Научная статья на тему 'Мактабгача ешдаги болаларнинг психик ривожланишига оид назариялар'

Мактабгача ешдаги болаларнинг психик ривожланишига оид назариялар Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
10471
898
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психик ривожланиш / ахлоқий / ижтимоий / эҳтиёж / мулоқот / амалий кўникма / тафаккур / хулқ-атвор / интеллектуал / ассоциация / интиуция / агрессивлик / интерпретация / мотив / манипулятив / психическое развитие / нравственность / социальный / потребность / общение / практические умения / мышление / поведение / интеллектуалность / ассоциация / интиуция / агрессия / интерпретация / мотив / манипуляция

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Хурвалиева Тармиза Латиповна

Мақолада мактабгача ёшдаги болаларнинг психик ривожланишига оид олимларнинг педагогик ғоялари, мактабгача ёшдаги болалар таълим-тарбиясини ташкил этиш бўйича фикрмулоҳазалар юритилади. Шунингдек, болаларда билиш жараёнлари ривожланиши борасидаги илмий қарашлар асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕОРИИ ПСИХИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

В статье рассматриваются теории психического развития детей дошкольного возраста. Также освещены основы организации обучения и воспитания детей. Кроме того, в статье обоснованы научные взглады на развитие познавательных процессов у детей дошкольного возраста.

Текст научной работы на тему «Мактабгача ешдаги болаларнинг психик ривожланишига оид назариялар»

Хурвалиева Тармиза Латиповна,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети докторанти

МАКТАБГАЧА ЕШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ПСИХИК РИВОЖЛАНИШИГА ОИД НАЗАРИЯЛАР

УДК: 159.92.

ХУРВАЛИЕВА Т.Л. МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ПСИХИК РИВОЖЛАНИШИГА ОИД НАЗАРИЯЛАР

Маколада мактабгача ёшдаги болаларнинг психик ривожланишига оид олимларнинг педа-гогик Fоялари, мактабгача ёшдаги болалар таълим-тарбиясини ташкил этиш буйича фикр-мулох,азалар юритилади. Шунингдек, болаларда билиш жараёнлари ривожланиши борасидаги илмий карашлар асосланган.

Таянч суз ва тушунчалар: психик ривожланиш, ахлокий, ижтимоий, эх,тиёж, мулокот, амалий куникма, тафаккур, хулк-атвор, интеллектуал, ассоциация, интиуция, агрессивлик, интерпретация, мотив, манипулятив.

ХУРВАЛИЕВА Т.Л. ТЕОРИИ ПСИХИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

В статье рассматриваются теории психического развития детей дошкольного возраста. Также освещены основы организации обучения и воспитания детей. Кроме того, в статье обоснованы научные взглады на развитие познавательных процессов у детей дошкольного возраста.

Ключевые слова и понятия: психическое развитие, нравственность, социальный, потребность, общение, практические умения, мышление, поведение, интеллектуалность, ассоциация, интиуция, агрессия, интерпретация, мотив, манипуляция.

KHURVALIYEVA T.L. THEORIES ON THE MENTAL DEVELOPMENT OF PRE-SCHOOL AGE CHILDREN

The article covers the review of the pedagogical ideas on psychological (mental) development of preschool age children, ideas and comments on the organization of preschool age children's education. Moreover, in the article are justified scientific views of the cognitive process development among children.

Keywords: psychic (mental) development, moral, social, need, communication, practical comprehension, thinking, behavior, intellectual, association, intuition, aggression, interpretation, motivation, manipulative.

Кириш. Мамлакатимизда сунгги йиллар мобайнида мактабгача таълим тизимини ислох килиш давлат сиёсати даражасига кутарилди. СоFлом ва хар томонлама ривож-ланган авлоднинг шаклланишини таъмин-лашга каратилган самарали мактабгача таълим тизимини ташкил килиш буйича кабул килинган ташкилий-хукукий чора-тадбирлар бунга яккол мисол була олади. Жумладан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 9 сентябрдаги «Мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-3261-сон карорида мактабгача ёшдаги болаларни уЙFун ривожлантириш хамда сифатли мактабгача таълимни ташкил этиш буйича вазифалар бел-гиланган. Шунингдек, глобаллашув даврида мактабгача таълим сохасидаги мухим вазифа-ларни куйидагича талкин килиш мумкин:

- ривожланган давлатлар даражасидаги таълимни жорий этиш;

- таълим муассасалари ва таълимий хиз-мат истеъмолчилари уртасидаги хамкорликни кучайтириш;

- истеъмолчи ва таълим муассасаси уртасидаги ракобатбардошликни янада кучайтириш;

- болаларни мактаб таълимига тайёрлаш-нинг самарали йулларини аниклаш;

- бола тарбиясига ижтимоий жамоатчи-ликни жалб этиш.

