Научная статья на тему 'ЎҚИТУВЧИНИНГ БОШҚАРУВЧАНЛИК УСЛУБЛАРИ'

ЎҚИТУВЧИНИНГ БОШҚАРУВЧАНЛИК УСЛУБЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

368
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўқитувчи / ўқувчи / бошқарувчанлик / авторитар / либерал / демократик

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ориф Умирович Авлаев

Мақолада ўқитувчининг бошқарувчанлик услублари ҳақида батафсил таҳлил қилинган. Бунда авторитар ва демократик педагогик услубдаги ўқитувчилар натижаларининг ўзаро солиштирма кўрсаткичлари келтириб, психологик таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎҚИТУВЧИНИНГ БОШҚАРУВЧАНЛИК УСЛУБЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1239-1246

УКИТУВЧИНИНГ БОШКАРУВЧАНЛИК УСЛУБЛАРИ

Ориф Умирович Авлаев

Тошкент вилояти, Чирчик давлат педагогика институти, психология кафедраси доценти, психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Маколада укитувчининг бошкарувчанлик услублари хакида батафсил тахлил килинган. Бунда авторитар ва демократик педагогик услубдаги укитувчилар натижаларининг узаро солиштирма курсаткичлари келтириб, психологик тахлил килинган.

Калит сузлар: укитувчи, укувчи, бошкарувчанлик, авторитар, либерал, демократик

КИРИШ

Укитувчининг билан укувчилар муносабатидаги , гурухдаги психологик мухит, таълим самарадорлиги куп жихатдан укитувчи куллайдиган бошкарув услубига боглик. Бошкарув услуби - укитувчининг уз укувчиларига нисбатан, улар орасида таълимни ташкил этиш буйича куллайдиган одатий хатти-харакатлари мажмуасидир. Х,ар бир услуб албатта биронта чекланишга эга. Бошкарув услубини фарклашдаги анъанавий ёндошувлардан бири Курт Левин томонидан киритилган типологияга асосланиб, бунда рахбарликнинг авторитар, демократик ва либерал услублари фаркланади. Аммо, укитувчининг педагогик фаолияти ва бошка фаолияти маълум уз услубига эга. Бу унинг фаолиятининг асосий кирраларини, унинг индивидуал - психологик хусусиятларини узида ифодалайди. Укитувчининг фаолият услубида узини узи бошкариши, бошкаларга таъсир курсатиши ва индивидуал тажрибалари якуни акс этган булади. Шу сабабли хам укитувчиларнинг укувчилар билан муносабатини кузатиш асносида уларнинг авторитар, демократик, бепарволикка асосланган педагогик услубларини тадкик этдик.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

М.Тален таклиф этган педагогик мулокот услублари учун зарур булган укитувчининг профессионал позицияси (касбий нуктаи назари) типологияси

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1239-1246

диккатга сазовордир. Мазкур типологияга кура:

1. "Сократ" модели - бундай укитувчи дарс жараёнини мунозара асосида ташкил этади.

2. "Жамоавий мунозара рахбари" модели - бундай укитувчи таълим-тарбия жараёнида укувчиларнинг узаро келишув ва хамкорлигини демократик асосда олиб боради.

3. "Уста" модели - бундай укитувчи укувчилар учун хамма сохада андоза объекти хисобланади.

4. "Генерал" модели - бундай укитувчи укувчиларга талабчан булиб, укувчиларнинг бурч ва вазифаларини тулик адо этишларини таъминлашни бошкаради.

5. "Интилувчи" модели - укув-тарбия жараёнида туб узгаришлар килишга йуналган укитувчи. У синф жамоаси фаолияти самарадорлигини оширишга, укувчиларнинг ташаббускорлиги ва мустакиллигини рагбатлантиради.

6. "Тренер" модели - укитувчи укувчиларнинг бир максад сари, хамжихат ва хамкор фаолиятини таъминлайди ва бошкаради.

7. "Гит" модели - бундай укитувчи гуёки жонли энциклопедия. Унинг гап-сузлари аник, жонли, илмий асосланган ва хамма саволларга жавоблар олдиндан маълум [5;491-492].

