Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАР КАСБИЙ КАМОЛОТИДА УСТАНОВКАЛАРНИНГ ЎРНИ'

ТАЛАБАЛАР КАСБИЙ КАМОЛОТИДА УСТАНОВКАЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

130
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Талаба / касбий камолот / установка / рационалллик / оптимистик / бошқаларга боғлиқлик / қатъиятсизлик / ўз имкониятларини юқори баҳолаш / ижтимоий интеллект.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ориф Умирович Авлаев

Ушбу мақолада талабалар касбий камолотида установкалар таъсирини эмперик ўрганиш натижаларини илмий-амалий талқини келтириб ўтилган. Шунингдек, педагоглик касб эгасига хос хусусият ва қобилиятлар ҳақида олимлар фикр мулоҳазалари келтирилган. Тажрибада талабалар психологик камолотининг умумий ҳолатини ўрганишга эришилган. Касбий камолот борасидаги изланиш натижаларига кўра, бўлғуси ўқитувчилар фаолиятини тадқиқ этишда шахснинг касбий йўналганлигини белгиловчи омиллар: қатъиятсизлик, рационаллик-теранлик, бўлажак касбнинг истиқболига нисбатан оптимистик муносабат, касб танлашда ўз имкониятларини баҳолаш ва касб танлашнинг бошқаларга боғлиқлиги установкалари ўрганилиши талабаларнинг мутахассис сифатида шаклланиши жараѐнидаги ички тайѐргарлик сифатлари аниқланди. Эмпирик натижалар ўзаро таълим йўналишлари бўйича қиѐсий талқин этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАР КАСБИЙ КАМОЛОТИДА УСТАНОВКАЛАРНИНГ ЎРНИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

ТАЛАБАЛАР КАСБИЙ КАМОЛОТИДА УСТАНОВКАЛАРНИНГ УРНИ

Ориф Умирович Авлаев

Тошкент вилояти, Чирчик давлат педагогика институти, психология кафедраси доценти, психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада талабалар касбий камолотида установкалар таъсирини эмперик урганиш натижаларини илмий-амалий талкини келтириб утилган. Шунингдек, педагоглик касб эгасига хос хусусият ва кобилиятлар хакида олимлар фикр мулохазалари келтирилган. Тажрибада талабалар психологик камолотининг умумий холатини урганишга эришилган. Касбий камолот борасидаги изланиш натижаларига кура, булгуси укитувчилар фаолиятини тадки; этишда шахснинг касбий йуналганлигини белгиловчи омиллар: катъиятсизлик, рационаллик-теранлик, булажак касбнинг истикболига нисбатан оптимистик муносабат, касб танлашда уз имкониятларини бахолаш ва касб танлашнинг бошкаларга богликлиги установкалари урганилиши талабаларнинг мутахассис сифатида шаклланиши жараёнидаги ички тайёргарлик сифатлари аникланди. Эмпирик натижалар узаро таълим йуналишлари буйича киёсий талкин этилган.

Калит сузлар. Талаба, касбий камолот, установка, рационалллик, оптимистик, бошкаларга богликлик, катъиятсизлик, уз имкониятларини юкори бахолаш, ижтимоий интеллект.

КИРИШ

Хрзирги даврда жамият тараккиётида юз бераётган кескин узгаришлар сифат жихатидан янги ва нисбатан мураккаб булган вазифаларни куяди, бунда талабалар касбий камолотида установкалар, унинг аклий имкониятлари регулятори, ахлокий жихатлар алохида ахамият касб этади.

Талабанинг шахсий ривожланиши ва унинг келажакдаги касбий фаолиятига тайёрлигини шакллантириш масалалари замонавий олий укув юрти фаолиятини такомиллаштириш назарияси ва амалиётида асосий уринни эгаллайди. Бу айнан институтда укиш вакти булган касбни бошлангич "узлаштириш" боскичида ёшнинг хаётда уз такдирини узи белгилаш жараёни

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

амалга оширилгани билан боглик; Шу билан бирга, укув жараёнининг нафакат талабанинг шахсий ривожланиши, балки унинг профессионал сифатидаги касбий ривожланишининг хусусиятларини хисобга оладиган шундай тизимни куриш етакчи муаммолардан биридир.

