Научная статья на тему 'РАХБАРДА ПСИХОЛОГИК КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ КОМПЛЕКС МОДЕЛИ'

РАХБАРДА ПСИХОЛОГИК КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ КОМПЛЕКС МОДЕЛИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

537
134
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ракбар / компетенция / компетентлик / психологик компетентлик / модель / компетентлик олами / шахс сифатлари / даража / leader / competence / competency / psychological competency / model / sphere of competency / personality traits / degree

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы —

Ушбу маколада ракбарда психологик компетентликни ривожлантиришнинг комплекс модели баён этилиб, унинг мазмунида “3+1” куринишли блокларда тизимлаштирилган компетентлик кластери, юкори, урта, куйи даражадаги турт хил психологик компетентлик оламига тааллукли шахс сифатларини узида мужассамлаштирган устувор компетенциялар очикланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A COMPREHENSIVE MODEL OF DEVELOPING PSYCHOLOGICAL COMPETENCY IN LEADERSHIP

This article describes a complex model of psychological competency development, which includes a cluster of competencies systematized in “3+i” visible blocks, priority competencies that combine the qualities of a person belonging to four different levels of psychological competence at the upper, middle and lower levels.

Текст научной работы на тему «РАХБАРДА ПСИХОЛОГИК КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ КОМПЛЕКС МОДЕЛИ»

ГАРВАРДА ПСИХОЛОГИК КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ КОМПЛЕКС МОДЕЛИ

Ойбек Эшбоевич Х,айитов

Жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассисларни илмий-методик таъминлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш маркази, Директорнинг илмий-методик ишлар буйича уринбосари, психология фанлари номзоди,

доцент

E-mail: oybekhayitovi887na@Rmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада рахбарда психологик компетентликни ривожлантиришнинг комплекс модели баён этилиб, унинг мазмунида "3+i" куринишли блокларда тизимлаштирилган компетентлик кластери, кжори, урта, куй и даражадаги турт хил психологик компетентлик оламига тааллукли шахе сифатларини узида мужассамлаштирган устувор компетенциялар очикланган.

Калит сузлар: рахбар, компетенция, компетентлик, психологик компетентлик, модель, компетентлик олами, шахе сифатлари, даража.

A COMPREHENSIVE MODEL OF DEVELOPING PSYCHOLOGICAL

COMPETENCY IN LEADERSHIP

Oybek Eshboevich Khayitov

Candidate of psychological sciences, Associate Professor, Deputy Director For Scientific And Methodological Work, The Center Of Scientifically-Methodical Providing For Retraining And Professional Development Of Specialists In Physical

Culture And Sport, Tashkent, Uzbekistan E-mail: oybekhayitovi887na@gmail.com

ABSTRACT

This article describes a complex model of psychological competency development, which includes a cluster of competencies systematized in "3+i" visible blocks, priority competencies that combine the qualities of a person belonging to four different levels of psychological competence at the upper, middle and lower levels.

Keywords: leader, competence, competency, psychological competency, model, sphere of competency, personality traits, degree.

КИРИШ

Дунё мамлакатларининг Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо 192 та давлати 2015 йилнинг сентябрь ойида "Дунёмизнинг узгариши: 2030 йилгача булган даврда баркарор ривожланиш учун Кун тартиби" дастури хамда уни мониторинга мажбуриятларини кабул килган. БМТ мамлакатимизга 2016 йилда "Баркарор ривожланиш максадларига эришиш учун тараккиёт сиёсатига дойр тадбирларни хар томонлама жорий килиш, жадаллаштириш ва куллаб-кувватлаш" (MAPS) ёндашувини таклиф этган. Ушбу ёндашувда учта жадаллаштириш сохаси (акселератор) кенг ислохотлар учун камраб олинган. Шу сохапарнинг биринчиси "Бошкарув тизимларининг самарадорлиги ва хисобдорлигини ошириш" саналади ва унда "Самарали бошкарув барка pop ривожланишнинг барча бошка максадларига эришишда тармоклараро ва асосий катализатордир", - дея алохида эътироф этилган. Бу холат бошкарув тизимини такомиллаштириш, рахбар (ёш) кадрларни танлаш, тайёрлаш, малакасини ошириш, уларнинг билим савиясини янада юкори булиши билан боглик; шарт-шароитларни яратиш хамда уларни илмий жихатдан такомиллаштириш буйича домий равишда тадкикотлар олиб боришга зарурат борлигидан далолат беради.

Жахонда бошкарув психологияси йуналишидаги тадкикотларда рахбар шахси ёки фаолиятига компетенциялар ва компетентлик контекстида -бошкарув комиетентлиги, акмеологик компетентлик, коммуникатив компетентлик, профессионал компетентлик, ижтимоий-психологик компетентлик, ижтимоий-перцептив компетентлик, ижтимоий компетентлик, конфликтли компетентлик, этномаданий компетентлик масалалари буйича "мотивацион-кадриятли", "социо-антропологик", "хулк-атворли", "интеграл", "ордерли", "яримтизимли", "кибернетик" ва "ракамли транформациявий" тахлил услубларида изланишлар олиб борилмокда. Рахбар психологик компетентлигини моделлаштириш, хусусан олий таълим муассасаси урта бугин рахбари психологик компетентлигини оптималлаштиришнинг комплекс моделини яратиш алохида тадкикот муаммоси саналади.

