Научная статья на тему 'ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЧИЛИК ФАОЛИЯТИ ВА ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИ'

ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЧИЛИК ФАОЛИЯТИ ВА ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

217
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / илмий тадқиқотчилик фаолияти / ўқитувчи / ўқувчи / ѐшлар / education / research activities / teacher / student / youth.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — У. Р. Кудратова

Мақолада Ўзбекистон Республикасида илм-фан ва таълим-тарбия ривожи, унда ѐшларнинг илмий-тадқиқотчилик фаолиятини ривожлантиришга қаратилган давлат сиѐсати таҳлил этилади. Асосий эътибор айнан ўқитувчилар томонидан бу кўникмаларни ривожлантиришга қаратилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article analyzes the development of science and education in the Republic of Uzbekistan, state policy aimed at the development of research activities of young people. The focus is on the development of these skills by teachers.

Текст научной работы на тему «ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЧИЛИК ФАОЛИЯТИ ВА ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1182-1189

ИЛМИЙ ТАДКЩОТЧИЛИК ФАОЛИЯТИ ВА ЖАМИЯТ

ТАРАВДИЁТИ

У. Р. Кудратова

Тошкент давлат иктисодиёт университети докторанти

АННОТАЦИЯ

Маколада Узбекистон Республикасида илм-фан ва таълим-тарбия ривожи, унда ёшларнинг илмий-тадкикотчилик фаолиятини ривожлантиришга каратилган давлат сиёсати тахлил этилади. Асосий эътибор айнан укитувчилар томонидан бу куникмаларни ривожлантиришга каратилади.

Калит сузлар: таълим, илмий тадкикотчилик фаолияти, укитувчи, укувчи, ёшлар.

ABSTRACT

The article analyzes the development of science and education in the Republic of Uzbekistan, state policy aimed at the development of research activities of young people. The focus is on the development of these skills by teachers.

Keywords: education, research activities, teacher, student, youth.

КИРИШ

Янги Узбекистон - маърифатпарвар давлатдир. Чунки халкаро майдонда муносиб урин эгаллаш йулида замонавий инновацион гоялар, ишланмалар ва технологияларга асосланган ислохотларни амалга ошириш миллий тараккиёт стратегиямизнинг устувор жихатидир [1.301].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

XXI аср инсоният учун шиддаткор тараккиёт эшикларини очди. Эндиликда одамзод деб аталмиш ер куррасидаги буюк мавжудот юксалиш ва ривожланиш негизини куроллар-у мафкуралар уртасидаги зиддиятлар эмас, балки юксак акл ва сифатли таълимда эканлигини тобора чукуррок англаб етди. Уз ватани ва келажак авлодининг такдири учун маъсулиятни теран хис этган хар бир жамият вакиллари ёшлардаги илм-у маърифат даражасини ошириши зарурлиги куриниб колди. Жахонда карор топаётган янги - билимга асосланган иктисодиётга утиш жараёнларида хал килувчи ролни интеллектуал капитал

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1182-1189

уйнай бошлади. Мамлакатнинг кай даражада ривожланганлиги унинг айни вактда илмий-тадкикот ва ривожлантириш ишлари (Research and Development, R&D) учун канча маблаг ажратишига тугридан-тугри боглик хисобланади. Бутун дунё буйича ушбу йуналишда энг катта маблаг сарфлайдиган давлатлар Жанубий Корея ва Исроил хисобланади. Ушбу давлатлар ЯИМ нинг 4,5% ини айнан илмий-тадкикот ишлари учун сарфлайди. Маблаг томондан каралганда ДКШ ва Хитой дунёдаги илмий тадкикот учун энг куп пул сарфлайдиган давлатлар хдсобланади. Масалан, утган 2020-йилда Хитой 378 млрд доллар (ЯИМ нинг 2,4% ни) пул ажратган.

Г.Д.Лицман замонавий укитувчининг профессионал-малакавий усиши, бу бевосита илмий-тадкикотчилик фаолияти билан биргаликда олиб борилади, ривожланган давлатлар таълим тизими бевосита тадкикотчи -укитувчи тимсолида шаклланмокда[5.212], деб таъкидлайди.

