Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ТАЛАБАЛАРИДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ТАВФСИФИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ТАЛАБАЛАРИДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ТАВФСИФИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

70
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маънавий-ахлоқий / касбий аxамиятли қадриятлар / педагог шахси / қадр-қиммат / ўқитувчи малакасини шакллантириш / компитентсия / нутқ одоби / таянч компетентлик. / moral and ethical / professional values / educator personality / dignity / formation of teacher skills / competence / speech etiquette / basic competence.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Азиза Фархадовна Хамраева

Ушбу мақолада олий таълим муассасаси ўқувчиларида касбий компетентликни шакллантиришнинг педагогик тавфсифи хақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article discusses the pedagogical description of the formation of professional competence in higher education students.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ТАЛАБАЛАРИДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ТАВФСИФИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1110-1114

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ТАЛАБАЛАРИДА КАСБИЙ

КОМПЕТЕНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК

ТАВФСИФИ

Азиза Фархадовна Хамраева

ЖДПИ Мактабгача таълим методикаси кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада олий таълим муассасаси укувчиларида касбий компетентликни шакллантиришнинг педагогик тавфсифи хакида суз юритилган.

Калит сузлар: маънавий-ахлокий, касбий аxамиятли кадриятлар, педагог шахси, кадр-киммат, укитувчи малакасини шакллантириш, компитентсия, нутк одоби, таянч компетентлик.

ABSTRACT

This article discusses the pedagogical description of the formation of professional competence in higher education students.

Keywords: moral and ethical, professional values, educator personality, dignity, formation of teacher skills, competence, speech etiquette, basic competence.

КИРИШ

Жамиятда кечаётган ижтимоий ва маданий узгаришлар еволютсион тарзда таълим тизимининг янги мазмун касб этишини таъминлади, илгор гояларни узида намоён этувчи таълимий кадриятлар шаклланди. Умуминсоний, маънавий-ахлокий, касбий ащамиятли кадриятлар педагог шахсини тарбиялашга хизмат килиши, унинг кадр-кимматини ошириши,шахс омилининг таълим-тарбия жараёнларининг етакчи субъекти ва объекти сифатида тан олинишини таъминлаши, унда ижодий фикрлаш, шунингдек, ижтимоий фаоллик куникмаларини шакллантиришга ёрдам бериши билан ащамиятлидир. Бинобарин, баркамол шахс ва малакали мутахассисни тарбиялаб вояга етказишга булган ещтиёж ривожланаётган щамда янгича ижтимоий муносабатлар карор топаётган мавжуд шароитда янада долзарб хусусият касб этади.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1110 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1110-1114

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Таълимнинг укитишнинг максади фан буйича билимларни узлаштириш хисобланади, бошкарув услубида ахборот-назорат килувчи функция устуворлик килади, фаолият услуби авторитар-курсатма бериш, тахсил олувчиларнинг ташаббуслари босирилади, ижроия томонининг фаолиятни эгаллашига ёрдам берувчи, маъно-мазмун ва максад куйишдан олдин келувчи намунага кура амал килиш/харакатлар билан таълим-билиш фаолиятини ташкил килишнинг репродуктив (кайта ишлаб чикариш такрор) характери устувор булади. Таълим узаро фаолиятининг етакчи ва ягона шакли таклид, ижтимоий ва шахслараро узаро фаолиятнинг бир хиллиги (монотонлиги) шароитида/фонида намунага кура амал килиш; ташки назорат ва натижани бахолаш устунлик килади. Буларнинг барчаси билишга булган раFбатларини куламини (мажмуини, сонини) торайтиради, билишга булган кенг раFбатланганлик (мотивацияси) йук.

1980-йиллар охирида укитувчиларни тайёрлаш/укитиш/таълим бериш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимидаги фаол ислохотлар жараёнлари бошлаб юборилди. Шу даврдан бошлаб хам мазмун, хам атамалар жихатидан бу тизимга педагогик таълимнинг ягона ва яхлит тизими сифатида караладиган булди. Педагогик таълимнинг ислохотлари 1990 йилдан бошлаб таълим туFрисидаги конун (1992; 1995 й. янги тахрирда) мустахамланган, белгиланган таълимни сиёсатдан чикариш (сиёсат таъсиридан чикариш), уни марказий ва минтакавий бошкарувдан чикариш (бошкаришни марказлашганликдан ва минтакалашганликдан чикариш), мактаб хаётини демократлаштириш жараёнлари фонида амалга ошириш бошланди. Бу даврда, шунингдек, педагогик таълимга тор касбий (тор утилитар) ёндашувдан педагогик таълимга булган ёндашув сифатида воз кечиш анъанаси ташкил топди, сифат жихатидан янги педагогик таълим зарурлиги Fояси ривожлана бошлади, ва нафакат тор профессионал вазифаларни еча олиш, балки таълим жараёни субъекти булиш, маданиятни узлаштиришда ва уни утказишда (узатиш, трансляциясида) универсал булиш кобилияти унинг натижаси булди.