АДАБИЁТЛАР ГАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ "Компетенция" ва "компетентлик" сузлари узбек тилига четдан кириб келгани учун, бу сузларнинг лугавий хамда этимологик жихатларига эътиборни каратиш зарур булади.

Хорижий сузлар лугатида "компетентлик" атамаси лотин тилидан -competentis - мое, кобилиятли, яъни компетенцияларга эга, компетенция

тушунчаси - сотре1епйа - тааплукди, тегишли деган мазмунни ифодаловчи изохларни учратиш мумкин.

Жамиятимизнинг ижтимо и й-и ктисоди й сохасида охирги уттиз йилликда руй берган глобал узгаришлар, яъни янги даврга утиш, бир томондан, табиий ривожланиш натижаси булса, иккинчи томондан, янги ва номаълум вазиятда фаолият олиб бориш хамдир. Шунинг учун, бир боскичдан иккинчисига утиш инкирозли булишини билишнинг узи мана шундай вазиятларга тетик карашни, бу кийинчиликлар вактинчалик эканлигини англашга ёрдам беради ва инкирозли ораликдан анча ишонч билан енгиб утишни таъминлайди. Шу боис хам ижтимоий психология фани уз олдига кжоридаги муаммолар ечимини топишда назарий-мавхум фикрлашдан амалийликка утиш заруратини куйиб, бошкарувчи субъектлар фаолияти муаммосини, яъни шахснинг касби ва мутахассислигидан катъий назар, жамиятнинг фаол аъзоси сифатида билиши лозим булган, мантикан яхлит дунёкарашга эга булиши учун идрок эта олиши шарт саналган, табиат ва жамиятнинг иктисодий киёфаси ва унинг динамикасини кура, тушуна ва бахолай олиш кобилиятини, бир суз билан айтганда, психологик компетентлигининг хам амалий, хам назарий жихатларини этнопсихологик кадриятлар доирасида урганишни такозо этмокда.

Шу жихатдан хам психологик компетентлик:

- мега (халкаро ташкилотлар, трансмиллий корпорациялар);

- макро (давлатнинг марказий органлари, жумладан вазирликлар);

- мезо (марказга буйсунувчи ташкилотлар, жумладан, ижтимоий институтлар, уюшмалар, бирлашмалар);

- микро (бошлангич ташкилотлар ва кичик гурухлардаги шахслараро мул о кот) даражалардаги муносабатлар тизимида куринади.

Кенг камровли адабиётлар тахлилига таяниб, "компетенциялар"ни аниклашга ёндашувлар хакидаги умумий маълумотни юкоридагича тизимлаштириш мумкин (1-жадвалга каран г ).

1-жадвал.

"Компетенция" тушунчасининг турли хил талкинлари

Т/р "Компетенция" тушунчасининг мохияти

1. Америкача ёндашув Компетенция - бу тугри хулк;-атворни намойиш этадиган ва ишда юк;ори натижаларга эриша оладиган ходимнинг асосий тавсифидир.

2. Европача ёндашув Компетенция - бу ходимнинг ташкилотда кабул килинган меъёрларга мувофик; хдракат к;илиш кобилияти (ходим эришиши керак булган минимал стандартни белгилаш).

3. Амалий Компетенция - бу ходимнинг мех,нат

ёндашув функцияларини муваффакиятли бажариши учун

зарур булган хулк;-атвор тавсифи булиб, у узини

намунадагидек тутишнинг зарур меъёрларини узида

акс эттиради.

Илмий адабиётларнинг тахлилига Караганда, профессионал компетентликни аниклашга дойр тадкикотчилар томонидан турли ёндашувлар мавжуд.

Жумладан, Европа ва америкалик тадкикотчилар профессионал компетентликни амалий жихатларини, яъни:

- мухитга таъсир этувчи (1.Вог§, М.МиПег, T.Staufenbiel);

- вазифани муваффакиятли уддалашга хизмат кнлувчи билим, куникма ва малакалар мажмуаси (М.Рег1тийег, М.Кар1ап, Ь.Му§д1з1:);

- фаолият тузилмасидаги алохида хатти-харакатларни амалга оширишни таъминотчиси (С.БсЬгеёег, М.Уог\уе^);

- амалиётга татбик этиладиган усулларни билиш жараёнларига кулловчи (Б.Р.Ву^га, Б.ОоШг^ег) сифатида урганишган (Рогачев В.В., 2002).

Компетенцияга асосланган ёндашув нуктаи назаридан замонавий шароитларда таълим муассасаси рахбарининг компетентлиги нафакат билим хажми, уларнинг энциклопедик табиати, балки мавжуд билимлар асосида турли хил мураккабликдаги профессионал муаммолар ва вазифаларни хал килиш кобилияти билан хам улчанади.

Шу боис биз, компетентликни билим, куникма ва алока нормалари сифатида куриб чикишимиз мумкин (2-жадвалга каранг).

2-жадвал.

Компетентликнинг тавсифи

Т/р Тушунчалар Ташкил этувчи компонентлари

1. Ишни бажариш учун зарур булган маълумотларга эга булиш ва шахснинг интеллектуал салох,иятини аник;лаш.

