Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК НАЪЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ'

ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК НАЪЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

50
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / таълим самарадорлиги / ўқув жараёни / мотивация / тартибга солиш / мавқе / боғлиқлик тури / интеллектуал даража / индивидуал психологик хусусиятлар / образование / эффективность обучения / учебный процесс / мотивация / регуляция / позиция / тип привязанности / интеллектуальный уровень / индивидуально-психологические особенности

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Турсунали Алиназарович Худойназаров

Ушбу мақолада талабаларни ўқув фаолияти самарадорлигига таъсир этувчи ички ва ташқи омиллар муаммосига турли хил ёндашувлар кўриб чиқилади. Мақолани муҳокама қилиш мавзуси ички психологик омиллар: мотив, атрибут, интеллектуал даража, ўқувчиларнинг индивидуал психологик хусусиятларини назарий жиҳатдан таҳлил қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье рассматриваются различные подходы к проблеме внутренних и внешних факторов, влияющих на эффективность учебной деятельности студентов. Тема обсуждения статьи теоретически анализирует внутренние психологические факторы: мотив, атрибут, интеллектуальный уровень, индивидуально-психологические особенности студентов

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК НАЪЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ»

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston taraqqiyotining poydevori

ТАЛАБАЛАР У^УВ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК НАЪЗАРИЙ ТАХЛИЛИ

Турсунали Алиназарович Худойназаров

УзМУ "Педагогика ва умумий психология" кафедраси катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада талабаларни укув фаолияти самарадорлигига таъсир этувчи ички ва ташки омиллар муаммосига турли хил ёндашувлар куриб чикилади. Маколани мухокама килиш мавзуси ички психологик омиллар: мотив, атрибут, интеллектуал даража, укувчиларнинг индивидуал психологик хусусиятларини назарий жихатдан тахлил килади.

Калит сузлар: таълим, таълим самарадорлиги, укув жараёни, мотивация, тартибга солиш, мавке, богликлик тури, интеллектуал даража, индивидуал психологик хусусиятлар

В данной статье рассматриваются различные подходы к проблеме внутренних и внешних факторов, влияющих на эффективность учебной деятельности студентов. Тема обсуждения статьи теоретически анализирует внутренние психологические факторы: мотив, атрибут, интеллектуальный уровень, индивидуально-психологические особенности студентов

Ключевые слова: образование, эффективность обучения, учебный процесс, мотивация, регуляция, позиция, тип привязанности, интеллектуальный уровень, индивидуально-психологические особенности

In this article, various approaches to the problem of internal and external factors affecting the effectiveness of students' educational activities are considered. The topic of discussion of the article theoretically analyzes internal psychological factors: motive, attribute, intellectual level, individual psychological characteristics of students.

Keywords: education, educational efficiency, educational process, motivation, regulation, position, type of attachment, intellectual level, individual psychological characteristics

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

May 6, 2023

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of ^^bM^an's^evelopmen^^^^^^^^

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston

Талабаларнинг укув фаолияти самарадорлигини белгилайдиган психологик-педагогик омилларнинг комплекс мажмуасида куйидагилар ажралиб туради: психологик мазмун ва таълим мотивациясининг тузилиши, узига хослик тури, индивидуал психологик хусусиятлар, укувчиларни уз-узини ташкил этишнинг узига хос хусусиятлари мохирлик, максадлар. укитиш ва бошкалар.

Тизимли-таркибий ёндашув нуктаи назаридан таълим мотивацияси каби мухим омил узбек психологларидан М.Давлетшин, Э.Гозиев, Ш.Баратов,

A.Жаббаровлар рус психологларидан Е. И. Савонько, Н. М. Симонова, И. Н. Именитова, 3. М. Хизроевалар томонидан урганилган.