Мустакиллик йилларида Узбекистон Республикасида илмий-тадкикот фаолиятини ташкил этиш, бошкариш ва молиялаштиришнинг баркарор тизими яратилди. Мамлакатда салохиятли илмий мактаблар яратилди, илмий лаборатория ва кафедралар, олий таълим ва илмий-тадкикот муассасалари, вазирлик ва идоралар хамда республика микёсидаги илмий-техник ва эксперт кенгашлари шаклидаги куп тармокли илмий-ташкилий инфратузилмалар фаолияти йулга куйилди. Илм-фанни ривожлантириш, инновацияларни иктисодимиз ва ижтимоий хаётга жорий этиш учун норматив-хукукий база яратилди. Юртимиз тарихида илк бор "Илм-фан ва илмий фаолият тугрисида" хамда «Инновацион фаолият тугрисида»ги Конунлар, мазкур сохаларни тартибга солувчи конун ости хужжатлари тайёрланди. Бундан ташкари, давлатимиз томонидан олимларнинг мавкеи, обруси, академик легитимлиги оширилди. Уларга кулай шарт-шароитлар яратиб берилмокда. Шунингдек, илмий-инновацион фаолиятнинг инфратузилмасини мустахкамлаш чоралари курилди. Президентимиз Карори билан махсус дастур кабул килинди. Бу дастур доирасида 40 дан ошик илмий ташкилотларга илмий асбоб-ускуналарни харид килиш учун 32 миллион АКШ доллари, уларнинг бино ва иншоотларини капитал таъмирлаш учун 119 млрд. сум микдорида маблаглар йуналтирилиб, бунда барча асбоб-ускуналар паркини янгилаш буйича чора-тадбирлар курилмокда. Бир катор янги илмий-инновацион тузилмалар — Геномика ва биоинформатика маркази, Халкаро куёш энергияси институти, Кембриж университети иштирокида Юкори технологиялар маркази фаолияти йулга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1182-1189

куйилди[2.]. Илмий-тадкикот фаолиятини ташкил этиш тизимида Фанлар академияси хакли равишда фундаментал тадкикотлар етакчиси сифатида алохида урин эгалламокда. Хрзирги кунда Фанлар академияси тизимида салмокли интеллектуал салохият мужассамланган. Давлатимиз томонидан академик фаннинг мамлакат иктисодиётини инновацион ривожлантиришдаги ролини кучайтириш, Фанлар академиясининг илмий-инновацион фаолиятини такомиллаштириб, мавкеи оширилмокда.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2008 йил 13 октябрдаги "Узбекистон иктидорли ёшларини такдирлаш ва моддий рагбатлантириш тугрисида"ги 226-сонли карори хамда Олий ва урта махсус таълим вазирлигиининг 2018 йил 24 августдаги 18-2018-сонли кушма карорлари ва Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 29 августдаги 781-сонли "Олий таълим муассасалари талабалари орасида илм-фан вакиллари селекциясини кучайтиришга йуналтирилган максадли чора-тадбирлар тугрисида" ги буйруги шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 августдаги "Ёшларни илм-фан сохасига жалб этиш ва уларнинг ташаббускорлигини куллаб-куватлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^ - 4433-сонли карорлари ижросини таъминлаш мухим ахамият касб этади.

Узбекистон Республикасининг "Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепцияси" кабул килинди. Бугунги кунда республикада 130 га якин олий таълим муассасаси мавжуд булиб, улардан 93 таси махаллий хамда 21 таси хорижий олий таълим муассасаси ва уларнинг филиаллари хисобланади. Жумладан, сунгги 3 йилда янги 6 та олий таълим муассасаси, 17 та филиал ва 14 та хорижий олий таълим муассасаси филиали ташкил этилди[3.]. Кадрлар буюртмачилари таклифлари асосида Олий таълим йуналишлари ва мутахассисликлари классификаторига 329 та таълим йуналиши ва 582 та магистратура мутахассислиги киритилди. 2019/2020 укув йилида 59 та олий таълим муассасасида сиртки таълим, 10 та олий таълим муассасасида кечки таълим шакли жорий этилди. Республика олий таълим муассасаларида тахсил олаётган талабалар сони бакалавриат таълим йуналиши буйича 410 минг, магистратура мутахассислиги буйича эса 13 минг нафарни ташкил килиб, сунгги 3 йилда 1,7 бараварга ошди.