М.Г.Давлетшин хозирги таълим жараёнида замонавий педагогда муаллимнинг шахсига, касбига хос хислат ва фазилатларнинг мужассам булиши, улардан укитиш ва тарбиялаш жараёнида уринли, меъёрида фойдалана олиш зарурлигини назарда тутади. Улар: 1) укитувчининг шахсий хислатлари, 2) касбий билими, 3) касбий хислатлари, 4) шахсий педагогик уддабуронлиги, 5) ташкилотчилик малакалари, 6) коммуникатив малакалари, 7) гностик малакалари, 8) ижодий хислатлари эканлигини курсатиб утади [4; 9-12]. Шу билан бир каторда, олимнинг таъкидлашича, укитувчи уз фаолиятини муваффакиятли амалга ошириш учун педагогик кобилиятларнинг мухим компонентлари: 1) дидактик кобилият, 2) академик кобилият, 3) перцептив кобилият, 4) нутк кобилияти, 5) ташкилотчилик кобилияти, 6) авторитар кобилият, 7) коммуникатив кобилият, 8) педагогик ижодий хаёл, 9) диккатни таксимлай олиш кобилиятини эгаллаган булиши шарт [4;13-22]. Олимнинг мулохазаларига кура, булардан ташкари яна укитувчининг эзгу максад сари интилиши, мехнатсеварлиги, катъийлиги, камтарлиги, хакгуйлиги, садокатли булиши, намунали хулки, юриш туриши, узини тута билиши, ташки киёфаси,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1239-1246

хуллас, унинг миллий ва умуминсоний ахлок меъёрларига мос келувчи сифат хамда фазилатларни эгаллаши унинг уз касбий фаолиятига тайёрлиги ва укув-тарбия жараёни самарасини таъминловчи мухим омиллар эканлигини эътироф этади.

Тадкикотда укитувчининг укувчилар билан муносабатидаги педагогик услубини унинг шахсий фазилатлари билан уйгунликда урганишни хам эътиборга олдик. Бунинг учун укитувчининг педагогик услубларини таккослаш оркали урганишни лозим топдик.

Методлар: Тадкикотимизнинг асосий максади укитувчининг бошкарувчанлик услублари аниклаш хисобланади. Бунда Л.П. Калининскийнинг "Шахснинг ташкилотчилик ва коммуникатив сифатларини бахолаш" методикасидан фойдаландик. Методика туртта даражадаги психологик сифатларни узида акс эттиради: куйи (0 - 3 балл), имкониятга эгалик (потенциал) (4 - 7 баллар), истикболли (8 - 11 баллар) ва юкори даражали (суперзона) (12 баллдан юкори). Методика шахснинг 10 та сифатини бахолайди. Улар: тобелиги, йуналганлиги, ишчанлиги, хукмронликка интилиши, узига ишонганлиги, талабчанлиги, ён берувчанлиги, психологик такти, кайсарлиги хамда хамдардлиги сингари шахс сифатларини урганишга мулжалланган 160 тасдикдан иборат. Методикани татбик этиш 20 - 30 дакика вакт олади.

МУ^ОКАМА ВАНАТИЖАЛАР

Авторитар ва либерал услубдаги укитувчиларнинг ташкилотчилик ва коммуникатив сифатларини таккослаганда ишончлилик фарклари деярли кузатилмади. Шу сабабли уларнинг натижаларидаги айрим холатлар тугрисида суз юритишимиз мумкин. Умуман олганда тест натижаларига кура демократик услубда иш олиб бораётган педагогларнинг натижалари авторитар укитувчиларга караганда анчагина юкори булди. Демократик услубдаги укитувчиларнинг коммуникативлик имкониятлари анчагина юкори экан. Бу эса уларнинг ишчанлик, узига ишонганлик, талабчанлик ва психологик такт билан боглик сифатларида кузатилди (1 - жадвал).