Талабаларга кандайдир характеристика илк бор айнан укиш жараёнида юзага келса ва унинг юзага келишига талабанинг уз шахсий ресурслари, унинг ташаббуси сабаб булиши мумкин. Масалан, институтдаги укишнинг сунгида касбий компетентликнинг ташкил топишига эгалланган асосий касбий ахамиятли билимлар, талабада бор булган установкалар ва бош;а шахсий узига хос хусусусиятларнинг узаро таъсири деб караш мумкин. Мухим касбий фазилатларнинг пайдо булиши, масалан, олдинги хаётий тажриба ва мазкур сохадан у;иш жараёнида олинган билимларни, махорат ва куникмаларни кайта ишлаш асосида эмпатияга булган кобилиятнинг пайдо булишини хам ташкил топиш деб аташ мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Н.Ф.Тализина [8, 234;] олий таълим муассасаларида касбий тайёргарлик жараёнининг муаммолари хакида тухталиб, олий таълимнинг бошкарув тизими сифатида узига хос хусусияти шундаки, аввало бошкариладиган объект - укиш, билим эгаллаш жараёнини хамма вакт аник бир шахс амалга оширади. Шахсий омилларнинг мураккаблиги, хар хиллиги шу даражада каттаки, таълимнинг асосий дастурини тузишда уларнинг хаммасини эътиборга олиб булмаслигини таъкидлайди.

Е.А.Климовнинг [5] фикрига кура, педагоглик касби "инсон-инсон" типидаги мутахассисликлар каторига киради ва бундай касб эгаси куйидаги хусусият ва кобилиятларни эгаллаган булиши керак: бошкариш, укитиш, тарбиялай олиш; бошка одамни тинглай олиш ва тушуниш; онглилик, кенг билим ва савияга эгалик; нутк маданиятини эгаллаганлик; кишиларга нисбатан хушёр, уларнинг рухий оламини куз олдига келтира оладиган; болани келажакда яхши одам булиб улгайишига ишонувчи; кайгудош, бошканинг ташвишларига шерик була оладиган; кузатувчанлик кобилиятига эга; халк, жамият ишига содик; узгача вазиятларда хам муаммонинг ечимини топа оладиган; узини тута билиш кобилияти.

Укитувчилик касби сохибларига тугри келмайдиган хусусиятлар: тили чучук ёки яхши гапира олмаслик, одамови, мугомбир-ичи кора, узи билан узи

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

овора, мулокотга киришолмайдиган, жисмоний нуксонли, тепса-тебранмас (танбал), бировнинг дардига бефарк, гаразгуйлик кабилардир.

Н.В.Кузьмина [6] ва унинг шогирдлари ишлаб чиккан педагогик кобилиятлар концепцияси педагогик кобилиятлар тизимининг бир кадар тула ва мукаммал талкини хисобланади. Муаллиф педагогик фаолиятнинг субъектив омилларига куйидагиларни киритади: 1) Шахснинг йуналганлиги. 2) Кобилиятларининг усиш даражаси. 3. Компетентлиги (махсус билимларга -педагогика, методика ва психология фанларининг турли сохаларига доир чукур билимга эгалиги).

H.В.Кузьминанинг фикрига биноан, шахсий йуналганлик касбий-педагогик фаолиятнинг юкори чуккисига эришиш учун энг мухим субъектив омиллардан хисобланади. Педагогик фаолиятнинг бош стратегиясини танлаш муаллифнинг асарларида курсатилишича уч хил йуналишни:

I. Хдкикий педагогик.

2. Формал педагогик.

3. Калбаки педагогик йуналишларни камраб олади.

Факат биринчи (хакикий педагогик) йуналишгина педагогик фаолиятда юксак натижаларга эришишга имкон беради. Х,акикий педагогик йуналиш бу-укитувчининг узи дарс бераётган предмет воситасида укувчи шахсини шакллантиришга булган баркарор мотивлар ва ундаги мавжуд билимлар, укувчи эгаллаши учун зарур эхтиёжларни шакллантиришдан иборатдир.

А.К.Маркованинг [7] фикрига кура, педагогик фаолиятнинг субъектив хусусиятларини куйидаги гурухлар (блоклар) буйича тавсифлаш мумкин:

1. Объектив тавсифлар: ихтисосликка доир билимлар, касбий малакалар, психологик-педагогик билимлар.