2. Куникмалар Улар узларини кенг доирада намоён киладилар: жисмоний куч ва эичилликдан махсус тайёргарликка кадар (куникмалар - бу муайян вазифаларни бажариш учун восита ва усулларга эга булиш)

3. Мулокот меъёрлари Ходимга зарур булган хулк;-атвор стандартини акс эттирувчи иш функцияларини муваффакиятли бажариш учун зарур булган хулк;ий хусусиятлари

Фикримизча, олий таълим муассасалари урта бугин рахбарлари эга

булиши керак булган компетенциялар стандартларини ишлаб чикиш ва аник; белгилаш жуда мухим хисобланади. Профессор-укитувчилар, талабалар билан ал ока урнатадиган, технологик базанинг ишини таъминлайдиган ёки уз кул остидагиларни окилона бошкариши керак булган урта бугин рахбаридан олий таълим муассасаси нима истаётганини аник тушуниши керак. Шунингдек, компетентли ёндашув олий таълим муассасанинг барча бонщарув бугинларида (куйи, урта, юкори) кулланилиши мумкин, бу олий таълим муассасаси яхлитлигини яратади ва хох горизонтал, хох вертикал бошкарувдаги тенглик имижини таъминлайди.

Бахо

Захира т

1 1анлаш

кадрлар

МОДЕЛЬ

Укитиш Мотивация

V-—— 0

Адаптация

1-расм. Ташкилотда компетентлик ёндашувининг кулланилиш сохалари.

(Манба: К.А. Охсткинанинг (2018) тадцгщотлара)

К.А. Охапкинанинг (2018) фикрича, HR-менежерларга ходимларни компетентли ёндашув асосида бахолаш, утган даврда ходимлар эришган натижалари ва уларга эришиш усулларини тахлил кнлишга ёрдам беради. Компетентли ёндашувнинг кулланилиш сохалари юкорида курсатилган (1-расмга каранг).

Ушбу усулнинг оммалашиши ва самарадорлиги инсоннинг фазилатлари ва кобилиятлари унинг хатти-харакатларига караб бахоланиши билан боглик. Бу шуни англатадики, инсон билан ишлашда объективлик аник хулк-атворни кузатиш кобилияти билан алокадордир.

Компетенцияли ёндашув инсоннинг хатти-харакатларини муайян ишлаш натижалари билан боглашга, шахенинг кучли ва кучеиз томонларини аниклашга ва ишлашни яхшилаш учун кандай чоралар куриш кераклигини тушунишга ёрдам беради. Вахоланки, инсон хатти-харакатларида намоён буладиган куникмалар, фазилатлар, билимлар мажмуи деб каралиши мумкинлиги сабабли, одамни муайян вазиятга куйиб, у ёки бу кобилиятнинг мавжудлигини аниклаш

мумкин.

Илмий адабиётларда берилган анъанавий таърифларга кура, компетентлик - бу ходимнинг уз ишини жуда хам яхши бажаришида нималар зарурлигини аник; ва равшан килиб англаб етишидаги бир катор стандартлар мажмуи булиб, уз ичига малакалар, билимлар ва катор тушунчаларни камраб олади. Таъриф ишлаб ч и кари ш да иштирок этувчи барча иштирокчилар уртасида сабабий богланишлар мавжудлигини курсатади хамда ташки мухит ва конкрет вазият шахе хулк-атвори, маънавиятини белгиловчи мухим омил эканлигини тушуниш имкониятини беради.

Бизнингча, шахе компетентлиги "компетентлик назарияси"га асосан, турт боскичпи жараённи, яъни англанмаган компетентеизликдан англанмаган компетентликкаутиш жараёнини уз ичига камраб оладиган куйидаги психологик холат билан бахоланади:

1) Англанмаган компетентеизлик боекичи: шахенинг "мен - хеч нареа билмаслигим хакида, хеч нареа билмайман" даражаси.

2) Англанилган компетентеизлик боекичи: шахенинг "мен билмаслигим хакида биламан" даражаси.

3) Англанган компетентлик боекичи: шахенинг "мен нима билишим хакида биламан" даражаси.

4) Англанмаган компетентлик боекичи: шахенинг "мен биладиган нарсам хакида хеч нареа билмайман" даражаси (Хайитов О.Э., 2010).

Бизнингча, шахенинг профессионализми (касбий етуклиги), бу нафакат юксак юопщарув натижаларни курсатиб колмасдан, балки зарур булган психологик компонентларнинг мавжуд булиш шартлиги, яъни бошкаришга булган ички интилиш ва шахе психик хусусиятларининг узвий боглик холатидир. Фикримизча, профессионализмнинг мохияти - касбда шахени нима юксакликка етаклайди-ю, у кандай бебахо ички хнеларга таянади, нима уни бу иш билан шугулланишга ундайди-ю, кайеи ички рееуреларни уз хохиши билан килаётган мехнатига бахшида этади каби масалалар ечими билан узвий боглиб булиб, шахенинг профессионал компетентлик даражасига алокадордир.

Шунингдек, рахбар психологик компетентлигини моделлаштириш асосида булажак менежерлардаги касбий усишга интилишни ривожлантиришнинг амалий асосларидан бири саналувчи шахе компетентлиги ахамиятини кенгрок ёритишда профессионализм даражасидаги мутахассис компетенциялари кластерига мурожаат этиш максацга мувофикдир.

Персоналии бопщариш сохасидаги адабиётларда таъкидланишича, компетенция - самарали иш жараёнининг асосида ётган инсонларнинг узгарувчан кайфият ва узини тутиш холатининг улчанишидир. Шундай килиб,

урта бугин рахбари иш жараёнининг самараси, унинг самарапи хулк курсаткичидан келиб чикади.