Таълим фаолияти максадларига энг мос келадиган нарса таълим мотивациясининг тузилиши булиб, унда ички мотивациянинг таркибий кисмлари устунлик килиши - бу эса уз навбатида таълим фаолияти жараёни ва натижасига эътибор бериш оркали амалга ошади. Уз навбатида, муайян шарт-шароитларни яратиш (вазифанинг ижодий тури, вакт чекловларини олиб ташлаш, вазифани танлаш кобилияти) ички мотивацияни фаоллаштиришга имкон беради.

Таълим фаолияти самарали мотивациянинг намоён булиши сифатида укувчиларнинг укув фаолияти самарадорлигига ижобий таъсир килади ва дарсларга эхтиёткорлик билан катнашиш, аудиториядаги укув фаолияти, кенг куламли вазифани тайёрлаш истаги, уз билимларини уртоклари билан уртоклашиш истаги каби ижобий жараёнларга таъсир килади.

Махаллий таълим психологиясида талабаларнинг укув мотивациясини урганиш жараёнида олинган маълумотлар чет эл психологиясидан, хусусан М. Ксикзентмихалининг процессуал мотивациянинг психологик таркибига багишланган тадкикотларига алохида урин эгаллаган. Таъкидлаш керакки, вакт босими, ишни катъий белгиланган вактга кадар бажариш зарурати, ташки томондан катъий назорат процессуал мотивацияга ва уз навбатида таълим фаолиятига салбий таъсир килади.

Рус психологларидан В.А. Якунин, Н.И. Мешковлар уз тадкикотларида укув фаолиятида интеллект ва мотивациянинг мухдм роли ва узаро богликлигини таъкидлаб, укув фаолияти самарадорлигида мотивациянинг етакчи роли тугрисида хулосага келишган.

В.А.Якунин, Н.А.Комусовой, Н.Б.Нестеро ва

B.И.Шкуркинларнинг асарларида касбий йуналтириш мотивининг таълим фаолияти самарадорлигидаги урни очиб

May 6, 2023

284

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston ^^^^^^^araqqiyotimng^oydeyor^

берилган. Укув фаолиятида мухим ролни бошка ниятлар, масалан, когнитив, прагматик, ижтимоий ва шахсий обру-эътиборнинг мотивлари уйнайди деган хулосага келишган.

М.М.Далгатов, А.М.Муталимов ва Н.В.Тагаевларнинг ишларида юкори синф укувчилари, талабалар ва педагоглар мисолида каузал атрибутларнинг фаолият самарадорлигига таъсири муаммоси батафсил тахлил килинган. Олинган натижалар фаолликнинг хиссий ва мотивацион параметрлари билан богликлик турлари ва муваффакиятнинг (самарадорликнинг) турлари, яъни сабаблар каузал атрибутларнинг фаолиятнинг ишлаб чикариш, мотивацион ва хиссий таркибий кисмлари билан яхлит ва узаро алокада куриб чикишда богликлигини тасдикладилар.

М.Зелигман ва унинг хамкасблари хам укув ютуклари ва мактаб укувчилари ва талабаларнинг тушунтириш услуби уртасидаги богликликни топдилар. Хусусан, мактабда хам, университетда хам оптимистик атрибутга эга булган талабалар пессимистик атрибут ташхиси куйилганларга нисбатан юкори натижаларга эришишлари аникланди.

Хорижий психологлар Т.Д.Вилсон ва П.В.Линвиллар томонидан олиб борилган экспериментам тадкикотлар шуни курсатдики, ёмон бахоларни вактинча, доимий булмаган (узгарувчан) сабабларга боглаш келажакдаги бахоларни ижобий кутишига олиб келади ва бу уз навбатида хозирги укув фаолияти натижаларини оширади.

А. Бандуранинг уз-узини самаралаштириш назарияси доирасида олиб борилган тадкикотлар жараёнида шахснинг уз кобилиятига ва уз самарадорлигига ишониш билан боглик гоялари инсон фаолиятининг махсулдорлигига ва сифат жихатларига сезиларли таъсир курсатиши аникланди.