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1239-1246

1 - жадвал

Авторитар ва демократик педагогик услубдаги укитувчилар натижаларининг

узаро солиштирма курсаткичлари

№ Сифатлар Авторитар Демократик Р

1 Иуналганлик 4,9 ± 0,46 7,1 ± 1,12 0,75

2 Ташкилотчилик ишига психологик тайёргарлиги 7,3 ± 0,71 9,8 ± 0,87 0,82

3 Хукмронликка интилиши 8,90 ± 52 4,4 ± 0,82 0,7

4 Узига ишонч 4,7 ± 0,61 5,5 ± 0,68 0,32

5 Талабчанлик 3,5 ± 0,57 4,9 ± 0,83 0,69

6 ^айсарлик 3,3 ± 0,78 4,6 ± 0,8 -

7 Кунгилчанлик 5,3 ± 1,32 6,8 ± 1,49 0,43

8 Тобелик 5 ± 1,21 5,7 ± 1,35 0

9 Психологик такт 7,1. ± 0,66 8,92 ± 1,25 0,88

10 Х,амдардлик хисси 5,7 ± 1,34 7,7 ± 1,11 0,91

Демократик услубда иш олиб бораётган укитувчиларнинг йуналганлик шкаласи (0,75) натижалари авторитар укитувчиларникига караганда анча фарк килди. Уларнинг урта кийматларидаги фарклар демократик услубда иш олиб борадиган укитувчиларнинг, интеллекти, дунёкараши, жамоанинг умумий максадларига эришишга интилишида уз аксини топган. Уларнинг эхтиёжлари умумий жамоа максадлари билан уйгунлашган. Авторитар услубда ишлайдиган укитувчиларда бу шкалага алокадор натижалар эса анчагина паст.

Ишчанлик шкаласи буйича хам натижалар орасида бир мунча фарк кузатилди (0,82). Уйлаймизки, бу сифат укитувчилар учун мухимдир. Ушбу сифат демократик иш услубига эга укитувчиларда бир оз юкори булса-да, аммо авторитар укитувчиларда хам бу холда узига хос куламга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1239-1246

эга экан. Натижаларнинг ижобий тус олиши ишчанлик ва ташкилотчилик сифатларини ривожлантиришга интилишдан далолат беради.(1- гистограмма).

1- гистограмма

Авторитар ва демократик педагогик услубдаги укитувчилар натижаларининг узаро солиштирма курсаткичлари

Авторитар Демократик

llMMiii

2

3

4

5

6

7

8

9 10

Демократик фаолият услубига эга укитувчиларда хукмронлик шкаласидаги натижаларнинг юкори булиши кишини таажжубга солувчи фактлардан дейиш мумкин. Уларнинг натижалари авторитар укитувчиларникидан фаркланиши кузатилди (0,7). Уртача кийматга кура биринчи гурухга нисбатан иккинчи гурухдагиларда фарк кузатилди. Натижаларнинг бундай тус олганига сабаб сифатида бошлангич синф укитувчиларидан иборат танланма урганилганлиги сабабли, таълимнинг бу боскичи учун демократик иш услубининг бир мунча бошлангич даражасини узи булиши етарлидир. Шу сабабли хам ушбу шкала натижалари унчалик юкори куриниш олмаган. Буни лидерликка, хокимиятга интилиш пастлиги билан изохлашимиз мумкин.

Х,ар икки тоифа укитувчиларнинг талабчанлик шкалаларида хам тафовут кузатилди (0,69). Бу шкала демократик услубдаги укитувчиларда уртачадан юкори натижани намоён этган булса-да, аммо уларнинг натижалари потенциал ривожланиш зонасида эмас. Шунга кура, демократик услубдаги укитувчилар талабчан инсон сифатида, максадларига эришишда катъиятли эканликларини айтиб утиш мумкин.