2. Субъектив тавсифлар: психологик нуктаи назари, мотивлари, "мен" гояси, йул-йуриклари, шахслик хусусиятлари.

А.К.Маркова укитувчилик ишининг учта жихатини: педагогик фаолият, педагогик мулокот ва укитувчи шахси томонлари мавжудлигини таъкидлайди. А.К.Маркова укитувчининг мухим касбий сифатлари каторида: педагогик эрудиция, педагогик максадга йуналганлик, педагогик тафаккур, педагогик зукколик, педагогик кутаринки кайфият, педагогик кузатувчанлик, педагогик ишонч, педагогик топкирлик, педагогик башорат, педагогик рефлексия (узини намоён килиш) ларни курсатиб утади.

Укитувчилар касбий тайёргарлигининг турли психологик жабхаларини

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

урганиш кейинги йилларда психология хам фанининг кенг тадкикот объектига айланиб бормокда. Бу сохада М.Г Давлетшин, 3.F. Гозиев, В.М. Каримова, Б.РДодиров, Г.Б.Шоумаров, Р.З.Гайнутдинов, А.М. Жабборов, А.И.Расулов, Ш.Р.Баротов, З.Т.Нишонова, Р.И.Суннатова, Н.С.Сафоев, Г.Бердиев, Б.Т.Гаппиров, С.Х.Джалилова, МДоплонова, М.М.Мавланов, Н.М.Мажидов, А.М.Машкуров, Н.Х,.Мураталиева, Х.А.Рухиева, Ш.А.Зшметов, К.БДодиров, З.А.Хидиров ва бошкалар томонидан олиб борилаётган психологик тадкикотлар диккатга сазовордир[1-5].

Педагогик-психологик тадкикотларни амалга ошириш учун сухбат, кузатиш методларидан, жумладан: И.М.Кондаковнинг (Б.РДодиров модификация килган) "Касбий установкаларни аниклаш" ва Дж.Гилфорд ва М.Салливеннинг "Ижтимоий интеллектнинг диагностикаси" методикасидан фойдаланилди. Змпирик материалларни саралаш ва натижалар тахлилини математик-статистик (фарклар ишончлилигини аниклаш Стьюдент t-мезони, К.Пирсоннинг корреляцион тахлил усули) мезонлар ёрдамида асослашдан фойдаланилди.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Укитувчи шахсининг касбий йуналганлиги, купинча унинг шахсий камолоти билан анча мустахкам богланган, уйгун холатда намоён булади. Унинг касбий камолотини бахолаш учун эса,албатта, фаолиятнинг бир катор жабхаларини ажратиб курсатиш лозим. Бошлангич синф укитувчилари касбий шаклланиши жараёнини тадкик этиш эса, уларнинг касбий фаолияти тугрисидаги тасаввурларини урганишга олиб келди. Ушбу холатда булгуси бошлангич синф педагогининг касбий тайёргарлик жараёнида педагог-мураббийда шаклланиши лозим булган сифатларни кай даражада узида камол топтиришга эришаётганлигини бахолашда мулокотмандлик, ташкилотчилик, предметларга йуналганлик, интеллигентлик, куллаб-кувватлаш мотивларидан иборат жабхаларда тадкик этилди.

Тадкикот натижасига кура, турли худудлардаги университет талабалари бир хил мутахассислик учун касбий тайёргарлигидан катъи назар касбий таълим жараёни тайёргарликлари натижаларида маълум тафовутлар борлигини гувохи булдик (1-жадвал).

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

1-:aflBa.

