Бу холат психологик ёш курсаткичи урта даражалилар буйича (94,76 ва 82,69) фарклар ишончлилиги аникланди (t=-12, 883, р<0,001). Психологик камолотни бахолашнинг колган шкалалари уртасида катт фарк кузатилмади. Психологик ёшдаги тафовут мавжуд булган шароитда ижтимоий ёшда шахсларда тафовут ёки фарклар кузатилмаслиги мумкин экан. Бу ижтимоий ёш алохида мезонлар ва шахс сифатлари билан богликни курсатади.

Бундан куринадики, куйи ва уртача психологик етук булганларда психологик ёш курсаткичлари талабаларда эмоционал зурикишларни бартараф этиш, узининг имкониятлари, эмоционал интеллект, умумий интеллект, фаолият мотивлари шаклланганлиги билан богланади.

2-жадвал

Талабалар психологик камолотини бахолаш методикалари курсаткичлари (уртача ва уртачадан юкори камолот даражаси, n=144)

Шкалалар Даражалар М о t

Уртачадан юкори 103,85 2,998

Ижтимоий ёш Уртача 2,77 ,4763 0,684

Уртачадан юкори 2,72 ,503

Вазият Уртача 4,81 1,448 0,107

Уртачадан юкори 4,78 1,534

Иккиланиш Уртача 1,41 ,628 -0,484

Уртачадан юкори 1,46 ,581

НОМ Уртача 9,85 2,437 0,436

Уртачадан юкори 9,68 2,278

ВАС Уртача 13,97 3,612 -1,389

Уртачадан юкори 14,80 3,387

Изох:***р<0,001

Психологик камолот даражаси уртача ва уртачадан юкори даражали талабаларнинг методикалар буйича курсаткичлари уртасида ишончлилик фарки хам олдинги гурух респондентлар сингари психологик ёш шкаласи буйича кузатилди. Хусусан, (94,80 ва 82,69) фарклар ишончлилиги аникланди (t=-53, 281, р<0,001). Бошка шкалаларда эса хеч кандай ортикча тафовутлар кузатилмади. Бундан куринадики, психологик ёш нуктаи назаридан психологик камолоти куйи, урта ва уртачадан юкори жихатлилар бир-бирларидан шахс сифатларининг камол топганлиги билан ажралиб турган бир шароитда уларнинг ижтимоий ёши буйича тафовутланиишлари кузатилмас экан. Талабаларнинг ижтимоий ёши уларнинг шахс сифатида узларини ижтимоий мухитда кандай тутишлари, ижтимоий мухитга мослашувчанлиги, "Мен ва бошкалар" муносабат тизимида узини тутиши, "Мен ва жамият" муносабатидаги эгаллаган позициялари билан белгиланади.

ХУЛОСА

1. Тадкикотнинг илк натижаларидан бири - талабаларда психологик камолот даражаси куйи, уртача, юкори ва жуда юкори психологик ёш даражаси аникланди. Методика натижалари тахлилига кура, талабалар психологик камолотини олдинги анъанага мувофик куйи, урта, уртачадан юкори, юкори ва жуда юкори даражалар буйича ажратилган холат буйича тахлил килинди.

2. Психологик камолот борасидаги изланишнинг ушбу боскич натижаларига кура талабалардаги тафовутли холатлар урганилаётган муаммо буйича доимий равишда шахс камолотининг хар бир даражасида узига хос ижобий ахамиятли сифатлар кузатилиши мумкинлиги булди. Камолотнинг бир-бирига якин даражалари орасида эса, тафовутлар кескинлашиши ёки тенглашиши мумкинлиги хам кузатилар экан.

3. Юкори ва жуда юкори психологик ёш даражасига эга булган талабаларнинг натижаларида айрим шкалалардагина статистик тафовутлар аникланди. Бу эса, статистик тафовутга эга булмаган шкалалар буйича талабалар психологик камолот курсаткичлари буйича мавжуд шахс сифатларида бир-бирларига якин даражада эканликларидан далолат беради.

4. Талабанинг психологик камолотида унинг онги, фаолияти, уз-узини англашидан иборат ички йуналтирувчи механизми мухим ахамиятга эга, чунки унинг шахс сифатида ривожланиши, кизикиши, характери, кобилияти, аклий ривожланганлиги, эхтиёжлари, мехнат фаолияти билан белгиланади. Ана шу хусусиятлар ривожланиб, унинг ижтимоий хаётга, кишиларга, жамиятга булган муносабати маълум боскичга етганда у психологик камолот даражасига кутарилади.

5.Талаба психологик камолотининг шаклланишига таълимий фаолият мавжуд ижтимоий талабларга мувофик ташкил этилгандагина муваффак булинади. Унда таълим жараёнини демократлаштириш, инсонпарварлаштириш, ижтимоийлаштириш, дифференциялаш, таълим жараёнига янги технологияларни киритиш хамда шахс интеллектуал салохиятини оширишга каратилган гоялар устувор урин тутади.

REFERENCES

1. Ананьев В. А. Основы психологии здоровья. Книга 1. Концептуальные основы психологии здоровья. - СПб, 2006

2. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. М. 1977 Наука. 158-159.

3.Бодалев А.А. Межличностное восприятие и понимание. Личность и общество.М., Педагогика, 1983.

4. Avlaev, O., & Maripov, E. (2020). The problem of emotional situations like childhood, anxiety and fear. SAARJ Journal on Banking & Insurance Research (SJBIR), 9(3), 24-28.

5. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка: Т. 1-4. Т. 1: А-З. М., 1994.

6. ИльинЕ.П. Психология взрослости. Питер., 2012.стр 7.

7. Авлаев, О., & Жураева, С. (2019). "Бахтни белгилашда адаптация даражасининг нисбийлиги". "ПСИХОЛОГИЯ" илмий журнал, 4, 121-128.

8. Маслоу А. Мотивация и личность. - СПб, 2006.

9. Авлаев, О., & Маматкулова, З. (2019). Динамика межличностного отношения компонентов социального интеллекта студентов. Наука и образование сегодня, 12(47), 67-74.

10. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека. - М., 1994.

11.Русалов В.М. Психологическая зрелость: единая или множественная характеристика? // Психоло-гический журнал. 2006. №5. С. 83-91.

12. Авлаев, О. У. (2019). Бошлангич синф укувчилари тасаввурида укитувчи тимсоли. Мактаб ва уаёт, 2, 5-8.

13. Шоумаров.Г.Б. ва бош;. Шаркона оила. - Т.: 2012. 122 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.