Мисол учун, "самарапи карор кабул кнлиш" компетенцияси куйидаги хулк; турларига кластер шаклида булиниши мумкин:

- зарур булган маълумотларни туплаш;

- мавжуд альтернатив имкониятларни бахолаш;

- ечимни ишлаб чикиш;

- мавжуд маълумотлардан мант и кий хулосаларнинг келиб чикиши ва хоказо.

Фикримизча, компетенция - бу бахоланиши мумкин булган, кузатилаётган хатти-харакатнинг кластеридир. Буни биз олий таълим муассасасининг урта бугин рахбаридаги кобилият, кизикиш, мотивацияларининг намоён булиши мисолида куришимиз мумкин.

O.A. Козирева (2008) уз изланишларида профессионализмнинг даражалари ва профессионал компетентлик шаклланишини киёслаб урганган. Унинг фикрича, профессионализмнинг учта даражаси мавжуд булиб, уларнинг хар бири "англанмаган компетентсизлик —» англанилган компетентсизлик англанган компетентлик" тизимидаги касбий компетентлик даражаларини белгилаб беради (3-жадвалга каран г ).

3-жадвал.

Шахе "англанмаган компетентсизлик —» англанилган компетентсизлик —> англанган компетентлик" тизимидаги профессионал компетентлик

даражаси

Профессионализмнинг даражалари Профессионал компетентлик даражалари

"Энг макбул" (истикболли) Англанган компетентлик ("Мен нима билишим х,ак;ида биламан")

Англанилган компетентсизлик (Мен билмаслигим х,ак;ида биламан)

Англанмаган компетентсизлик (Мен - х,еч нарса билмаслигим х,ак;ида, х,еч нарса билмайман)

"Энг мух,им" (номигагина) Англанган компетентлик (Мен нима билишим х,ак;ида биламан)

Англанилган компетентсизлик (Мен билмаслигим х,ак;ида биламан)

Англанмаган компетентсизлик (Мен - х,еч нарса билмаслигим х,ак;ида, х,еч нарса билмайман)

"Яширин, аммо Англанган компетентлик

юзага чикиши мумкин (Мен нима билишим х,ак;ида биламан)

булган" (илмли- Англанилган компетентсизлик

тарбияли) (Мен билмаслигим х,ак;ида биламан)

Англанмаган компетентсизлик

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

(Мен - х,еч нарса билмаслигим х,ак;ида, х,еч нарса

билмайман)

(Манба: О.А. Козырева (2008) тадщщотлари)

Хозирда мазкур тушунчаларнинг бир-биридан узаро фарки "Нимага эришиш керак?" ва "Уларга кандай эришилади?" саволларига жавоб топиш оркали ажратилмокда. Куйидаги концепцияга асосан, тушунчаларнинг мохияти аникланади:

Нима? - "компетентлик" - бу самарали иш жараёнини аниклайдиган натижалар, яъни олий таълим муассасаси урта бугин рахбарининг уз функционал бурч ва мажбуриятларини тулик бажариши.

Кандай? - "компетенциялар" - бу олий таълим муассасаси урта бугин рахбарининг уз функционал бурч ва мажбуриятларини бажариш жараёнида намоён этадиган кобилият, кизикиш, мотивация каби сифатларини уз ичига олувчи хулк-атвор моделлари.

Адабиётларда (масалан, Рахимова Д., Бекмуродов М., 2006) кайд килинишича - моделлаштириш - реал тизимни тадкик этиш жараёни булиб, у моделнинг тузилиши, унинг хусусиятлари уРганилиши ва олинган маълумотларнинг моделлаштирилган тизимга утказилиши каби жараёнларни уз ичига олади.

Шунингдек, моделлаштириш - амалдаги жараён мазмуни ва хусусиятлари хакидаги билимларни аслига келтириш ва кенгайтириш имкониятини бериши билан бир каторда, янги сифатлар, сифатли ва самарали бошкарув жараёни ва унинг динамикасига оид билимларни лойихалашни хам назарда тутади (Щербакова Т.Н., 2007).

НАТИЖАЛАР

Умуман олганда, профессионал бошкарув фаолияти рахбардан жуда куп билимларни хамда малакаларни талаб килади. Нима учун у ёки бу лавозимга танлаганини англаб етган урта бугин рахбари (мотивлар муаммоси), энди уз фаолияти ва кобилиятларини бошкара билиши ва уз устида муттасил ишлаб, малакаларини орттириб бориши шарт.

Рахбарнинг психологик компетентлиги шу жихатдан олиб Караганда, бошкарувчи шахе умумий маданиятининг шундай йуналишики, унга фа кат лавозимига тааллукли булган билимлардан ташкари, ушбу билимларнинг хосил

булиш йуллари ва малакаларнинг такомиллашувини таъминловчи психологик жараёнлар ва холатларни билишни хам такозо этади. Ушбу холат психология фанида билиш жараёнлари, уларнинг мохияти ва кечишини англаш, деб номланади.

Куй и да илмий тадкикотлар оркали кул га киритилган натижаларга асосланувчи хамда профессионализмнинг шаклланишига хизмат килувчи, рахбар психо логик компетентлигини компонентлари (2-расмга каранг) таркибидан урин олган бошкарувчилар билан боглик юкори юкламали 38 номдаги (П 1-4; ИК 1-4; ИИ 1-2; ИП 1-10; К 1; У 1-2; М 1-2; ИМ 1-8; А 1-5) компетенциянинг ижтимоий-психологик таснифи баёнини келтирамиз.