Ta.iaöa.iapHimr Kacöim ycTaHOBKa.apHHH ypraHHm HaTH^a.apn

Таълим йуналиши Установкалар Биология укитиш методикаси Педагогика ва психология Физика укитиш методикаси Уртача

Х m Х m Х m Х m

Катъиятсизлик 13,45 0,82 16,31 0,95 15,07 0,37 14,94 0,71

Рационалллик 26,34 0,21 25,12 0,42 26,47 0,51 25,97 0,38

Оптимистик муносабат 28,13 0,62 27,33 0,31 29,56 0,84 28,34 0,59

Уз имконият ларини юкори бахолаш 27,23 0,81 27,58 0,56 26,28 0,50 27,06 0,46

Бошкаларга богликлик 29,11 0,68 23,45 0,47 24,25 0,55 25,60 0,56

Изоу: Х-уртача арифметик циймат, т-стандарт огиш

Катъиятсизлик установкаси талабаларнинг касбий камолот учун тула тасаввурга, аник режага, мезонга эга эмаслик, узига бироз ишонмаслик, карор кабул килолмаслик ва шахс сифатида хатти-харакатларини мувофиклаштира олмаслигини характерлайди.

Ушбу установка натижалари талабаларнинг катъиятсизлигини изохлаганлиги боис, тадкикот курсаткичларида (университетлар талабалари кесимида) узаро фарклар мавжудлиги намоён булди. 13,45+0,82 (Биология укитиш методикаси), 16,31+0,95 (Педагогика ва психология), 15,07+0,37 (Физика укитиш методикаси), 14.94+0,71 (умумий уртача). Бу эса талабаларнинг касб танлашга йуналганлиги, уларнинг касб танлашига сабаб булувчи омилларнинг турлича эканлигининг окибатидир. Айни холатда талабалар узлари танлаган касбларга нисбатан "катъиятсизлик"нинг оралик даражасини намоён килдилар. Бу холат, талабаларнинг мутахассисликни эгаллашларида муайян ишончсизлик хукм сураётганлигини билдиради. Натижалар талабаларнинг уз касблари юзасидан етарлича тасаввурга эга эмасликлари, хали тулик касбий фаолият талабларини англамаганликлари, журъатсизлик ва аник максадлар куйишда кийинчиликка учраши эхтимоли борлигини билдиради.

Шунингдек, талабаларнинг "рационаллик" установкаси буйича натижалари уртачадан баланд курсаткичларни намоён этди. Уларга 26,34+0,21

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

(Биология укитиш методикаси), 25,12+0,42 (Педагогика ва психология), 26,47+0,51 (Физика укитиш методикаси), 25.97+0,38 (умумий уртача) чегарасидаги микдорий курсаткичлар хос экан. Бу натижалар биринчи установкадагидек, бир хил ораликдаги кийматларни ифодалади. Талабалар туплаган натижалар уларнинг касб танлашида атрофдагиларнинг таъсири, хис-туйгуси ва кечинмаларига таянганликларини намоён этади.

Учинчи - "оптимистик муносабат" деб номланувчи установка буйича кийматларни бахолаш анчагина гайритабиий хамда психик кувватнинг таъсири остида гавдаланганлигини курсатади. "Оптимистик муносабат" установкасига касбнинг келажагини кура олиш, ютукларга ишонч билан караш, ютуклардан кувониш, турли хил тусикларни бартараф этишга карор килиш хусусиятлари хос экан. Мутахассисликлар буйича талабалар олдинги иккала установкаларга караганда, анча юкори курсаткичларни кайд этдилар: 28,13+0,62 (Биология укитиш методикаси), 27,33+0,31 (Педагогика ва психология), 29,56+0,84 (Физика укитиш методикаси), 28,34+0,59 (умумий уртача киймат). Бундан куринадики, касбий таълим жараёнида талабаларга оптимистик рухнинг, яъни ишончнинг мавжудлиги уларнинг мутахассис сифатида шаклланишига ижобий таъсир этиб, тушкунликка тушишларига урин колдирмайди. Психологик нуктаи назардан талабаларда «оптимистик» муносабат ва дунёкарашни шакллантиришни хам индивидуал хусусиятлар, хам шахсий фазилат жихатидан ижобий бахоласа булади. Касбий тайёргарлик жараёнида талабада оптимистик муносабатни унинг касбий-шахсий сифатларини уйгунлаштириб камол топтириш укитувчи учун зарурий билим, куникма ва малакаларни тез хамда осонрок шакллантириш имконини беради. Унинг орзусидаги идеални реалликка, кундалик турмуш тарзига мувофиклаштиришга тугри келади. Талабаларнинг касб эгаллашларида факат оптимистик муносабат ёки касбий идеалларни узи етарли эмаслигини, бинобарин, касбий мослик хамда камолот учун сабр-токат билан укиб-урганиш, тинимсиз изланиш, мукаммал билим эгаллаш хамда доимо шижоатли булишликни англашлари мухимдир.