Педагогик таълимга янги ёндашувларни ишлаб чикиш назариядан бошланди, бу эса 1989, 1993 йилларда педагогик ОТМларнинг янги укув режаларининг жорий килиниши булди (ОТМлар фанларни укув йиллари давомида укитишни мустакил ишлаб чикиш имкониятига эга булдилар). Инновацион харакатнинг бир неча даражалари пайдо булди - ташкилий, мазмун, методик, "юкоридан" - бошкарув органлари томонидан тушириладиган ва "пастдан" - алохида педагоглар илгари суриладиган.

Замонавий шароитларда инновацион фаоллик педагогик олий таълимни хам Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1111 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1110-1114

мазмунан, хам ташкилий-структуравий жихатдан узгартиришни концептуал ишлаб чикиш билан боFлик. Сунгги уч ун йиллик давомида жадал ишлаб чикилаётган педагогик таълим назарияси ушбу жараёнларни асоси булиб хизмат килди (А.А. Абдуллина, Е.В. Бондаревская, В.И. Загвязинский, C. Ильин, Н.М. Кан-Калик, В.Л. Матросов, В.А. Сластенин ва бошкалар).

НАТИЖАЛАР

Педагогик таълимга янги ёндашувларни ишлаб чикиш Россия олий таълимининг мутахассислар тайёрлаш мазмунининг

демократизациялаштирилиши, гуманизация, фундаментализация (асосий) килиниши, таълим дастурларининг яхлитлигини таъминлаш, мафкура доираси, таъсиридан чикариш, умуминсоний кадриятларга каратилганлик, шакллантириш мафкураси урнига шахсий ва касбий ривожлантиш учун шароитлар яратиш каби умумий узгаришлари анъаналари йулида амалга оширилди [94]. Умуман олганда, педагогик таълим ислохоти уч концепцияга асосланиб олиб борилди, ва уларнинг хар бирида инновацион узгаришлар жараёнининг муайян/конкрет жихатида ишлаш камраб олинган эди.

Педагогик таълимнинг замонавий инновацион йуналишлари орасида 1) уз инновациялар назариясини ишлаб чикишни; 2) шахсга-йуналтирилган таълимни; 3) педагогни касбга тайёрлаш/укитишда шахсга йуналтирилган-фаолиятга асосланган парадигмани; 4) таълимнинг ташкилий-структуравий моделини, куп-п0F0нали таълим тизимини яратишни ишлаб чикишни ажратиб курсатиш мумкин.

1) Сунгги ун йилликлар давомида К. Ангеловски, М.В. Кларин, В.Я. Ляудис, М.М. Поташник, Т.И. Шамова, О.Т. Хомерики, Н.Р. Юсуфбекова, В.И. Журавлев, В.И. Загвязинский каби олимларнинг ишларида биринчи концепция -педагогик инновация концепциясифаол ишлаб чикилмокда [218].

ОТМда таълим олиш (бериш) жараёнида булажак укитувчининг педагогик профессионализми ва унинг инновацион салохиятининг шаклланиши ва ривожланиши имкониятларининг узига хос хусусиятларини аниклаш бир катор олий таълим концепциялари билан таъминланади (психопедагогика, креатив педагогика ва бошк.) [193; 245]. Бизнинг тадкикот ишимиз доирасида ижодий фаолият тажрибаси олий таълим муассасаси талабаларини касбга тайёрлашнинг (таълим беришнинг) устувор йуналиши ва унинг касбий компетентлигининг мазмунининг компонентларидан бири булиб хизмат килади.

2) Шахсга-йуналтирилган таълимнинг иккинчи концепцияси маданий-

тарихий ва фаолиятга асосланган ёндашувларга таянади (JI.C. Виготский, А.А.

Леонтьев, Д.Б. Эльконин. Э.В. Ильенков, В.В. Давидов, Г.П. Шчедровицкий, А.Г. Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1112 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1110-1114

Асмолов) ва бугунги кунга келиб унинг умумметодологик жихатдан ишлаб чикувчи олимлари: В.В. Сериков, В.Г. Цукерман, В.П. Зинченко, JI.H. Куликова хисобланади; ташкилий-бошкарув даражасида ушбу муаммо билан М.Н. Костикова, В.А. Болотовлар шугулланишади [94; 140; 205; 251; 262-263].