Эмпирик тадкикотлар оркали олий таълим муассасаси урта бугин рахбари психологик

компетентлигининг саккизта таркибий компоненти (профессионал, ижтимоий-коммуникатив, ижтимоий-

информацион, ижтимоий-психологик, когнитив, услубий-махсус, ижтимоий-маданий, аутопсихологик

компетенциялари) аникланган.

Кенг камровдаги тадкикот ишларига асосан, олий таълим муассасаси урта бугин рахбари психологик компетентлигини

оптималлаштиришнинг комплекс модели яратилди. Моделни яратишда дунёдаги етакчи моделлар тахлил килиниб, "Тулкин" (Wave)

компетенциялари моделига алохида эътибор каратилди.

Мазкур модель XXI асрда ишлаб чикилган булиб, у асосан, постиндустриал иктисодиёт ва VUCA (Volatility, Uncertainty, Complexity, Ambiguity -узгарувчанлик, ноаницлик, мураккаблик, yap хиллик) -олами давлатлари дунёсига, хусусан бизнинг мамлакатимиз шарт-шароитларига жуда мое келади.

Модель замонавий менежернинг конун доирасидаги барча бизнес вазиятларини, ролларини ва хулк-атвор стандартларини таърифлайди. Моделнинг фаолиятга таъсири статистик жихатдан тасдикланган булиб, психометрияни ишончли тарзда ташхислаш мумкин булган компетенцияларини

2-расм. Олий таълим муассасаси урта бугин рахбарининг психологик компетентлиги моделннннг таркибий компонентлари.

(Манба: муаллиф ишланмаси)

уз ичига камраб олади.

"Тулкин" (Wave) компетенция модели бир семантик майдондаги туртта блокда тизимлашган ва узвийликда тузилган турт хил кластер, ун иккита гурух, 36 хилдаги компетенциялар ва бир юз саккизта фаолиятни бахоловчи индикатор-курсаткичдан ташкил топган (3-расмга каран г).

3-расм. Замонавий менежментдаги "Тулкин" (Wave) компетенциялари модели.

(Манба: https: formatta.ru Ы02 wave-comyetency-model)

4-расм. Интеллежент-менежментдаги олий таълим муассасаси урта бугин рах,барининг "Янги-тулкин" компетенциялари модели.

(Манба: муаллиф ншланмаси)

Биз томонимиздан яратилган рахбарда компетентликни ривожлантиришнинг комплекс моделида (4-расмга каранг) илмий тадкикотларимиз оркали кулга киритилган натижаларга асосланувчи хамда олий таълим муассасаси урта бугин рахбарида профессионализмнинг шаклланишига хизмат килувчи бошкарувчилар билан боглик "3+1" даражали компетентлик; рахбардаги конатив, эмоционал, когнитив, креатив компетентликлари оламига дахлдор 22 хилдаги шахе сифатлари ва уларни асословчи 38 куринишдаги компетенцияларнинг ижтимоий-психологик тавсифи узида мужассамлашган.

Илгари сурилаётган "Янги-тулкин" компетенция замонавий бопщарувдаги интеллежент-менежмент концепциясига асосланади. Таклиф этилаётган модель урта бугин рахбари бир семантик майдондаги турт хилдаги психологик оламини фаолиятда намоён булишини тушунтиради. "3+1" куринишли блокларда тизимлаштирилган компетентлик кластери, юкори даражадаги икки хил, урта даражадаги етти хил, куйи даражадаги турт хил психологик компетентлик оламига тааллукли шахе сифатларини узида мужассамлаштирган. Туккиз хил куринишдаги устувор шахе сифатлари урта бугин рахбаридаги психологик компетентликнинг асоси сифатида намоён булади ва бопщарув фаолияти

мазмунини тушунтиришда кул келади. Умуман олганда ушбу модель, биринчидан, урта бугин рахбарлари учун зарурий билим ва сифатлар мажмуасини ривожлантиришга каратилган укитиш ва танлаб олиш тизимини яратишда, иккинчидан, белгиланган стандартларга мое равишда урта бугин рахбарлари ни оралик аттестациялардан утказишда кул келади.

4-жадвал.

Рах,барда психологик компетентликни ривожлаитиришнинг комплекс модели

T/p Компетентлик олами ва шахе сифатлари Т/р Устувор компетенциялар

1. Юкори даражадаги компетентлик

1. ИП 1. Асосий ижтимоий-психологик билимларга эгалик

2 ИП 2. Уз "мен"ига эга булиш

Умумий х,ис этиш 3 ИП 8. Келажакка ишонч

У 1. Кул остидагиларнинг имкониятларини ривожлантириш

ИМ 2. Узгаришларни боищариш

2. Таищи шарт- 6 П 2. Стратегик фикрлаш

шароитлар х,ак;ида ИП 6. Социал-психологик мослашувчанлик

хабардорлик

2. Уртача даражадаги компетентлик

3. Ижодий тафаккур ИМ 4. Истикболли креатив фикрлаш

9 ИМ 5. Концептуал фикрлаш

4. Режалаштириш ва HQ 3. Узи ва узгаларнинг

бах,о имкониятини тугри бах,олай олиш

ИП 4. Ижтимоий

1 муносабатларда кул остидагилар

шахеий сифатини х,исобга олиш

ИМ 7. Натижани мулжалга

олиш

5. Фукароларнинг талаб ва эх,тиёжларига йуналганлик А 2. Диагностик маълумотларни йигиш