Юкорида келтирилган вазифаларнинг мантикий давоми сифатида Узбекистон Респуб-ликаси Президентининг 2019 йил 8 майдаги ПК-4312-сонли карори билан тасдикланган «Узбекистон Республикаси мактабгача таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепцияси»1да мактабгача таълим муассасалари фаолиятини, шунингдек, боланинг ривожланиши ва унинг умумий бошланFич таълимга тайёрлигини комплекс бахолашнинг янги механизмларини ишлаб чикиш ва жорий этиш назарда тутилган. Мактабгача таълимни модернизациялаш йулида жадал равишда амалий фаолият олиб борилмокда. Биноба-рин, мактабгача ёшдаги болалар таълим-тарбиясига оид илмий-методик асослар ишлаб

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил

8 майдаги «Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепци-ясини тасдиклаш туFрисида»ги ПК-4312-сонли карори.

чикилди, жахон стандарти даражасида янги мазмун ва йуналишда фаолият юритувчи мактабгача таълим тизими такомиллаштирилди. Бирок болаларни мактаб таълимига тайёрлаш борасида аник тизимлаштирилган жараён ташкил этилмаган.

Мацсад. Муаммони назарий ва амалий урганиш республика микёсида болаларни мактаб таълимига тайёрлаш самарадорлигини такомиллаштириш масаласи махсус тадкик этилмаганлиги сабабли тадкикот йуналиши сифатида «Мактабгача ёшдаги болаларни мактаб таълимига тайёрлашнинг самарали техно-логиялари» мавзуси танланди. Тадкикот иши-мизнинг максади мактабгача ёшдаги болаларни мактаб таълимига тайёрлашнинг самарали технологиялари, замонавий талаблар, унинг сифат ва самарадорлигини белгиловчи мезонлар хамда омилларни аниклаш оркали илмий методик тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Мавзуга оид изланишлар та^лили. Болаларни мактаб таълимига хар томонлама тайёр-лашда тарбиячилардан педагогик билим-донлик ва махорат талаб этилади. Шу сабабли таълим-тарбия жараёнида тарбиячи-педа-гоглар Шарк ва Fарб олимларининг педагогик Fояларидан фойдаланишлари максадга муво-фикдир. Чунки улар томонидан яратилган назарияларда мактабгача ёшдаги болаларнинг ривожланишига оид батафсил маълумотлар ёритиб берилган. Мактабгача ёшдаги бола-ларнинг психик ривожланишига доир манба-ларни урганиб, тахлил килиб тарихда яратилган педагогик-психологик назариялар бугунги кунгача уз ахамиятини йукотмаганлигига амин булдик. Дархакикат, кадимги Юнонистонда буюк файласуфлар томонидан бола психикаси ва ривожланиши буйича илмий карашлар илгари сурилган. Таникли файласуф Гераклит бола калби дастлаб «нам ва хул» булади, аста-секин «олов»га айлана боради, деган фикрни билдиради. Бола таълим-тарбия таъсирида фикрлаш, мулохаза килишга урганади ва унда тафаккур килиш лаёкати пайдо булади. Гераклит илк бора болада нафакат калб ривожланиши хакида фикр билдиради, у ривожла-нишни тафаккур билан боFлайди, психик ривожланиш билан интеллектуал ривожла-нишни солиштириб уларни тенглаштиради. Психик ривожланиш назариясига кура бола

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 7(80)

шахсининг шаклланиши х,иссий ва иродавий сифатлар х,амда интеллектнинг ривожланиши натижасида руй беради1.