Шахснинг индивидуал-психологик хусусиятларнинг укув фаолияти самарадорлигига таъсири урганиш тадкикотчиларда катта кдзикдш уйготиб келган. С.Д.Смирнов таъкидлаганидек, академик курсаткичлардаги тафовутлар таълим фаолиятининг бир хил ташки шароитларида (ижтимоий-иктисодий вазият, укув жараёнини ташкилий ва услубий таъминлаш, педагогнинг малакаси ва бошкалар) кузатилиши мумкин. Психологлар ва педагоглар ушбу ходисани таълим олувчиларнинг индивидуал психологик хусусиятлари, масалан, интеллект даражаси (билим, куникма ва малакаларни узлаштириш кобилияти ва муаммоларни хал килишда муваффакиятли куллаш кобилияти), креативлик

May 6, 2023

285

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston ^^^^^^^araqqiyotining^oydevor^

(янги билимларни узлаштириш кобилияти), таълим мотивацияси, таълим максадларига эришишда кучли ижобий тажрибаларни такдим этиш, юкори уз-узини бахолаш, интилишларнинг юкори даражасини шакллантиришга олиб келадиган омиллар билан изохлашади. Аммо бу фазилатларнинг хар кандай мураккаб фаолиятда мукаррар булган тез-тез ёки узок давом этадиган носозликлар шароитида билим ва касбий куникмаларни узлаштириш учун хар кунги, машаккатли ва машаккатли ишларда талаба онгини шакллантиришни таъминлашда ушбу омилларни хеч бири ёки хатто уларнинг комбинацияси етарли эмас. Уз-узини юкори бахолайдиган ва бошлангич кучли укув мотивациясига эга, кобилиятли ва креатив талабалар хам у ёки бошка турдаги укув фаолиятида жиддий кийинчиликларга дуч келганда ва олдинга интилишларини тухтатган вазиятларда хар бир укитувчи узининг педагогик фаолиятидан мисоллар келтириш йули билан талбаларни психологик-педагогик томондан куллаб-кувватлаши мумкин. С. Д. Смирнов, Н.В.Тагаевларнинг тадкикотларида айнан шундай вазиятлар билан боглик холатларда курсаткичлари юкори талабаларнинг кам истеъдодли курсдошлари бу кийинчиликларни муваффакиятли енгиб утган ва вакт утиши билан янада куп натижаларга эришиш холатлари кузатилган.

Шахснинг мухим индивидуал-психологик хусусиятларидан бири бу хавотирланиш даражасидир.

Сарасон (1980) томонидан утказилган тадкикотлари хавотирланишнинг синов натижаларига салбий таъсирини курсатиб берди. Зейднерни (1998) тадкикотлари хам умумий имтихон хавотири умуман синов курсаткичларига салбий таъсир курсатишини аниклади. Математик ёки компютер ташвишлари каби купрок махсус хавотирлар, ушбу фанлардаги кам баллар билан боглик паст натижалар билан боглик (Казелских 1998, Шермис ва Ломбардлар 1998). Шуни таъкидлаш керакки, ушбу психологларнинг ишларида имтихон хавотири нафакат паст курсаткичлар билан, балки уз-узини паст бахолаш билан хам богликлиги аникланди. Шунингдек, олимлар, паст тест натижаларига кушимча равишда, "хавотирли" талабалар укув самарадорлигини пастлигини намойиш килишганлигини аникладилар.

Талабаларнинг уз-узини ташкиллаштириш омили масаласи куплаб психологларнинг эътиборини тортган. В.Н.Донцов, А.Д. Ишковлар укув ишининг самарадорлиги талабаларнинг уз-узини ташкил этишига боглик деган фикрни илгари сурди. В.Н Донцовнинг тадкикотлари таълим фаолиятини ташкил этиш буйича

May 6, 2023

286

Uzbekistan'sdyeomm^^^^^^^m

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston ^^^^^^^araqqjyotining^oydeyor^

дастлабки ишлардан бири эди. Уз-узини ташкил килиш таркибий кисмларига у куйидагиларни киритади: гностик, проектирлик, конструктив, коммуникатив ва шахсий-ташкилий.