Талабаларнинг "Касб танлашда уз имкониятларини юкори бахолаш" установкасининг психологик тахлили шуни курсатадики, шахснинг касблар оламида уз кучига ортикча ишонч, хиссий таассуротлар остида хар хил шароитларга эътибор килмасдан, шахсий имкониятларини юкори бахолаши билан изохланади. Ушбу йуналишдаги фаолият курсаткичларини доимо хам ижобий деб булмайди. Олинган натижаларда синалувчилар "уз

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

имкониятларини юкори бахолашда" хам узларини анча кутаринки кайфиятда тутганликларига гувох булиш мумкин. Улар ушбу установка кийматлари буйича хам анъанавий холатни такрорлаганлар. Улардаги 27,23+0,81 (Биология укитиш методикаси), 27,58+0,56 (Педагогика ва психология), 26,28+0,50 (Физика укитиш методикаси), 27,06+0,46 (умумий уртача киймат) микдори уртачадан юкори натижа булиб, устунлар буйича юкори кийматга даъвогарликни курсатмокда. Натижаларнинг бундай тус олиши талабаларда рефлексиянинг хам етарлича шаклланганлиги, узини узи ёктириш ва ижтимоий хамкорлик туйгусини камол топтиришга зарурат мавжудлиги, ортикча оптимистлик ва идеаллар етакчи тасаввур тимсолига айланишига асос борлигини курсатади. Айрим холатларда фаолиятни узга кишилар билан боглаб куйиш ишончсизлик, имкониятларни бахолашда иккиланиш, мустакилликнинг етишмаслиги ва эмоционал таъсирчанлик намоён булди. Бундай холат талабаларнинг "бошкаларга богликлик" установкасида уз аксини топди: 29,11+0,68 (Биология укитиш методикаси), 23,45+0,47 (Педагогика ва психология), 24,25+0,55 (Физика укитиш методикаси), 25.60+0,56 (умумий уртача киймат). Аммо талабаларнинг олий таълим жараёнининг асосий шартларидан бири - мустакил таълим олишга йуналтирилганлиги боис, уларда таълим жараёнининг дастлабки боскичидаёк узгаларга богликлиги секин-асталик билан мустакилликка йуналтирилган фаолиятга усиб утишидан далолат беради. Касбий установкалар талабанинг касбий камолот боскичларига караб хам узгариб боришини таълим жараёнидаги укитувчилар эътиборга олишлари мухим. Чунки, бу установкалар мутахассис сифатида тайёргарлик холатини белгилаб беради. Худди шу сабабдан талабаларнинг уз фаолиятини онгли равишда ва тугри ташкил эта олишлари кузда тутилган натижаларга осон эришишларига ёрдам беради. Касбий установкалар орасидаги корреляцион муносабатларда факат ишончлиликка эга булган ва манфий курсаткич коэффициентлари етакчилик килди (2-жадвал).

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

2-жадвал

Касбий установкалар орасидаги корреляция коэффициентлари

Установкалар к и л з и с н « и ъ ъта Рационаллик Оптимистик муносабат Уз имконият-ларини юкори бахолаш га к раг ил лк В s кл э о оБш бо Ижтимоий интеллект

катъиятсизлик 1 -0,225* -0,378* -0,471** 0,243* -0,353*

Рационаллик 1 -0,071 -0,321* -0,362* 0,162

Оптимистик муносабат 1 0,111 -0,247* 0,463**

Уз имкониятларини юкори бахолаш 1 -0,481** 0,469**

Бошкаларга богликлик 1 0,365*

Ижтимоий интеллект 1

*p<0,05, **p<0,001

Ушбу корреляцион тахлил фикрларимизга янада аникдик киритади, масаланинг ечимини топишга ва илмий хулосалар чикаришга асос булиб хизмат килди, деб уйлаймиз.