Мактабгача таълим жараёнида болаларга аклий тарбия бериш билан бирга уларни иродавий-х,иссий жих,атдан х,ам мактаб таъли-мига тайёрлаш лозим. Болалар мактаб таъли-мига кадам ташлар эканлар, уларда шахсий сифатлар, уз-узини англаш ва уз-узини бош-кариш куникмалари х,ам шакллантирилиб борилади. Бола шахсининг ривожланиши х,амда унда ахлокий, ижтимоий хулк шаклланиши юнон олими Протагор томонидан асос-ланган. Унинг фикрича, жамиятда яхшилик ва ёмонлик, эзгулик ва жох,иллик тушунчаси мав-жуд. Шунинг учун бола шахсига таъсир курсатиш, мулокотни ахлокий мазмунда олиб бориш, х,аётий кийинчиликларни енга олиш куникма ва малакаларини шакллантириш лозим. Бундай таъсирдан максад, унинг фикрича, нафакат инсонда ахлокий меъёр-ларни такомиллаштириш, балки у яшаётган ижтимоий шароитларга мослашишига ёрдам беришдан иборат. Унинг карашича, бола рух,иятининг табиий ривожланиши учун мак-садсиз йуналтирилган ижтимоий таъсир унинг ижтимоийлашувига ёрдам бермайди. Мана шу даврда кадимги Юнонистонда «Боланинг ижтимоий фаол ва мослашувчан булиб шакл-ланишига кандай кулай шароитлар зарур?» деган савол куйилган эди. Протагор ижтимоий мослашув учун ташки таъсир зарурлигини, яъни болага таълим беришда бошкалар томонидан таъсир курсатиш усулини маъкуллайди. Юнонистонда болага таъсир курсатишнинг энг кулай усули нотиклик санъати х,исобланган. Одамларга суз оркали таъсир курсатиш, уларни кизиктириш ва уз фикрига ишонтириш мумкин. Протагор бола тарбиясида нотиклик санъати оркали укитиш асосий уринда туради, дейди. Рим ва Юнонистон олимлари суз ва нутк бойлигига эга инсонлар жамиятда уз урнини топиши осон булишини илгари сура-дилар. Нотиклик санъати иктидор мезонлари билан боFлик эканлигини асослайдилар. Протагор укиш ва машк оркали инсон ахлокий

1 Марцинковская Т.Д. История детской психологии: Учебник для студ. пед. вузов. - М.: Гуманит. изд. центр «ВЛАДОС», 1998. -С. 27.

жих,атдан такомиллашади ва жамиятга лойик фукаро була олади. деган Fояни асослайди2.

Дар^акикат, мактабгача ёшдаги болалар-нинг ривожланишига куйиладиган давлат талабларининг «Нутк, мулокот, укиш ва ёзиш малакалари» сох,асида х,ам болада нутк ва тилни ривожлантириш буйича курсаткичлар берилган. Мазкур сох,а буйича укув-тарбиявий фаолият якунига етганидан сунг 6-7 ёшли бола:

• нуткни эшитади ва тушунади;

• уз нуткида туFри талаффуз, кулай грамматик шакллар ва хилма-хил гап конструкция-ларидан фойдаланади;

• иккинчи тилни урганишга кизикиш намоён килади;

• иккинчи тилни эгаллаш буйича дастлабки билимларини курсатади;

• бадиий адабиёт асарларига кизикиш намоён килади;

• сузнинг лугавий, буFинли ва фонетик тузилиши туFрисида тасаввурга эга булади;

• турли маъно шаклларини мустакил равишда тузиш ва сузлаб беришни билади, ёзишнинг дастлабки малакалари ва воситала-ридан фойдаланишни билади3.

Мактабгача ёшдаги болаларни тарбия-лашда юнон олимлари томонидан келтирил-ган педагогик Fоялардан фойдаланиш мак-садга мувофикдир. Жумладан, Демокрит билиш жараёнини икки поFона - сезги ва тафаккурдан иборат,дейди. Улар бир вактда пайдо булади ва ривожланади. Шунинг учун тафаккур оркали купрок маълумотга эга буламиз. Биз сезги оркали атомларни кура олмаймиз, лекин фикрлаш йуллари оркали улар х,акида хулоса чикарамиз. Демокритнинг фикрича, тарбия инсонга уч нарсани бериши керак: яхши фикрлаш; яхши сузлаш; яхши бажариш. Юнонистондаги етакчи олимлар-нинг барчаси маънавий ривожланиш бола-нинг психик ривожланишининг асоси эканли-гини тасдиклайдилар, жумладан, Демокрит х,ам. Олим ахлокий тамойиллар инсонга

2 Уша жойда, 8-б.

3 «Илк кадам» мактабгача таълим муассасасининг Давлат укув дастури. Узбекистан Республикаси Мактабгача таълим вазирлигининг 2018 йил 7 июлдаги 4-сонли хайъат йи-гилиши карори билан тасдикланган. - Т.: 2018. -8-б.

туFилишидан берилмайди, балки тарбия нати-жаси эканлиги хакида фикр билдиради1.

Таникли араб олими Ибн Рушднинг фикрича, организм ва сезги, хислар, фикрлаш уртасида боFликлик булиб, инсон калбидаги узига хос одатдаги жараёнларни уз бошидан утказади. Шифокор сифатида Ибн Рушд инсон танаси ва сезги аъзоларини урганиб, атроф-оламни идрок этиш бевосита асаб тизими хусусиятига боFликлигини курсатади2.