6. Бошк;арув назорати 1 Q 1. Максадни белгилаш

ва узаро мослик 1 ИП 9. Ишончли булиш

HQ 10. Узини узи ид opa кила

олиш

7. Молиявий бошкарув М 2. Тадбиркорлик кобилияти

8. Технологияларни 1 ИИ 1. Техника сохдсидаги

6oiiiK;apHiii komnetehijha

HM 6. ilHriuiiiKjiapHH

MaAaHHHjianiTHpHm

9. XoAHMjiapHii ^ n 4. MoTiiBaijHOH Kyjuiaô-KyBBaTjiam

6oiiiK;apHiii

3. J^yiiii Aapa2KanarH KOMneTeHTjiHK

10. TypjiH-TyMaH cox,a xoAHMjiapn acaMoacHHH 6oniK;apHm ^ n 3. XofliiMjiapra BaKonaTjiapHH TaKCHMjiaui

11. HH30JiapHH ^ HQ 2. CTpeccjiapHH 6oniK;apHm

6oniK;apHm

2 K 1. AHanHTHK (Jmicpjiain

12. My30KapanapHH 2 HK 1. MyjroKOTra 3ï>th6op

iiflopa 3thiii Ba yHra Tatcup 2 HK 4. HniOHTiipyBHH MyjroKOT

KypcaTHin ^ A 1. KyJi ocTHAarHjiapra ëHAamyB

13. KoMaHAaHH HM 1. TafcjiHM MyaccacacH

inaKjijiaHTnpnin 2 acaMoacH^a Humain KyHHKMajiapnHn piiBO>KJiaHTnpniii

+i. KoMneTeHTjiHKHHHr acoc.napii

14. Or3aKH (J)HKp ajiManiHHyBH 2 HK 2. Or3aKH MyjiOKOT

15. Ë3Ma (Jmicp ajiManiHHyBH 2 HK 3. Ë3Ma MyjiOKOT

16. MyaMMOJiapHH ennui 3 A3. Bh5kaoh.jih.jihk

17. ETaKHHjiHK 3 Ml. TamaôôycKopjiHK

18. Hlaxcnapapo

MyHocaôaTjiapra Knpnina 3 HQ 7. X,aMKopjiHK ypHaram

ojihiii manakach

19 Y3HHH y3H 6oniK;apHm 3 A 5. Y3Hra hiiiohh

20. HQ 5. BoniKanapHH TyrnyHa

K^aîÎHmKOKJiHK ojihiii

^ HM 8. MocjiamyBHaH, KaîÎHmKOK; SyjiHin

21. K^aTtHHjiHK 3 A4. KaTthhtjtHJTMK

22. Y 2. ATpoc]warHjiapra Tatcup yTKa3Hni

Cox,ara flonp

c])aojihht/iarh komnetehtjihk HM 3. Mex,HaT cn(J)aTHHH 6oniK;apHm

(Manda: Mya:i:ni(/> uuijiamiacuj

YMyMaH ojiraH^a yinôy Moment, ônpHHHH^aH, ypTa ôyFHH paxôapjiapn ywyH

3apypHH ôhjihm Ba ch(|)aTJiap Ma>KMyacHHH pHBO^ciaHTHpHinra KaparanraH yKHTHLu Ba TaHjiaô oji h lu th3hmhhh ^parauj^a, HKKHHHH^aH, ôejirnjiaHraH CTaH,n,apTjiapra moc paBHin^a ypTa ôyrnH paxôapjiapnHH opajiHK arrecTaiiHiijiapAaH yTKa3HLu^a Kyji Kejia^H (5-pacMra KapaHr).

IIcHxojiorHK KOMneTeHTJiHK -KK oje.m 6yinrca mean Tan a6 -OTMypTa 6yntH p ax,6 ap,iapiqani pea.i IDC

38 A 5. y 37 A 4. K,aTbH3T.Ti

36 A 3. BHXflommnHK 35 A 2. JuarHOCTHK MaMyMOTJiapmi. 34 A 1. Ky.i ocTtman-tiapra ëmamvB 33 HM 8. Moc.iainyEHaH: Ka&niiKOK 32 HM 7. HaTHacaHHMy.iaia.ira o.Tran 31 HM 6. ^HO-LiinciapHH. 30 HM 5. KoHnemyaa (Jarepjiain 29 HM 4. Hcthkooxth speaxHB (Jurepjiain 28 HM 3. MexpaT CH(£aTHHH oomK^pmn 27 HM 2. YsrapHnnapHH oorra;apimi

26 HM 1. TaijaHMMyaccacacH. 25 M 2. Ta^oHpKopara; KO OILIHHTH

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

24 M 1. Tama o 6y CKop.iHK 23 y 2. Aipo^an-Liapra Tat cup yrKasmn

22 y 1. Kjra pcTHaarroapHi

21 K 1. AHa.THTiiK

III LMaspaflHHoejmuiain

2 n 2. ÇipaTepiK diHKp.iaui

jll 3. XoamtiâpraBaxcuiaTJiapHH..

