Научная статья на тему 'Спортчи талабаларнинг ижодий фаолиятига таъсир этувчи психологик омиллар диагностикаси'

Спортчи талабаларнинг ижодий фаолиятига таъсир этувчи психологик омиллар диагностикаси Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
184
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижод / психологик омиллар / ижодий тафаккур / иродавий зўр бериш / оригиналлик / қайишқоқлик / невротиклик / агрессивлик / депрессивлик / таъсирланиш / мулоқотмандлик / мувозанатлашганлик / реактив-агрессивлик / тортинчоқлик / очиқлик / экстраверсия-интраверсия / эмоцианал-лабиллик / маскулизм-феминизм / мотивация / творчество / психологический фактор / креативное мышление / сила воли / оригинальность / гибкость / неврастеник / агрессивность / депрессия / влияние / общи- тельность / равновесие / реактивная агрессивность / стеснительность / открытость / экстраверсия- интраверсия / эмоциональная лабильность / маскулизм-феминизм / мотивация

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Таджибаева Ш. М., Арзикулов Д. Н.

Мақолада спортчи талабаларнинг ижодий фаолияти самарадорлигини диагностика қилишда психологик омиллар таъсири даражаси ва афзаллигини ўрганиш мақсадида муаллифлар томонидан ўтказилган тадқиқот натижалари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДИАГНОСТИКА ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА ТВОРЧЕСКУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СТУДЕНТОВ- СПОРТСМЕНОВ

В статье описываются результаты исследования, проведенного авторами с целью изучения степени влияния и преимущества психологических факторов в диагностике эффективности творческой деятельности студентов-спортсменов.

Текст научной работы на тему «Спортчи талабаларнинг ижодий фаолиятига таъсир этувчи психологик омиллар диагностикаси»

V_/

Таджибаева Ш.М.,

Узбекистон давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси укитувчиси; Арзикулов Д.Н.,

Узбекистон давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси мудири, психология фанлари номзоди, доцент

СПОРТЧИ ТАЛАБАЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАР ДИАГНОСТИКАСИ

ТАДЖИБАЕВА Ш.М., АРЗИКУЛОВ Д.Н. СПОРТЧИ ТАЛАБАЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАР ДИАГНОСТИКАСИ

Маколада спортчи талабаларнинг ижодий фаолияти самарадорлигини диагностика килишда психологик омиллар таъсири даражаси ва афзаллигини урганиш максадида муаллифлар томо-нидан утказилган тадкикот натижалари баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ижод, психологик омиллар, ижодий тафаккур, иродавий зур бериш, оригиналлик, кайишкоклик, невротиклик, агрессивлик, депрессивлик, таъсирланиш, мулокотмандлик, мувозанатлашганлик, реактив-агрессивлик, тортинчоклик, очиклик, экстраверсия-интраверсия, эмоцианал-лабиллик, маскулизм-феминизм, мотивация.

ТАДЖИБАЕВА Ш.М., АРЗИКУЛОВ Д.Н. ДИАГНОСТИКА ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА ТВОРЧЕСКУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СТУДЕНТОВ-СПОРТСМЕНОВ

В статье описываются результаты исследования, проведенного авторами с целью изучения степени влияния и преимущества психологических факторов в диагностике эффективности творческой деятельности студентов-спортсменов.

Ключевые слова и понятия: творчество, психологический фактор, креативное мышление, сила воли, оригинальность, гибкость, неврастеник, агрессивность, депрессия, влияние, общительность, равновесие, реактивная агрессивность, стеснительность, открытость, экстраверсия-интраверсия, эмоциональная лабильность, маскулизм-феминизм, мотивация.

TADJIBAEVA SH.M., ARZIKULOV D.N. DIAGNOSIS OF THE PSYCHOLOGICAL FACTORS THAT INFLUENCE THE CREATIVE ACTIVITY OF ATHLETES STUDENTS

The article describes the results of the authors study to examine the extent of influence and the benefits of psychological factors in the diagnosis of the efficiency of creative activity of student's athletes.

Keywords: the creativity, the psychological factor, creative thinking, force will, originality, flexibility, the neurasthenic, aggression, depression, influence, sociability, balance, jet aggression, shyness, an openness, extraversya-intraversya, emotional lability, muskilizm-feminism, motivation.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

Бугунги кунда жисмоний тарбия ва спорт соуасида амалга оширилаётган улкан ислоцотлар ва эришилаётган юксак натижалар мамлакатимизнинг Биринчи Президенти Ислом Каримов томонидан илгари сурилган давлат сиёсатининг мацсулидир.