Республиканинг 16 та олий таълим муассасасида 2018/2019 укув йилидан бошлаб хорижий олий таълим муассасалари билан хамкорликда кушма таълим

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1182-1189

дастурлари асосида кадрлар тайёрлаш фаолияти йулга куйилди. Узбекистон Миллий университети хузурида Нанотехнологияларни ривожлантириш маркази, Ярим утказгичлар физикаси ва микроэлектроника илмий-тадкикот институти, Биофизика ва биокимё институти, Интеллектуал дастурий тизимлар илмий-амалий маркази ташкил этилди.

Бугунги кунда Хдсан Басрийнинг "Олимлар булмаганда одамлар хайвонлардек булиб колишарди", "Олимлар юлдузларга ухшайди. Агар куриниб турса, одамлар улар ёрдами билан узларига йул топишади. Агар улар куздан йуколиб, узлари зулматда колишса, каёкка юришни билмай хайрон колишади"[4.95б., 85б., 73б.] деган сузлари жуда ахамиятлидир. Чунки бугунги кунда олий таълим муассасаларидаги илмий даражалар берувчи илмий кенгашлар сони 84 тани ташкил килмокда. Вахоланки, 2017 йилда бу курсаткич 48 тани ташкил этарди холос. Сунгги 3 йилда 1 693 нафар профессор-укитувчи докторлик диссертациясини химоя килиши натижасида олий таълим муассасаларида илмий даражага эга педагог ходимлар сони 9 636 нафарга етди. Улардан 2 130 нафари фан доктори (DSc), 7 506 нафари эса фан номзоди (PhD) хисобланиб, республика олий таълим муассасаларининг илмий салохияти утган 4 йилда 5,1 фоизга ошишига эришилди.

Сунгги 3 йилда олий таълим муассасаларининг 1 611 нафар профессор-укитувчиси хорижий олий таълим муассасаларида стажировка уташи ва малака ошириши таъминланди. Халкаро хамкорлик доирасида хорижий олий таълим ва илмий муассасалар магистратура мутахассислигига 112 нафар, докторантурасига 51 нафар ёшлар таълим олишга кабул килинди. «Эл-юрт умиди» жамгармаси оркали 46 нафар профессор-укитувчининг Канада, Буюк Британия ва Италия давлатларида стажировка уташи таъминланди.

Президентимиз Ш.Мирзиеёв "Янги Узбекистон стратегияси" асарида жамиятда аёлларнинг билимли булишига алохида эътибор каратади. Республика "Олима" аёллар уюшмаси раиси Р.Х,.Муртазаеванинг таъкидлашича, аёлларнинг илм-фан билан шугулланиш социалистик тузумдаги мамлакатларда юкори булиб 45%ни ташкил этади. Дунёнинг 250 мамлакатидан 9 тасида аёлларнинг илм-фандаги мувафаккияти юкори булиб, илм-фан билан шугулланувчи аёллар дунё микёсида 28% булса, Узбекистонда 39% аёллар илм-фан билан шугулланмокда. Уларни куллаб-куввватлаш максадида мамлакатимизда 1997 йил С.Рашидова томонидан "Олима" аёллар уюшмаси ННТ ташкил этилиб, илмий унвонга эга аёллар билан ишланмокда. 2011 йилда