1

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1239-1246

Психологик такт шкаласи буйича хам авторитар ва демократик услубдаги укитувчиларнинг натижаларида фарклар кузатилди (0,88). Укитувчиларнинг бу шкала буйича курсаткичлари анча юкорилиги билан ажралиб турибди. Албатта, демократик услубдаги укитувчиларда психологик тактнинг юкори булиши табиий. Уларда аниклик бор. Укувчилари билан муносабатда эса мулокот меъёри ва мароми мавжуд. Улар атрофдагиларга хам таъсир курсата олади ва уларнинг индивидуал хусусиятларига кура муносабат урнатади. Болалар билан муносабатда зарур мулокот тонини топа олади. У хушмуомала ва мулойим, табиий мурожаатларга нисбатан хозиржавоб. Барча бошлангич синф укитувчиларида шундай сифат булса, максадга мувофик булар эди. Бу хар бир бошлангич синф укитувчиси учун мухим сифат хисобланади. Афсуски, бундай сифат сохибларини хамма ерда учратиш кийин. Аммо укитувчиларнинг касбий ва шахсий камолоти жараёнида психологик тактга хос сифатларни шакллантиришга йуналтириш мухим деб хисоблаймиз. Шунинг учун хам психокоррекцион дастуримизда укитувчи билан укувчилар орасидаги муносабатни маромга солиш буйича уларнинг хамкорликдаги иштироки хам инобатга олинган. Аслида укитувчиларнинг педагогик фаолият услублари масаласи янги бир тадкикот муаммоси предмети булади, деб хисоблаймиз.

ХУЛОСА

Тадкикотимиз натижаларига кура айрим хулосалар чикаришимиз мумкин:

- Авторитар ва демократик мулокот услуби эгаларида фарклар мавжуд булиб, улар: а) демократик услубдаги укитувчиларнинг коммуникативлик имкониятлари анча юкори эканлигида, узига ишонганлик, ишчанлик, талабчанлик ва психологик тактга эгаликларида гавдаланди. Бу билан ушбу услуб эгалари самарали коммуникатор дейиш мумкин.

Авторитар педагогда эса мулокотдаги вазиятлардан четланиш кузатилди. Уларда мустакиллик, хозиржавобликдан узларини олиб кочиш, ён бермаслик мужассамлашган ва коммуникаторлик имкониятлари анча паст.

- Демократик ва авторитар укитувчиларнинг мулокот услубини характерловчи шахс хислатлари хам фарк килади. Демократлар учун эмоционал баркарорлик, ишонувчанлик, сезгирлик, масъулиятлилик ва узини назорат килишга эътиборлиликда уз аксини топган десак, авторитарларда эса

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1239-1246

реактив мувозанатлашганлик, журъатлилик, характердаги кескинлик, узига ортикча ишонч, шубхаланувчанликда акс этган.

- Авторитар ва демократик услубдаги укитувчиларнинг мулокотдаги фарклари уларнинг эмоционал сохаси билан боглик . Демократик услубда нокулайлик аломатларини кузатиш мумкин. Бу укитувчилар узларини намоён эта олишларини ва эхтиёжлари кондирилишини хис этадилар. Укитувчиларнинг касбий фаолияти ишга лаёкатлилик ва кутилаётган натижага эришишни такозо этади. Узига ва атрофдагиларга нисбатан талабчанлик, ишчанлик, ишга йуналганлик, демократик иш услубига эга укитувчиларнинг эмоционал сохасини ташкил этади.

REFERENCES

1. Sharafutdinova, K. G., Kulmamatova, F. K., & Haydarova, S. (2021). The role of cognitive psychology in the elimination of destructive behavior. ASIAN JOURNAL OF MULTIDIMENSIONAL RESEARCH, 10(4), 957-964.

2. Шарафутдинова, Х. Г., & Нормуминова, Д. Э. (2020). Преодоление тревожности с помощью когнитивно-поведенческой психотерапии. Педагогическое образование и наука, (1), 124-127.

3. Sharafutdinova, K. G. (2020). Destruction of family relations psychoprophylaxis family-neighborhood-educational institution cooperation. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(11), 1000-1007.

4. Авлаев, О. У., & Маматкулова, З. Г. (2019). Динамика межличностного отношения компонентов социального интеллекта студентов. Наука и образование сегодня, (12 (47)).

5. Valieva, M. S., & Avlaev, O. U. (2021). THE INFLUENCE OF EDUCATIONAL FACTORS ON THE FORMATION OF PERSONALITY. Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka, 1(2).

6. Mirqosimova, X. M., & Avlaev, O. U. (2021). THE INTELLECTUAL DYNAMICS OF ADOLESCENTS. Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka, 1(2).