Талабаларнинг касбий установкаларидаги "катъиятсизлик" колган установкалар билан манфий муносабатли корреляция коэффициентларини хосил килди ("рационаллик" (г=-0,225, p<0,05), оптимистик муносабат (г=-0,378, p<0,01), уз имкониятларини юкори бахолаш (г=-0,471, p<0,01). Натижалардан шу нарсани илгаш мумкинки, агар талабада «катъиятсизлик» ортса, унда таълим жараёнини, уз касбий шаклланишини онгли, аник режалаштириш хамда амалга ошириш, фаолият натижаларига ва келажакка умид ва ишонч билан караш сусайиб боради, окибатда уларда уз имкониятларини тугри бахолай олмаслик ва нотугри хулосаларга келиш холатлари кузатилади. Талабаларда касб танлаш жараёнида худди шундай холатлар учраганлиги боис, ушбу натижаларни тахлил этишга тугри келади.

"Рационаллик" установкаси эса "уз имкониятларини юкори бахолаш" (г=-0,321, p<0,05), "бошкаларга богликлик" (г=-0,362, p<0,05) билан манфий хусусиятли, аммо ишончли коэффициентлар хосил килган. Бу талабаларда "касб танлашда рационал" булишлари уларнинг уз имкониятларини хакконий ва ишончли бахолаши, имкониятларига ортикча ургу бермаслигидан, улардаги

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

тобелик ва мустакил фикрга эга эмасликдан холи булишга олиб келиши мумкинлигини курсатади. Бу эса уларнинг касб танлашда уз имкониятларини хисобга олмаганликлари, юзакичиликка йул куйганликлари, атрофдагиларнинг таъсирида иш тутганликлари ва мустакил карор кабул килмаганликлари натижаси эканлигини билдиради.

"Оптимистик муносабат" установкалари "бошкаларга богликлик" установкаси билан манфий характерли, аммо ишончлилик даражасига эга коэффициентга эга булди (r=-0,247, p<0,05). Курсаткич олинган маълумотнинг ишончлилиги оддий кузатишлардан чикариладиган хулосаларга мос келаётганлигига ишора килади. Чунки, касбнинг истикболини кура билган, уз имкониятлари ва шарт-шароитларга ишонч билан карайдиган шахс, шубхасиз, бошкаларга тобе булиб колмайди, балки касб танлашда узининг мустакил фикри ва карори эга булади. Аксинча булса, яъни "бошкаларга тобеликнинг" ортиши эса шахснинг оптимистик рухдан холи булишига олиб келди. Шу билан бирга, бугунги кунда талабаларнинг касб танлаши ва касбларига номуносибликларнинг учраши, шаклланишдаги сусткашликлар уни танлаш жараёнидаги касбий установкалар ва шахснинг кадриятлари уртасидаги муносабатларнинг уйгун эмаслигидан далолат беради.

Талабанинг касбий фаолиятда муввафакият ва мослашишни таъминлашда ижтимоий интеллектнинг урни каттадир. Маълумки ижтимоий интеллект ижтимоий тафаккур билан адаштирилади, унинг мослашув жараёнидаги роли эса ижтимоий хаёт вокаларини шахс учун максимал фойда билан идрок этишга кумак берадиган когнитив компетентлик деб каралади ва унга тенглаштирилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

"Ижтимоий интеллект" "Катъиятсизлик" установкаси билан манфий характерли, аммо ишончлилик даражасига эга коэффициентга эга булди (r=-0,353, p<0,05). Колган барча "Оптимистик муносабат" (r=0,463, p<0,001),"y3 имкониятларини юкори бахолаш" (r=0,469, p<0,001), "Бошкаларга богликлик" (r=0,365, p<0,05) установкалар билан ижобий муносабатли корреляция коэффициентларини хосил килди. Бунда ижтимоий интеллект, барча устоновкаларни интеграциялашувига ва натижада касбий мулокот хамда адаптациянинг муваффакиятлилигини таъминлайди.

ХУЛОСА

1. Талабаларнинг касбий кизикишлари, касбий мотивлари ва касбий

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

кадриятлари уртасидаги номутаносиблик холатлари уларнинг касбий фаолиятга тайёргарликни белгиловчи касбий установкаларига хам уз таъсирини утказмасдан колмади.