Француз психологи ва файласуфи Рене Декарт инсон онги мазмунини урганиб, куйи-даги хулосага келади. Fоялар мавжудлигига кура учта турга булинади: натижа ва окибатга кура пайдо буладиган; тайёр Fоялар; туFма ва табиий Fоялар. Натижа ва окибатга кура пайдо буладиган Fоялар хиссий тажрибалар билан боFлик булиб, сезги аъзоларимизнинг умумий холатидан келиб чикади. Бу Fояларни бола мустакил равишда уз тажрибаларини тахлил килиши натижасида олади. Бу Fоялар алохида нарса ва буюмлар, ходисалар хакида билим беради, лекин атроф-олам хакидаги объектив коидаларни англашига ёрдам бермайди. ТуFма ва табиий Fоялар инсонга атроф-олам, борлик хамда унинг ривожланиш конуниятлари хакидаги билимларни беради3.

Б.Спиноза инсоннинг яхлитлиги узаро маъ-навий ва жисмоний жихатдан боFлик эмас, атроф-оламни англаш асоси булиб хизмат килади. деган Fояни билдиради. Декарт ва Спиноза вокеликни билишни бевосита хаки-катга эришиш билан амалга оширилувчи алохида усул ва аклий сезгирлик етакчи хисоб-ланишини илгари суради. Интиуция буюмлар-нинг мавжуд холати, хусусияти ва вазиятларни англаш каби умумий тушунчага олиб келади. Инсон узини англаса, атроф-оламни хам англайди, калб ва рухият, инсон танасидаги коидалар бир хил кечади.

Спиноза билиш жараёнини тахлил килиб, уни куйидаги поFонага ажратади:

1. Карашлар, фикр ва мулохаза юритиш -субъектнинг хиссий тажрибалари асосида буюм ва нарсалар хакидаги билимлари.

1 Марцинковская Т.Д. История детской психологии: Учебник для студ. пед. вузов. - М.: Гуманит. изд. центр «ВЛАДОС», 1998. -С. 27.

2 Сагадеев А.В. Ибн-Рушд (Аверроес). - М.: «Мысль», 1973. -С. 27.

3 Уша жойда, 62-63-б.

2. Акл ва заковат-мантикий фикрлаш асосида пайдо буладиган умумий тушунчалар.

Дж.Локк фикрича, бола психикаси факат хаёти давомида шаклланади. У тарбияга алохида ахамият каратади. Катта одамлардаги билим ва Fоялар тайёр холда уларга берилма-ган, у тарбиянинг натижаси булиб, болага катта одамларнинг интеллектуал ва маънавий муносабати натижасида шаклланади. Локк инсондаги барча билимлар хиссий тажриба асосида йиFилади, деган хулосага келади. У хиссий тажрибани иккита турга булади: рефлексия ва сезги. Иккала жараён хам ташки олам хакидаги билимларнинг асоси булиб хизмат килади. Сезги нафакат англашнинг биринчи боскичи эмас, ташки олам хакидаги билимларни кашф килишнинг ягона йули, инсон билан боFланувчи ягона канал хисоб-ланади. Инсоннинг сезги аъзолари нарса ва буюмлар, атрофимиздаги одамлар хакида батафсил маълумот беради. Локк асосладики, нарса ва буюмлар турлари хакидаги билимлар, табиатнинг умумий коидалари ахлокий-лик, мантикий операциялар натижаси хисоб-ланади, тажрибалар оркали етказиладиган билимларни умумлаштиришдир.

Давид Гартли инглиз психологи психика-нинг хаёт давомида шаклланишида тарбиянинг имкониятлари, боланинг психик ривожланиш жараёнига таъсир курсатиш хакикатан хам чегараланмаган, деб хисоблайди. Инсон психикаси ривожланиши ва хулк-атвори шаклланиши билимларни ухшатиш оркали узлаштиришдан бола тарбиясида фойдаланиш лозим. Чунки уларнинг келажаги атрофдаги-лар болага нималар хакида етказаётганлигига боFлик. Шунинг учун боланинг кандай усиши, кандай фикрлаши ва хатти-харакати факатгина катталарга боFликдир4.

Жан-Жак Руссо боланинг психик табиати хакида «Эмиль ёки тарбия хакида» номли буюк асарида илмий карашларини ифода-лайди. Инсоннинг ички оламини хар томон-лама етук ва табиий холда ривожлантириш зарурлигини тасдиклайди. У психик ривожла-нишни даврларга ажратиб берди.

Биринчи давр - туFилгандан 2 ёшгача, бу даврда боланинг жисмоний ривожланишини таъминлаш лозимлигини айтади. Бу ёшда нутк

4 Уша жойда, 72-81-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 7(80)

хали ривожланмаган булади, шунинг учун унга карши булади.