Олимлар шуни аникладиларки, илгари таълим мактабида ташкил этилган укув фаолиятини мустакил ташкил этишга тайёрликнинг бошлангич даражаси талабаларни университетда укитиш жараёни ва самарадорлигига хал килувчи таъсир килади.

Бугунги кунда таълимдаги муваффакият муаммосини хал килишда узига хос ёндашув америкалик тадкикотчи К. Двек томонидан ишлаб чикилмокда. Унинг фикрига кура, одамда "махоратга йуналтирилган фазилатлар" (mastery-oriented qualities) мавжудлиги жуда мухимдир, бу билимга булган мухаббатни, хаёт кийинчиликларига жавоб беришга доимо тайёрлигини, тусикларни энгишда катъиятлиликни ва субъективликнинг юкори кадриятларини англатади. М. Ксикзентмихалининг назарий экспериментал маълумотларига кура талбаларнинг уз-узини ёки бошка одамларни бахолаш буйича харакатлари бу процессуал мотивациянинг психологик таркибини очиб берган.

М.М.Далгатов, Э.А.Магдиева, А.М.Муталимоваларнинг тадкикотларида кобилият хакидаги яширин гояларнинг фаолият самарадорлигига таъсир килишининг айрим хусусиятлари юкори синф укувчилари ва талабалар мисолида аникданди. Олинган натижалар ушбу алокани тасдиклади, хусусан, интеллектнинг усиши кобилияти хакида аник тасаввурга эга булмаган укувчилар ушбу интеллектнинг яширин назарияси билан тавсифланган укувчиларга нисбатан укув фаолиятининг самарадорлиги даражаси буйича юкори курсаткичларга эга эканлиги маълум булди.

Укувчиларнинг таълим фаолияти самарадорлигини белгилайдиган ташки ва ички мухим омиллар тахлили уларнинг тенгсизлиги ва укув фаолияти субъектларининг куплаб бошка хусусиятларига, укув жараёнини ташкил этиш хусусиятларига, таълим олувчи ва таълим берувчи уртасидаги шахслараро узаро муносабатларга богликлигини аниклади. Купгина холларда, бу муносабатлар бошка, камрок урганилган омиллар ва шароитлар билан воситачилик килинади. Масалани назарий жихатдан тахлил этарканмиз, бу каби тадкикотларни олиб бориш бугунги кун психология ва педагогика сохасида ушбу масалани актуаллик даражасини оширади

REFERENCES:

1. Abdukhalilovich, A. K. (2021). Family as a Subject of

May 6, 2023

287

P

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston taraqqivotining povdevori

Psychocorrective Influence. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 656-

2. Далгатов М. М.-Э. Каузальная атрибуция достижений и деятельность: феноменология, исследования, изменение. М. : УМК «Психология», 2006.

3. Донцов В. Н. Учебная самоорганизация студентов как фактор успеваемости: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. Л., 1987.

4. Именитова И. П. Динамика учебной мотивации студентов в процессе обучения иностранному языку: Автореф. дис. ... канд. психол. наук. М., 1984.

5. Ишков А. Д. Влияние структуры процесса самоорганизации на успешность учебной деятельности студентов: Автореф. дис. ... канд. психол. наук. М., 2003.

6. Мешков Н. И. Психолого-педагогические факторы академической успеваемости. Саранск, 1991. 10. Мешков Н. И. Мотивация учебной деятельности студентов: Учебное пособие. Саранск: Изд-во Мордов. ун-та,

7.Wilson T. D., Linville P. W. Improving the perfor- mans of college freshmen with attributional techniques // Journal of Personality and Social Psychology. 1985. 49. P. 287-293. 21.

8. Т. А. Худайназаров (2021). УСМИР У^УВЧИЛАРДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАР ШАКЛЛАНИШИДА "РАГБАТ ВА ЖАЗО" ФЕНОМЕНЛАРИНИНГ РОЛИ. Academic research in educational sciences, 2 (NUU Conference 1), 437-441.

668.

1995.

May 6, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.