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1182-1189

эса "Ёш хотин-кизлар академияси" ташкил этилди. Илм-фан, илмий фаолият, инновацион фаолиятнинг барча сохаларида аёлларимиз фаол иштироки этишмокда. Бугунги кунда Республикамиз аёлларидан 6та академик, 707 та фан доктори, 4780 та фан номзодлари, 449 та (PhD^p мавжуд. Улар мамлакатимизнинг интеллектуал ресурси хдсобланади.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Халк таълими сохасида фаолият курсатаётган рахбар ва педагог ходимларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш, умумий урта таълимнинг илмий асосларини яратиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 6 ноябрдаги "Узбекистоннинг янги тараккиёт даврида таълим-тарбия ва илм-фан сохаларини ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-6108-сон Фармони хамда "Халк таълими сохасидаги илмий-тадкикот фаолиятини куллаб-кувватлаш хамда узлуксиз касбий ривожлантириш тизимини жорий килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4963-сон карори асосида "Узлуксиз касбий таълим платформаси" оркали масофавий малака ошириш курсларини ва худудий марказларда табиий фанларнинг замонавий STEAM лабораторияларини ташкил этиш ва жихозлаш буйича вазифалар белгиланган эди. Бу вазифани дастлаб, А.Авлоний номидаги илмий-тадкикот институти ва вилоятлардаги малака ошириш худудий марказ томонидан малака ошириш марказларида STEAM лабораториялари ишга туширилмокда.

Шунингдек, Президент, ижод ва ихтисослашган мактабларни ривожлантириш оркали укувчиларнинг илмий-тадкикотчилик фаолиятини тизимли йулга куйишга эриши максад килинди. 2021-2022 укув йилида мамлакатимизда 14 та Президент, 26 та ижод, 3та ихтисослаштирилган мактаблар фаолияти йулга куйилди. Бу мактабларда сунгги техника ва технологиялари асосидаги замонавий укув лабораториялари, синфхоналар ва педагогик технологиялар асосида укувчиларга таълим-тарбия олиб борилмокда. Иктидорли укувчилар Республикка микёсида махсус имтихонлар асосида танлаб олинмокда.

Президентимиз "Янги Узбекистон стратегияси" асарида "Юртимиздаги янгиланиш жараёнлари ва ислохотларга дахлдорлигини чукур хис киладиган, мамлакатимизнинг энг ривожланган давлатлар каторига киришидаги уз урни ва иштирокини теран англайдиган, бу йулда фаол фукаролик позициясига,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1182-1189

креатив ва инновацион тафаккурга эга булган замонавий шахсларни тарбиялашнинг концептуал асослари ва амалий фаолият мезонлари ишлаб чикилмаган" [1.295.] деб кайд этдилар. Зеро, тахлиллар шуни курсатмокдаки, умумий урта ва олий таълим сохаларининг узвий бирлиги укитувчиларнинг компетенцияларини оширувчи омилдир. Бунда укитувчиларнинг илмий фаолият билан шугулланишлари мактаб таълимидаги вокеликни хам амалий, хам назарий тахлиллар асосида урганишга, улар таркибида илмий-тадкикот марказларини, илмий мактабларни ва укитувчиларга илмий-методик хизмат курсатиш марказларини яратиш имконини беради. Узок худудлардаги укитувчиларнинг салохиятини оширишга, укувчиларнинг ёшлигиданок илмий тадкикотчилик куникмаларини ривожлантиришга, фаол фукаролик позициясига, креатив ва инновацион тафаккурга эга булган замонавий шахслар этиб тарбиялашга, "Булажак укитувчилар клуб"ларини ташкил этиб замонавий укитувчиларнинг янги авлодини шакллантиришга асос булади.

Шунингдек, таълимдаги муаммоларни шунчаки тадкик килиш эмас, уларни келтириб чикараётган сабабларнинг асл негизига илмий ёндашувлар билан ечим топиш энг макбул усул хисобланади. Айнан шунинг учун хам А.Авлоний номидаги малака ошириш институти "Халк таълими муаммоларини урганиш ва истикболларини белгилаш илмий-тадкикот институти" макоми билан кайта ташкил этилди.

Тадкикот натижаларига кура, ХХ асрда таълим фалсафасининг шаклланиши таълим-тарбия сохасидаги улкан янгиликларни, энг долзарб муаммоларнинг ечимини топиш имкониятини бермокда. Бу борадаги жахон тажрибаси асосидаги тахлиллар натижасига кура, таълим-тарбия берувчи укитувчилар фаолиятида куйидагиларга эътиборни кучайтириш зарур. Булар:

Биринчидан, укувчи-ёшларнинг илмий-тадкикотчилик фаолиятини ривожлантириш профессор-укитувчиларнинг асосий вазифаси сифатида карор топиши зарур, уларда креатив ёндошувни ва танкидий-тахлилий тафаккурни ривожлантириш оркали илмий-тадкикотчилик куникмаларининг ривожлантириш механизмларни хар бир укитувчи фаолиятидаги мажбурий мезон сифатида киритиш талаб этилади;

Иккинчидан, мамлакатимизда олимларнинг кадр-кимматини ошиши, уларнинг илмий-ижодий, тадкикотчилик фаолиятини юксалтириш, "Устоз-шогирд" муносабатларининг анъанавий ва замонавий мезонларини таълим тизимига жорий этиш механизмини таъминлаш максадга мувофик;

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1182-1189

Учинчидан, укитувчининг - "педагогик дунёкараш" - "педагогик гоя" -"педагогик хокимият"га эга мустакил фаолият олиб борувчи таълим субъекти сифатида фаолият юритиши самарали натижаларни беради.

Дархакикат, ижтимоий тараккиётнинг инкироз холатларида янги ахлокий тамойилларни шакллантириш, табиат билан хамохангликда яшаш, таълим тизимини инсонпарварлаштириш узига хос йул хисобланади. Айникса, "шахсларнинг ижодий кобилиятларини очиш зарур"[8.27б.]. Чунки ижодкор шахслар томонидан ишлаб чикилган янги гоялар, инновациялар булмас, улар жорий этилмас экан Узбекистон тараккиётини таъминлашда муаммолар юзага келаверади.

ХУЛОСА

Демак, ижодкор шахсларга таълим ва тарбия берадиган инсонлар -укитувчи ва муаллимларнинг зиммасига доимо улкан вазифалар юклатилган. Уларнинг жамиятдаги нуфузи, мавкеи ошмас экан, биз хеч кандай натижага эриша олмаймиз. Х,ар бир авлоднинг уз урганадиган илми ва муаммолари борлигини инобатга олсак, бизнинг билимсизлигимиз кейинги авлодни кулликка етаклайверади. Ёш авлод олиши зарур булган билим билан вактида таъминламаслик кейинги авлодлар учун юк булиб бораверади. Чунки хар бир давр уз эхтиёжларига кура маълум талаблар асосидаги таълим тизимини намоён этади ва тарихий тараккиётнинг хар бир боскичида таълим тараккиётининг маълум шаклида узини ифода этади. Жумладан, дастлабки билимларни жамоанинг айрим аъзоларигина эгаллаган булса, давлат ва жамият тараккиётида муносабатлар доирасининг кенгайиши, мехнат куроллари ва куникмаларининг ривожланиши, табиий ходисаларнинг, инсон фаолиятининг аник йуналишлари илмий-назарий асосдаги фундаментал билимларни ифодаловчи фанлар тармогини юзага келтирди. Бу фанлар авлодларимизга фундаментал билимларни эгаллаш вазифасини юклайди.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. Янги Узбекистон стратегияси. - Тошкент: "O'zbekiston" нашриёти, 2021. 464 б.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг «Фанлар академияси фаолияти, илмий-тадкикот ишларини ташкил этиш, бошкариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги карори, 2017 йил 17

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1182-1189

февраль https://lex.uz/docs/3117025

3. «Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепцияси" https://lex.uz/docs/4545884

4. Ахмад Мухаммад Турсун. Хдсан Басрий.- Т.: «Qaqnus media» нашриёти, 2019.

5. Лицман Г.Д. Научно-исследовательская деятельность как средство профессионально-квалификационного роста учителя. специальность 13.00.01-общая педагогика. Екатеринбург, 2002 г. - 212с

6. Муртазаева Р. "Узбекистоннинг илм-фанда халкаро рейтингининг юксалишида олима аёлларнинг иштироки". - Тошкент, "Узбекистон халкаро рейтингларда: ижтимоий-иктисодий ислохотларнинг самарадорлиги, муаммолар ва ечимлар" мавзусидаги халкаро конференция маърузаси. 2021 йил 17 июнь.

7. Чухно А.Г. Творческая личность в сфере образования.- Автореф. дисс.на соис. ученой степени доктора филос. наук. - Ростов на Дону: 2003. - 45 с. 27 С.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.