Иккинчи давр - 2 ёшдан 12 ёшгача, болани сенсор ривожлантириш зарурлигини асос-лайди. Унинг фикрича, сезгининг ривожла-ниши тафаккур ривожланишига асос булади. Тизимли укитиш 12 ёшдан бошланиши керак, деган Fояни илгари суради.

Учинчи давр - 12-15 ёш, максадга йунал-тирилган таълим берилади. Бу ёшда болалар таклиф этилаётган билимларни туFри узлаш-тиради. Бу ёшда бериладиган билимлар табиий ва аник фанлар билан боFлик булиши зарур. Ижтимоий ва маънавий ривожланиши кейинрок амалга оширилиши мумкинлигини курсатади.

Туртинчи давр - 15 ёшдан балоFатга ет-гунга кадар. Аник х,аётий тажрибалар йиFил-ганда х,иссиётларнинг ривожланиши руй беради. Бу ёшда болалар эх,тиросли буладилар. Уларда ижобий х,ислар, иродавий сифатларни шакллантириш лозим1.

Г.С.Холлнинг шогирди Гетчинсон психик ривожланишни бешта фазага ажратади.

1. Тугилгандан 5 ёшгача - титкилаш ва ков-лаш даври. Бу боскичда болалар кумда уйнашни яхши курадилар. Турли майда мани-пулятив уйинчокларни уйнашга кизикадилар.

2. 5 ёшдан 11 ёшгача - ушлаш ва овлаш даври. Бунда болалар бегоналардан курка-дилар, уларда агрессивлик пайдо булади, берах,м буладилар, катталар олдида фахрла-ниш кучли булади. Яширинча ишлар килишга х,аракат киладилар.

3. 8-12 ёшгача - бу ёшда болалар узларининг шахсий бурчаги булишини истай-дилар. Уй х,айвонларини яхши курадилар, уларни бокадилар. Кизлар бу ёшда ёкимтой ва мулойим булишга интиладилар.

4. 11-15 ёш - табиат, табиат хрдисаларига кизикадилар. ^ил болалар боFдорчилик, кизлар эса гулларни парваришлашга кизикадилар. Бу ёшда болаларда кузатувчанлик ва эх,тиёткорлик пайдо булади.

1 Галустова О.В. Шпаргалка по истории психологии: учеб. пособие. - М.: ТК «Велби», 2005. -С. 17.

5. 14-20 ёш - замонавий инсон булишга интиладилар. Савдога кизикадилар, пулнинг урни ва ах,амиятини биладилар2.

Швейцариялик психолог олим Эдуард Кла-паред боланинг психик ривожланишида уйин-нинг ах,амияти катта эканлигини уктиради. Уйинларни куйидаги турларга ажратади: бола-ларнинг индивидуал хусусиятини ривожлан-тирувчи уйинлар; интеллектуал уйинлар (билиш кобилиятини ривожлантирувчи); аффектив уйинлар (х,иссиётни ривожлантирувчи). Клапареднинг илмий изланувчанлиги тафаккур ва унинг бола ривожланишидаги боскичларини урганишга каратилган. У тафак-курни психик ривожланиш билан таккослади ва даврларга ажратди. У психик ривожланишни 4 та боскичга булди:

• туFилгандан 2 ёшгача - бу боскичда болалар нарса ва буюмларнинг ташки кури-нишига кизикадилар. Чунки интеллекутал ривожланиш идрок ривожланиши билан боFликдир;

• 2 ёшдан 3 ёшгача - бу боскичда болаларда нутк ривожланади ва билишга кизикиш мужассамлашади ва сузлар билан ифодала-нади;

• 3-7 ёшгача болалар - интеллект х,амда тафаккур ривожланади ва умумий кизикишлар ортиб боради;

• 7-12 ёш болаларда индивидуал хусусият ва кобилиятлар пайдо була бошлайди, уларда интеллектуал ривожланиш объектив махсус кизикишлар билан узвий боFланади.

Клапаред болаларда интеллектуал мух,итни тадкик килиб, бола тафаккуридаги энг асосий хусусиятни аниклади, яъни синкретизм - олам х,акидаги болаларнинг тасаввурлари шаклла-нишини айтади. Унинг фикрича, психик ривожланиш буюмларнинг ташки куриниши ва номини урганишни, кейин уни белгисини тушуниш, мантикий тафаккурни ривожланган-лиги натижасида руй беради.

Вильям Штерн бола аввал предметни бутун холича тушунади, кейин эса кисмларини кушиш ва бутун оламни тушуна бошлайди, дейди.

Француз психологи Альфред Бине болаларда интеллектнинг ривожланиш даража-

2 Баранова Э.А. Введение в детскую психологию: учебное пособие. - Санкт-Петербург: «Речь», 2006. -С. 137138.