4 n 4. MoiHEaiiHOH Ky.i.iao-K^'BBaT.iain ! l.MyaoKpTTas&THOop 6 HK 2. OrsaKH uyaoijoT HK 3. É-SMa My.i0K,0T S HK 4. IlniOHTHpyEHH My.10K,0T 9HH 1. TexHHKa cox,acnaarH.. 10HH 2. CTpecc.iapHH00Htt^pHm 11 Hn 1. Acochh eckthmohh-.. 12 Hn 2. Y3 ;:MeH::Hra sra oyjnnn 13 Hn 3. Ysh sa ysrajiapHHHr.. 14Hn 4. H*:thmohh MyHocaoaraap^a.. 15 Hn 5. EonrcaiapHHTymyHa ojehui 16Hn 6. CoinHa.i-ncHxo.ioniK.. 17 ID! 7. XaMKop.iHK ypHanmi

-y 18 Jin 8. Ke.i^:aKKa HmoHq 19 hh 9. hihohhjth oy.umi

Kpjiajp 20Hn lO.y

shhh ysh h^opa khjia camii

5-pacM. Ojihh TatJiHM Myaccacajiapn ypTa ôyrnH pa\6apjiapiiHHHr ycTyBop cox,aflarn

KOivineTeHUHHjiapH (ncHxojiornK KOMneTeHTJiHK mhcojih^a).

(Mcihôci: MyctJiJiiKp uiu:iauAiacu)

Ojihh TatJiHM Myaccacacn ypTa 6yfhh paxôapjiapnHHHr ycTyBop coxa^arn KOMneTeHiiHiijiapH ^HHaMHK Taônarra ara KOMneTeHUHfljiapn opacH,n,aH KyHH,n,arHjiap aHHigiaHAH.

MYX^OKAMA

X,ap KaH^an ypTa ôyrnH paxôapn cfjaojiHirra caMapa^opjinrH ^acTaBBaji "y3rapHinjiapHH 6onn<;apHiH" KOMneTeHUHflCHHHHr inaKJuiaHraHjiHK ^apa>Kacnra ôofjihk;. Ta/iKHKOTHHHr KypcaraiHHHa, ôyryHrn KyH,n,a ojihh TatJiHM Myaccacacn ypTa 6yfhh 6oLUKapyBH^a paxôapHHHr arpoc|)h(K;yji ocTH^arnjiapra HHCÔaraH "huiohhjih SyjiHuiH" >Kyzi,a khhhh Macana.

Caôaôn, ÔHpHHHH^aH ôyfhh paxôapnHH KHMHan,nnraH, athh "hihohhjih ôyjihin" MaBKen^aH aiÎHpan,HraH xojiaT - 6y ojihh TatJiHM MyaccacacHHHHr y3hhh y3h

бо ш кару в имкониятининг йуклигидандир.

Иккинчидан, урта бугин рахбари кул остидаги педагог-ходимлардаги эмоционал толикишларни шохиди булиб турса-да, узи хам худди шу холатда эканлиги боис "стрессларни бошкариши" компетенциясини шакллантира олмайди.

Учинчидан, олий таълим муассасасининг эркин бопщаруви йуклиги ёки куп нарса таянч олий таълим муассасасига богликлигидан сохани ривожлантиришга оид инновацион гоялар ривожланмай колиб кетади. Уз узи дан рахбарнинг "аналитик фикрлаши" хам улиб боради.

Туртинчидан, рахбарнинг конун доирасидаги "хамкорлик урнатиши" компетенцияси шаклланмай колади.

Нихоят, бешинчидан, узини тушуниш даражасидан ташкарида, эмоционал толикиш фонида юрган рахбар кул остидаги "бопщаларни тушуна олиши" амримахол саналади.

ХУЛОСА

Профессионал бопщарув фаолиятини тартибга соладиган ижтимоий-психологик фазилатлар тизимига асосланувчи олий таълим муассасаси урта бугин рахбари психологик компетентлигини моделлаштиришга каратилган мазкур тадкикот ишнинг назарий-эмпирик тахлиллари куйидаги хулосаларни илгари суриш имкониятини берди:

1. Психологик компетентликнинг таркибий компонентлари (яъни профессионал, ижтимоий-коммуникатив, ижтимоий-информацион, ижтимоий-психологик, когнитив, услубий ва махсус, ижтимоий-маданий, аутопсихологик компетенциялар) - белгиланган стандартларга мое равишда урта бугин рахбарларини оралик аттестациялардан утказишда кул келади.

2. Компетентлик олами, компетентлик асослари, устувор шахе сифатлари ва компетенцияларни узида мужассамлаштирган олий таълим муассасаси урта бугин рахбарида психологик компетентликни ривожлантиришнинг комплекс модели - урта бугин рахбарлари учун зарурий билим ва сифатлар мажмуасини ривожлантиришга каратилган интенсив укитиш ва захира кадрларни танлаб олиш тизимини яратишда узига хос индикатор вазифасини бажаради.

3. Олий таълим муассасаси уРта бугин рахбари психологик компетентлигининг таркибий кисмларига дойр уттиз саккиз турдаги профессионал, ижтимоий-коммуникатив, ижтимоий-информацион, ижтимоий-психологик, когнитив, услубий ва махсус, ижтимоий-маданий, аутопсихологик компетенциялар кластерлари ишлаб чикилган хамда диференциялаштирилганлиги рахбар фаолиятини унинг энг яхши бажарган

амалларига нисбатан бахолашда ёрдам берадиган стандартдир. Сабаби, бундай бахоланиш, уз навбатида, узгаришларни бошкариш шароитида олий таълим муассасаси фаолиятини яхлит холда ижобий томонга узгаришига олиб келади. Охир окибат, муваффакият эгалари - бу олий таълим муассасаси, жамият ва муайян жисмоний ёки юридик шахслар (кадрлар буюртмачилари) хисобланишади.