2. Булгуси укитувчилар фаолиятини тадкик этишда шахснинг касбий йуналганлигини белгиловчи омиллар: катъиятсизлик, рационаллик-теранлик, булажак касбнинг истикболига нисбатан оптимистик муносабат, касб танлашда уз имкониятларини бахолаш ва касб танлашнинг бошкаларга богликлиги установкалари урганилиши талабаларнинг мутахассис сифатида шаклланиши жараёнидаги ички тайёргарлик жихатларини ёритишга ёрдам беради.

3. Хрзирги замон укитувчиси касбий фаолиятга мослашувининг самарали кечиши замонавий укитиш услубининг узига хос психологик хусусиятларини пухта эгаллаганлиги, амалдаги таълим ва тарбия принципларига катъий амал килиши, замонавий педагог учун зарур булган касбий билим, шахсий ва касбий хислатларини узида мужассамлаштириши хамда ундан касбий фаолиятида окилона фойдалана олиши билан белгиланади.

4. Булгуси укитувчиларнинг касбий йуналганлигини белгиловчи компонентлар шаклланиши уртасидаги тафовутлар касбий тайёргарлик жараёнида зарур билимлар, касбий тасаввурлар ва мутахассисликка хос укув-тарбиявий куникмаларни узлаштиришдаги фарклар билан, энг мухими, уларнинг шахсий ва касбий камолоти учун зарур шарт-шароитларни яратиш билан боглик булиб колаётганлигини тасдиклади.

5. Булгуси укитувчининг касбий тайёргарлиги жараёнида у эгаллаши зарур булган психологик-педагогик тарбиявий таъсирларни сингдириш комплекси (мажмуи) мазкур этник жамоага хос ахлокий, ижтимоий-хукукий ва ишлаб чикариш мехнати меъёрларининг эволюцияга мос булиши, хамда тарбияланувчиларнинг мазкур психологик-педагогик таъсирларга мослаша олиш имкониятлари хам эътиборга олиниши зарур.

6. Талабаларда касбий тайёргарлик боскичи усиб боргани сари уларда замонавий педагог учун мухим касбий ва шахс фазилатлари уйгун холатда шаклланиб бориши зарур деган тасаввур кучайиб бориши кузатилди.

7гр *_> м «.<

. Тадкикот натижаларининг курсатишича булгуси укитувчилар тасаввурида касбий камолот учун касбий фаолиятнинг барча йуналишларида дифференциялашув эмас балки, уйгунлик мухитини яратиш зарур деган хулосага келганликлари тасдикланади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

8. Тадкикот натижаларига кура, турли йуналиш талабаларининг бир хил мутахассислик учун касбий тайёргарлигидан катъи назар, касбий тайёргарлик жараёни натижаларида маълум тафовутлар борлиги аникланди. Мазкур тафовутларни белгиловчи мухим омиллар сифатида талабанинг касб танлашга йуналганлигига атрофдагиларнинг таъсири, уз хис-туйгуларига купрок таяниш, узини узи ёктириш ва унда камолотга эришиш учун зарурат мавжудлиги, оптимистик муносабат ва идеаллар етакчи тасаввур тимсолига айланишига асос борлиги, узгаларга богликликнинг касбий тайёргарлик боскичида секин-асталик билан мустакилликка йуналганлик фаолиятига усиб утаётганлиги билан изохлаш мумкин

REFERENCES

1. Sharafutdinova, K. G., Kulmamatova, F. K., & Haydarova, S. (2021). The role of cognitive psychology in the elimination of destructive behavior. ASIAN JOURNAL OF MULTIDIMENSIONAL RESEARCH, 10(4), 957-964.

2. Шарафутдинова, Х. Г., & Нормуминова, Д. Э. (2020). Преодоление тревожности с помощью когнитивно-поведенческой психотерапии. Педагогическое образование и наука, (1), 124-127.

3. Sharafutdinova, K. G. (2020). Destruction of family relations psychoprophylaxis family-neighborhood-educational institution cooperation. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(11), 1000-1007.

4. Авлаев, О. У., & Маматкулова, З. Г. (2019). Динамика межличностного отношения компонентов социального интеллекта студентов. Наука и образование сегодня, (12 (47)).

5. Valieva, M. S., & Avlaev, O. U. (2021). THE INFLUENCE OF EDUCATIONAL FACTORS ON THE FORMATION OF PERSONALITY. Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka, 1(2).