сини урганди. Болаларда тафаккурнинг ривож-ланиш боскичларини тажрибадан утказди. Уларга аник тушунчадан иборат вазифаларни берди. Масалан: стул нима? от нима? усимлик нима? каби саволлар берди. 3-7 ёшдаги бола-лар жавобни умумлаштириб, шу вактнинг узида тушунча ривожланишининг учта бос-кичини утайди:

1. Санаб чикиш.

2. Тавсифлаш.

3. Интерпретация-шархлаш, изохлаш, тушун-тириб бериш.

У бу тадкикот натижасида болаларнинг интеллектуал ривожланиш меъёрлари, уларда тафаккурнинг шаклланиш жараёнларининг диагностика килиш методларини ишлаб чикиш зарур, деган хулосага келади. А.Л.Гезелл тугилгандан 3 ёшгача болаларнинг психик ривожланишини тадкик килган. У изланиш-лари натижасида 3 ёшгача бола психик жихат-дан жуда тез ривожланади, кейин аста-секин ривожланиши сустлашади, деган хулосага келади. Шу асосда психик ривожланишни учта даврга ажратди: тугилгандан - 1 ёшгача; 1-3 ёшгача; 3-18 ёшгача. Биринчи даврда психика юкори суръатда, иккинчисида урта, учинчи-сида паст даражада ривожланади.

Немис психологи Вильям Штерн бола шахси ривожланишини тахлил килган. Психик ривожланиш - узини ривожлантириш, узини ривожлантиришни авжга чикариш, боланинг яшаётган мухитга мослашишидир. Бу назария конвергенция назарияси деб аталади, унда психик ривожланишда иккита омил роль уйнайди - ирсият ва мухит. Икки омилнинг таъсирини тахлил килиб, болаларнинг асосий фаолият турларидан бири - уйин психик ривожланишда асосий омил эканлигини тас-диклади1.

Карл Бюллер психик ривожланишни учта боскичга ажратади:

1. Инстинкт - аввал харакат руй беради, кейин эса ундан коникиш хосил килади. Масалан: курбака аввал пашшага сакрайди, уни ютади, кейин озукадан коникиш хосил килади.

2. Дрессура (шартли рефлекслар) - фаолият ва коникиш параллел равишда давом этади.

1 Баранова Э.А. Введение в детскую психологию: учебное пособие. - Санкт-Петербург: «Речь», 2006. -С. 115124.

Кучук чамбаракдан сакраб утади, кейин эса мукофотига конфет олади.

3. Интеллект (муаммоли вазиятларни анг-лаш тушуниб етиш) - бу боскичда мухитга мослашиш имконияти яратилади, интеллектуал фаолиятда бола кандай коникиш олган-лигини тасаввур кила олади. Масалан: кандай хузур-халоват хосил килади, конфет олиши ёки бу фаолият бошлангунга кадар дусти билан мулокот килиши2.

З.Фрейд фикрича бола психикасининг ривожланишида, унинг атроф-мухитга мосла-шишида купинча ёмон мухит хам таъсир курсатади3.

Мамлакатимиздаги олимлардан М.Зуфа-рова 7 ёшли болаларнинг психологик жихат-дан мактаб таълимига тайёрлигини аниклаш, бунда болаларнинг психик процесс ва хусуси-ятлари, имкониятларини хисобга олган холда таълимни рационал ташкил килиш йулларини белгилаш, таълимни узлаштириш кандай ихтиёрий фаолликни талаб килади ва бу ихти-ёрий фаоллик диккат, идрок, хотира, тафаккур ва нутк жараёнларида кандай вужудга келади, хамда уни кандай килиб фаоллаштириш мум-кин, деган масалаларни асослаб берган4.

Г.Джанпеисова томонидан мактабгача катта ёшдаги болаларда элементар геометрик тасав-вурларни шакллантиришнинг методик асос-лари ишлаб чикилган5.

Н.Рахмонкулова уз тадкикот ишида шахсни ривожлантирувчи таълим концепцияси асо-сида укув-тарбия жараёнида куйидаги тамойилларга риоя этиш лозимлигини асос-ланган: узига хослик, хар бир боланинг узига хос ноёб сифатлари, индивидуал ёндашув, укув-тарбия жараёни болаларнинг максимал ривожланишига йуналтирилади. Шахснинг узига хослиги тамойили укув-тарбия жараё-нини энг юкори даражада индивидуаллашу-

2 Шаповаленко И.В. Возрастная психология. (Психология развития и возрастная психология). - М.: «Гарда-рики», 2005. -С. 50.