7. Абдуллаева, Ю., & Авлаев, О. (2021). ЭШИТИШДА МУАММОЛАРИ БУЛГАН У^УВЧИЛАРНИ КОНСИЛИУМ АСОСИДА ЛУFAТ БОЙЛИГИНИ ОШИРИШ. Academic research in educational sciences, 2(5), 922-932.

8. Авлаев, О. У., & Бутаева, У. А. (2021). ТАЛАБА ПСИХОЛОГИК КАМОЛОТИ МАСАЛАСИ. Academic research in educational sciences, 2(5), 4-11.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1239-1246

9. Avlaev, O. U. (2020). THE ROLE OF SOCIAL INTELLIGENCE IN PERSONAL DEVELOPMENT. In Association with Novateur Publication India's A Multidisciplinary Peer Reviewed Journal, 692-698.

10. Djuraeva, S. N. (2018). Specifity and Features of Application Modern Innovative Technologies Training to Higher Education. Eastern European Scientific Journal, 4, 136-139.

11. Jorayeva, O. N., & Juraeva, S. N. (2020). STRATEGIES FOR USING ALTERNATIVE ASSESSMENT METHODS IN LANGUAGE AND LITERATURE CLASSES. International Journal of Innovations in Engineering,Research and Technology (IJIERT), 141-146.

12. Jo'rayeva, S. N., & Jumayev, S. Q. (2021). PSIXOLOGLARNING ETIKET TAMOYILLARI. O'zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti axborotnomasi, 7(13), 95-101.

13. JO'RAYEVA, S., & SHAMSHETOVA, A. (2021). KURSANTLARDA KASBIY KOMPETENTLIK VA KREATIVLIKNI SHAKLLLANTIRISH MEXANIZMLARI. "XALQ TA'LIMI" ilmiy-metodik jurnali, 6, 52-54.

14. JO'RAYEVA, S., TURSUNOV, B., & JUMAYEV, S. (2021). ZAMONAVIY TA'LIMNI RIVOJLANTIRISHDA PEDAGOG IMIJINI SHAKLLANTIRISHNING AHAMIYATI. "XALQ TA 'LIMI" ilmiy-metodik jurnali, 6, 14-16.

15. Zhu'raeva, S. N. (2020). INTERPRETATION OF IMAGE IN MODERN SCIENTIFIC RESEARCH. ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ, 8(11), 257-267.

16. Авлаев, О. У. (2021). ТАЛАБАЛАР КАМОЛОТИДА ИЖТИМОИЙ ИНТЕЛЛЕКТНИНГ ГЕНДЕР ФАР^ЛАРИ. "PSIXOLOGIYA " ILMIY JURNAL, 3441.

17. Авлаев, О. У. (2021). ТАЛАБА ЁШЛАР КАМОЛОТИДА МАСЪУЛИЯТНИНГ УРНИ. Eurasian Education, Science and Innovation Journal, 5, 67-72.

18. Авлаев, О. У. (2021). ^АРБИЙ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИДА КАСБИЙ ^АРАКАТ КУНИКМАЛАРИНИ УРГАТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ. PSIXOLOGIK XIZMAT FAOLIYATINI TAKOMILLASHTIRISHNING DOLZARB MASALALARI respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallar to'plami, 87-90.

19. Жураева, С. Н., Турсунов, Б. С., & ^аландарова, Г. (2021). ОИЛАДА ТУРЛИ МАНИПУЛЯЦИЯ Х,ОЛАТЛАРИНИНГ НАМОЁН БУЛИШИ. ПЕДАГОГИКА ВА ПСИХОЛОГИЯДА ИННОВАЦИЯЛАР, 4(4), 62-66.

20. Рашидов, А. А., & Жураева, С. Н. (2021). ЧЕТ ТИЛИДА НУТРИИ ТИНГЛАБ ТУШУНИШДАГИ ^ИЙИНЧИЛИКЛАР. HARBIY YETAKCHINING SHAKLLANISHIDA XORIJIY TILLARNI BILISHNING ROLI" mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi, 10-12.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1246 www.ares.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.