4. Интеллежеит-менежмеит коицеициясига асосланувчи олий таълим муассасаси урта бугин рахбарииииг "Янги-тулкин" компетенциялари модели - пост-индустриал иктисодиёт, яъни узини узи бошкарув тизимига утадиган узгарувчанлик, ноаниклик, мураккаблик, хар хиллик мухити устувор буладиган учинчи Ренессанс даври олий таълим муассасаларининг бошкарув фаолиятини оптималлаштиришда хизмат кил ад и.

5. Рахбар психологик компетентлигининг компонентлари ва уларни ташкилловчи кластерлардаги компетенциялар мохдяти уз навбатида олий таълим муассасаларининг булажак менежерларни тайёрлаш жараёни учун укув адабиётларини яратиш, амалий тавсияларни беришда кул келиб, пировардида учинчи Ренессанс давридаги янги авлод бопщарувчилари онгида эгаллаб турган лавозимига масъулият билан танкидий ёндашишни шакллантириб, уларнинг уз устида ишлаш мотивациясининг ортишига хамда "Халк; давлат идораларига эмас, давлат идоралари халкка хизмат килиши керак" деган тамойилни амалда карор топишига хисса кушади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

[1] Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. 4-жилд / Ш.М. Мирзиёев. - Т., 2020. 400 б.

[2] Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. 1-жилд / Ш.М. Мирзиёев. - Т., 2018. 592 б.

[3] https://www.un.org/ga/search/view doc.asp?svmbol=A/RES/70/1 &Lang=R (мурожаат санаси: 28.01.2020 йил)

[4] http://www.un.uz/files/mdgs/Resolution.pdf (мурожаат санаси: 28.01.2020 йил)

[5] Узбекистонда Баркарор ривожланиш максадларига эришиш учун тараккиёт сиёсатига дойр тадбирларни хар томонлама жорий килиш, жадаллаштириш ва куллаб-кувватлаш (MAPS) хисоботи (2018 йил 19 октябрь) [электрон ресурс] // URL: http://ww.im.uz/files/UN%20in%20Uzbekistan/MAPS%20Report%-

202018/UZB-MAPS%20Report%20-%20Final Uzb.pdf (мурожаат санаси:

28.01.2020 йил)

[6] Рогачев В.В. Формирование конфликтной компетентности сотрудников таможни для профилактики межличностных конфликтов: Дис. ... канд. психол. наук: 19.00.05. - Ярославль, 2002. 152 с.

[7] http://earchive.tpu.rU/bitstream/11683/45880/l/TPU464160.pdf (мурожаат санаси: 23.08.2019 йил)

[8] Хдйитов О. Компетентлик назарияси ва унинг боскичлари // Таълим менежменти, 2010. № 2 (30). Б. 52-56.

[9] Козырева О.А. Феноменология профессиональной компетентности учителя // Educational Technology & Society, 2008. № 11 (2). С. 361-363.

[10] Рахимова Д., Бекмуродов М. Лидерлик ва ташкилот маданияти: Укув кулланма. - Т., 2006. 104 б.

[11] Щербакова Т.Н. Развитие психологической компетентности профессионала: Учебное пособие. -Ростов-н/Д., 2007. 192 с.

[12] https://formatta.ru/blog/wave-competencv-model (мурожаат санаси: 20.01.2020 йил)

REFERENCES

[1] Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. 4-жилд / Ш.М. Мирзиёев. - Т., 2020. 400 б.

[2] Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. 1-жилд / Ш.М. Мирзиёев. - Т., 2018. 592 б.

[3] https://www.un.org/ga/search/view doc.asp?svmbol=A/RES/70/1 &Lang=R (мурожаат санаси: 28.01.2020 йил)

[4] http://www.unuz/files/mdgs/Resolutionpdf (мурожаат санаси: 28.01.2020 йил)

[5] Узбекистонда Баркарор ривожланиш максадларига эришиш учун тараккиёт сиёсатига дойр тадбирларни хар томонлама жорий килиш, жадаллаштириш ва куллаб-кувватлаш (MAPS) хисоботи (2018 йил 19 октябрь) [электрон ресурс] // URL: http://www.un.uz/files/UN%20in%20Uzbekistan/MAPS%20Report%-

202018/UZB-MAPS%20Report%20-%20Final Uzb.pdf (мурожаат санаси: 28.01.2020 йил)

[6] Рогачев В.В. Формирование конфликтной компетентности сотрудников таможни для профилактики межличностных конфликтов: Дис. ... канд. психол. наук: 19.00.05. - Ярославль, 2002. 152 с.

[7] http://earchive.tpu.rU/bitstream/11683/45880/l/TPU464160.pdf (мурожаат

санаси: 23.08.2019 йил)

[8] Хдйитов О. Компетентлик назарияси ва унинг боскичлари // Таълим менежменти, 2010. № 2 (30). Б. 52-56.

[9] Козырева О.А. Феноменология профессиональной компетентности учителя // Educational Technology & Society, 2008. № 11 (2). С. 361-363.

[10] Рахимова Д., Бекмуродов М. Лидерлик ва ташкилот маданияти: Укув кулланма. - Т., 2006. 104 б.

[11] Щербакова Т.Н. Развитие психологической компетентности профессионала: Учебное пособие. -Ростов-н/Д., 2007. 192 с.

[12] https://formatta.ru/blog/wave-competencv-model (мурожаат санаси: 20.01.2020 йил)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.