3 Фрейд З. Психология «Я» и защитные механизмы личности. - М.: «Педагогика-Пресс», 1993. -С. 47.

4 Зуфарова М. Етти ёшли болаларнинг психологик жихатдан мактаб таълимига тайёрлиги. Пс. ф. кандидати илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. - Т., 1969. -38-39-б.

5 Джанпеисова Г. Мактабгача ёшдаги катта гурух, бола-ларида элементар геометрик тасаввурларни шакллан-тириш. 10.00.02-Математика укитиш методикаси ва назарияси.п.ф.н. дисс. - Т., 2005. -12-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 7(80)

вини туFдиради, яратади, келтириб чикаради. Яъни укув режа ва укув дастурларнинг мосла-шувчан вариатив шаклини амалга оширишни такозо этади1.

К.К,одиров бугунги кунда мактабда таълим олишга психологик тайёрлик даражасининг таркибий кисмлари сифатида шахс нуктаи назаридан хамда аклий ва ижтимоий жихатдан етилганлик даражасининг бирлигидан иборат-лигини илмий асослаб беради. Шахс нуктаи назаридан етуклик деганда, умуман олганда, боланинг янги бир ижтимоий боскичга утиши билан боFлик равишда мактаб хаётига, яъни укув фаолияти, укитувчи ва узига булган ички муносабатлари тушунилади. Мактаб таълими-нинг самарали амалга оширилиши учун болада миссий баркарорлик нисбатан яхши шаклланган булиши даркор2.

Мацоланинг илмий янгилиги мактабгача ёшдаги болаларни мактаб таълимига тайёр-лашда уларнинг психик ривожланишига оид илмий назариялардан самарали фойдаланиш йулларини аниклаш хамда тарбиячиларга болалар билан индивидуал ва ёш хусусиятига кура ёндашиш услубларидан фойдаланиш буйича тавсиялар бериш. Боланинг атрофи-даги инсонлар билан турли хил муносабатда булишининг асосида турли хил мотивлар ётади. Буларнинг барчаси боланинг индивидуал хусусиятидан келиб чикиб, уни бошка болалардан нафакат интеллекти, балки ахлокий мотивацион жихатдан фаркланадиган шахсга айлантиради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тадцицотимизнинг объекти мактабгача ёшдаги болаларни мактаб таълимига тайёр-лаш жараёнидан иборат.

Тадцицотда цулланилган усуллар: мактабгача таълим укув жараёнлари кузатилади, болалар, тарбиячи ва ота-оналар билан сухбат ва анкета суровномалари утказилади, таж-риба-синов воситасида лойихалаштирилган машFулот ишланмалари технологиялари сама-раси аникланади, тадкикот натижалари умум-лаштирилади.

1 Рахмонкулова Н.Х. Теория и практика адаптивного обучения дошкольников и младших школьников. 13.00.03-Специальное педагогика .д.п.н.дисс. - Т., 2009. -С. 74.

2 Кодиров К. Мактаб таълимига етукликнинг психо-физиологик жих,атлари. Услубий кулланма. - Т.: Мирзо УлуFбек номли УзМУ, 2009. -9-б.

Натижалар ва амалий мисоллар:

урганилган адабиётлар ва кузатувларимиз-нинг курсатишича, боланинг мактаб таълимига мукаммал тайёрлигига тускинлик киладиган ташки ва ички омилларнинг таъ-сири нафакат жисмоний ва рухий ривожланишига таъсир килади, балки у хар кандай сал-бий таъсир хох у жисмоний, хох рухий булсин, аввало унинг умумий ривожланишига таъсир курсатади. Шу сабабли болаларнинг ижти-моий-маданий, жисмоний ва рухий ривожланишига аввало ота-оналар, тарбиячи-педа-гоглар масъулият билан ёндашишлари лозим. Мактабгача таълим-тарбия жараёнида ташкил этиладиган мухит хам бола учун кизикарли ва ёкимли булиши лозим. Агарда оилада ижти-моий-маданий мухит яхши булмаса, бола хам жисмоний, хам рухий жихатдан ривожла-нишда оркада колади. Хаттоки боланинг соFлом озикланмаслиги жисмоний ривожла-ниш билан бирга психик тараккиётида хам камчиликларни вужудга келтиради. Болалар билан утказилган сухбат натижалари ижтимоий ва мотивацион тайёрлик узаро уЙFун-ликда ривожланиши, шунингдек, иродавий сифатлар хам бевосита таъсир курсатиши аникланди.

Хулоса ва таклифлар. Юкорида келтирил-ган мулохазалардан келиб чикиб, мактабгача ёшдаги болаларга таълим-тарбия бериш маз-муни куйидагилардан иборат булиши лозим деган хулосага келишимиз мумкин:

1. Боланинг ривожланиш жараёнида атро-фидаги предмет ва ходисалар олами билан муносабатга киришишга йуналтириш.