МУХОКАМА

Шахсга йуналтирилган концепциянинг мохияти ва маъносини куйидаги бир бири билан узаро алокадор (боглик) асосий фикрлар (тезислар) билан ифодаласа булади [94]. Асосий тезис педагогик таълимда фан асосида таълим/тайёрлашнинг роли ва урнини кайта фикрлаб чикиш билан боглик: укитиш фанини узлаштирганлик (эгаллаганлик) марказий вазифа макомини йукотади ва укувчини максадларини амалга ошириш асбоби, унинг ривожланишини воситасига айланади. Ушбу концепциянинг яна бир бошца гояси таълим жараёни (укув фаолиятининг узига) хам ва уни тушуниш (англаш) ва булажак укитувчининг шахсий педагогик нуктаи назарининг шаклланиши содир буладиган тадкикот ишида богланадиган таълим шакллари куриш билан боглик. Ушбу ёндашувнинг асосий коидалари куйидаги кетма-кетликда белгиланади: шахс - узи ва "бошкалар" учун асосий кадрият, таълим - шахснинг ОТМнинг яхлит педагогик жараёни махсус каратилган жараёнида амалга ошириладиган узгариши; бундай таълимнинг асосий натижаси билимлар, малакалар ва куникмалар эмас, балки шахсий усишга, эмпатияли/хайрихох узаро фаолиятга ва юкори даражада ижтимоий жихатдан йуналтирилган шахсий махсулдорликдир.

Табиий ва ижтимоий сабабларга кура, талабаларнинг усмирлик ёши,

авваламбор, шахсий-ижтимоий ролларда максадга йуналтирилган узини белгилаш

учун узини англашнинг жадал шаклланиши учун сензитив (сезувчан) булади. Шу

муносабат билан олий таълим жараёнида янги билим ва ижтимоий тажрибанинг

шунчаки "устга курилиши" эмас, балки унинг шахсий шаклланиши - уз хаётий

стратегиясига мувофик узини тарбиялаш амалга ошади [154]. Х,аёт

истикболларини амалга ошириш учун инсон онгли равишда "узини куришни

давом эттиради", ва бунинг учун таълим жараёнининг имкониятларидан

фойдаланади. Концепциянинг яна бир тезиси талабанинг уз таълим фаолияти ва

унинг шахсий педагогик нуктаи назарини (педагогик кредосини) амалга ошириш

ва унинг шахсий педагогик нуктаи назарининг (позициясининг) шаклланиши

уртасидаги зиддиятни бартараф этиш йулларини топиш билан боглик: бу

зиддиятни хал килиш рефлексиянинг (амал/фикрлар хакида мулохаза килишнинг)

турли хил шаклларини шакллантириш, таълим жараёни (таълим фаолиятининг

узи) хам ва уни тушуниш ва тадкикот ишлари хам бир яхлит булиб богланадиган Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1113 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-1110-1114

таълим шаклларини куриш йули билан мумкин булади. ХУЛОСА

Уз мазмуни, ташкил килинишига кура анаъанавий педагогик таълим куп жихатдан муайян фан мутахассисини тайёрлаш максадини куяди (мулжалланган). Фаолиятга асосланган ёндашув асосида олиб бориладиган таълим бериш тизимида диккат марказида таълим-тарбия жараёни уз иштирокчиларининг субъект-объект муносабатлари доирасида амалга ошади/жойлашади. Таъсир килиш субъекти - укитувчи чекланган шароитларда жойлашади, унинг фаолияти ва муносабатлари укув режаси ва дастурлар доираси билан катъий белгиланган. Объект эса - талаба билимларнинг муайян белгиланган микдори/хажми билан тулдирилиши лозим, унинг роли - маълумотларни/ахборотни нофаол (пассив) узлаштиришдан иборат.

Педагогик амалиёт, ва умуман оммавий мактаб эхтиёжлари узок давр мобайнида анъанавий услуб мутахассисларига (бир фан укитувчиси) булган эхтиёж билан хам богланган эди. Ушбу услубда педагогларни тайёрлаш/таълим бериш максадлари иерархиясида фан буйича компетенция пировард максад хисобланади.

REFERENCES

1. Avliyakulov N.X., Musaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar. - T.: "Fan va texnologiyalar" nashriyoti, 2008. - 164 b.

2. Axmedjanov M.M., Xo'jaev B.Q., Hasanova Z.D. Pedagogik mahorat- Buxoro Davlat universiteti, 2014

3. www. ziyonet.uz

4. www. google.uz

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1114 www.ares.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.