6. Mirqosimova, X. M., & Avlaev, O. U. (2021). THE INTELLECTUAL DYNAMICS OF ADOLESCENTS. Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka, 1(2).

7. Абдуллаева, Ю., & Авлаев, О. (2021). ЭШИТИШДА МУАММОЛАРИ БУЛГАН У^УВЧИЛАРНИ КОНСИЛИУМ АСОСИДА ЛУFAТ БОЙЛИГИНИ ОШИРИШ. Academic research in educational sciences, 2(5), 922-932.

8. Авлаев, О. У., & Бутаева, У. А. (2021). ТАЛАБА ПШХОЛОГИК КАМОЛОТИ МАСАЛАСИ. Academic research in educational sciences, 2(5), 4-11.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1247-1258

9. Avlaev, O. U. (2020). THE ROLE OF SOCIAL INTELLIGENCE IN PERSONAL DEVELOPMENT. In Association with Novateur Publication India's A Multidisciplinary Peer Reviewed Journal, 692-698.

10. Djuraeva, S. N. (2018). Specifity and Features of Application Modern Innovative Technologies Training to Higher Education. Eastern European Scientific Journal, 4, 136-139.

11. Jorayeva, O. N., & Juraeva, S. N. (2020). STRATEGIES FOR USING ALTERNATIVE ASSESSMENT METHODS IN LANGUAGE AND LITERATURE CLASSES. International Journal of Innovations in Engineering,Research and Technology (IJIERT), 141-146.

12. Jo'rayeva, S. N., & Jumayev, S. Q. (2021). PSIXOLOGLARNING ETIKET TAMOYILLARI. O'zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti axborotnomasi, 7(13), 95-101.

13. JO'RAYEVA, S., & SHAMSHETOVA, A. (2021). KURSANTLARDA KASBIY KOMPETENTLIK VA KREATIVLIKNI SHAKLLLANTIRISH MEXANIZMLARI. "XALQ TA'LIMI" ilmiy-metodik jurnali, 6, 52-54.

14. JO'RAYEVA, S., TURSUNOV, B., & JUMAYEV, S. (2021). ZAMONAVIY TA'LIMNI RIVOJLANTIRISHDA PEDAGOG IMIJINI SHAKLLANTIRISHNING AHAMIYATI. "XALQ TA 'LIMI" ilmiy-metodik jurnali, 6, 14-16.

15. Zhu'raeva, S. N. (2020). INTERPRETATION OF IMAGE IN MODERN SCIENTIFIC RESEARCH. ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ, 8(11), 257-267.

16. Авлаев, О. У. (2021). ТАЛАБАЛАР КАМОЛОТИДА ИЖТИМОИЙ ИНТЕЛЛЕКТНИНГ ГЕНДЕР ФАР^ЛАРИ. "PSIXOLOGIYA " ILMIY JURNAL, 3441.

17. Авлаев, О. У. (2021). ТАЛАБА ЁШЛАР КАМОЛОТИДА МАСЪУЛИЯТНИНГ УРНИ. Eurasian Education, Science and Innovation Journal, 5, 67-72.

18. Авлаев, О. У. (2021). ХДРБИЙ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИДА КАСБИЙ ХДРАКАТ КУНИКМАЛАРИНИ УРГАТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ. PSIXOLOGIK XIZMAT FAOLIYATINI TAKOMILLASHTIRISHNING DOLZARB MASALALARI respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallar to'plami, 87-90.

19. Жураева, С. Н., Турсунов, Б. С., & ^аландарова, Г. (2021). ОИЛАДА ТУРЛИ МАНИПУЛЯЦИЯ Х,ОЛАТЛАРИНИНГ НАМОЁН БУЛИШИ. ПЕДАГОГИКА ВА ПСИХОЛОГИЯДА ИННОВАЦИЯЛАР, 4(4), 62-66.

20. Рашидов, А. А., & Жураева, С. Н. (2021). ЧЕТ ТИЛИДА НУТРИИ ТИНГЛАБ ТУШУНИШДАГИ ^ИЙИНЧИЛИКЛАР. HARBIY YETAKCHINING SHAKLLANISHIDA XORIJIY TILLARNI BILISHNING ROLI" mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi, 10-12.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1258 www.ares.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.