2. Болаларда айнан мана шу даврда мехнат ва маданий малакаларни шакллантириш, нутк ва мулокотни ривожлантириш, ижтимоий ахлок ва эстетик туЙFуларнинг дастлабки кур-такларини хосил килиш.

3. Болаларнинг психик ривожланишида кизикишнинг роли катта эканлигини инобатга олган холда, уларни бирор фаолиятга ундаш, вахоланки кизикиш бу эхтиёж кабидир.

4. Болаларни уйин фаолияти оркали амалий харакатлар бажаришини таъминлаш хамда куникмаларни шакллантириш.

5. 3-7 ёшдаги болаларнинг психик ривожланишида бадиий-ижодий фаолият турлари-дан бири булган мусикавий таълимни самарали ташкил этиш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 7(80)

6. Мактабгача ёшдаги болаларда тафак-курни ривожлантириш ва натижада мустакил фикрлаш, уз-узини англаш малакаларини шакллантириш.

7. Болаларда маънавий хиссиётлар урток-лик, дустлик ва жамоачилик хисларини тар-биялаш.

Мактабгача таълимда сифатли таълим-тар-бияни ташкил этишда тарбиячилардан юксак педагогик махорат талаб этилади ва уларга ушбу тавсияларга амал килишлари лозимли-гини таклиф этамиз:

- бола билан муносабатда 0Fир вазмин ва босик булиш;

- болада атроф-олам хакидаги тасаввур-ларни шакллантиришда интеграцион ёнда-шувни амалга ошириш;

- машFулотларда замонавий технология-ларни самарали куллаш;

- болаларда мантикий фикрлаш билан бирга ижодкорлик имкониятларини шакллан-тириш;

- болаларда нутк ва тафаккур хамда фазо-вий тасаввурларни ривожлантирувчи дидактик уйин ва машклардан фойдаланиш.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 майдаги «Узбекистон Республикаси мактабгача таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепция-сини тасдиклаш туFрисида»ги ПК.-4312-сонли карори.

2. «Илк кадам» Мактабгача таълим муассасасининг Давлат укув дастури. Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлигининг 2018 йил 7 июлдаги 4-сонли хайъат йиFилиши карори билан тасдикланган. - Т., 2018. -59-б.

3. Баранова Э.А. Введение в детскую психологию: Курс лекций. Учебное пособие. -Санкт-Петербург: «Речь», 2006.

4. Галустова О.В. Шпаргалка по истории психологии: учеб. пособие. - М.: ТК «Велби», 2005. -С. 48.

5. Джанпеисова Г. Мактабгача ёшдаги катта гурух болаларида элементар геометрик тасаввурларни шакллантириш. 10.00.02-Математика укитиш методикаси ва назарияси.п.ф.н. дисс. - Т., 2005.

6. Ждан А.Н. История психологии: Учебник. - М.: Изд-во МГУ, 1990. -С. 367.

7. Зуфарова М. Етти ёшли болаларнинг психологик жихатдан мактаб таълимига тайёрлиги. Пс.ф. кандидати илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. - Т., 1969. -С. 215.

8. Марцинковская Т.Д. История детской психологии: Учебник для студ. пед. вузов. -М.: Гуманит. изд. центр «ВЛАДОС», 1998. -С. 272.

9. Немов Р.С. Практическая психология: Познание себя. Влияние на людей: Пособие для учащихся. - М.: Гуманит.изд. центр «ВЛАДОС», 1998.

10. Рахмонкулова Н.Х. Теория и практика адаптивного обучения дошкольников и младших школьников. 13.00.03-Специальное педагогика д.п.н. дисс. - Т., 2009. -С. 271.

11. Стадничук Б. Сократ: учитель, философ, воин. - М.: «Литагент», 2015.

12. Сагадеев А.В. Ибн-Рушд (Аверроес). - М.: «Мысль»,1973. -С. 207.

13. Фрейд З. Психология «Я» и защитные механизмы личности. - М.: «Педагогика-Пресс», 1993.

14. Шаповаленко И.В. Возрастная психология. (Психология развития и возрастная психология). - М.: «Гардарики», 2005. -С. 349.

15. Элконин Д.Б. Психология игры. 2-е изд. - М.: Гуманит. изд. центр «ВЛАДОС», 1999.

16. Кодиров К. Мактаб таълимига етукликнинг психофизиологик жихатлари. Услу-бий кулланма. - Т.: Мирзо Улугбек номли УзМУ, 2009. -112-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.