«Жисмонан ва хар томонлама ривожланган баркамол авлодни миллий ва умуминсоний кадриятлар хамда Ватанга мухаббат рухида тарбиялаш, жамиятнинг мухим б^ини булган соFлом ва мустахкам оилани шакллантириш учун зарур шарт-шароитларни яратиш, ёшлар уртасида соFлом турмуш-тарзини карор топти-риш, уларни ичкиликбозлик ва гиёхвандлик иллатларидан ва бошка турли халокатли тахдидлар хамда биз учун ёт булган диний ва экстремистик таъсирлардан, тубан «оммавий маданият» хуружларидан химоя килишга доир чора-тадбирларни амалга ошириш»ни такозо этади1.

Дархакикат, мамлакатимизда жисмоний тарбия ва спортнинг оммавийлигини ошириш, миллий уйинларни кайта тиклаш, соFлом тур-муш тарзини шакллантириш, замонавий спорт турлари буйича иктидорли спортчиларни тайёрлаш ва уларнинг махоратларини оши-ришда бир канча ишлар амалга оширилмокда. Давлатимизнинг Биринчи Президенти Ислом Каримов фикрича, « ... инсон узлигини англа-гани, насл-насабини чукуррок билгани сари юрагида Ватанга мухаббат туйfуси илдиз отиб, улFая боради. Бу илдиз канча теран булса, туFилиб усган юртга мухаббат хам шу кадар юксак булади»2. Таъкидлаш жоизки, куп поFонали ва уч боскичли «Умид нихоллари,» «Баркамол авлод», «Универсиада» каби оммавий спорт мусобакалари жахон хамжамияти томонидан тан олинмокда.

Маълумки, ижтимоий турмуш тараккиётида талабаларнинг кобилияти, салохияти, ирода-вий фазилатларига таъсир этувчи омиллар ва тамойиллар туFрисидаги таълимотларга нисба-тан муносабатлар масаласи XXI асрга келиб маълум бир узгаришларга сабаб булди. Негаки, талабанинг ижодий фаолияти, уз навбатида етук салохиятли ва малакали кадрлар тайёр-лашнинг пойдевори хисобланади. Ижодий фаолият самараси бугунги кун нуктаи назари-дан купрок мухитнинг таъсири, гендер

1 «Баркамол авлод йили» давлат дастури. - Т.: «Узбекистан», 2010. -80-б.

2 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2015. -90-б.

фарклар, ижодий тафаккурга, иродавий зур беришга ва шахснинг фаоллигига боFлик булиши эхтимоли мавжудлиги хакидаги мулохазалар билан фаркланмокда. Ижодиёт муаммоси хамма замонларда хам, урганилиши лозим булган илмий-назарий тадкикотларни талаб этади.

Шу нуктаи назардан, талабалар илмий ижодий фанда эвристик характерга эга. Дархакикат, уларнинг илмий-тадкикот фаолияти деганда аввало субъектнинг объектга фаол, изчил таъсири тушунилади. Бу таъсир жараёнида талаба узини куршаб турган мухитни узгартиради, шу пайтгача ё курилмаган, англанилмаган, урганилмаган, аник бир янгиликни яратади ёки кашф этади. Айни шу маънода фаолият деганда кишилик жамияти мавжудлигининг зарурий шарти булиб, дунёни узининг максадига кура узгартиришга каратилган инсон хатти-харакати тушунилади.

Талабаларнинг илмий-ижодий фаолияти -бу уларнинг узи ва атрофидаги узгаришларни англаб етишга доимий равишда тайёр туриш, янгича тафаккур килиш асосида уз кобиFидан чика олишидир. Янги нарсаларни ихтиро этишга булган интилиш унинг назарий х,узур-халоватини намоён этади. Шундай экан, ижод жараён сифатида эмас, балки унинг окибати оркали аникланади3.

Ижоднинг асосий манбаи ва субъекти ижод-кор шахс хисобланади. Ижодкор шахс эса асо-сан куйидаги хислатлари билан алохида ажра-либ туради:

1. Перцептив хусусиятлар ^аройиб маъно-мазмунга эга булган диккатнинг жамланиши, таъсирчанлик, кунгилчанлик), интеллектуал хусусиятлар (интуиция, фантазия, уйлаб чикариш, олдиндан куриш кобилияти, кенг дунёкараш), характерли хусусиятлар (бир колипда ишламаслик, оригиналлик, кунт, юкори даражадаги уз-узини ташкиллаштириш ва мехнатга лаёкатлилик)4.

3 Fозиев Э.F. Тафаккур психологияси. - Т.: «Ук,итувчи», 1990. —59-б.

4 Torrance E. P. The Nature of Creativity as Manifest in ist Testing // The Nature of Creativity / Sternberg R. J. ( Ed. ). Cambridge: Cambridge: Univ. Press, 1988. —P. 32-35.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

2. Билиш мотивациясининг доминантли урни, тадкикий ижодий фаоллик, субъектнинг янгиликни топишга булган кобилиятида ва муаммоларни ечишдаги узига хосликда намоён булади. Масалан, оригинал ечимларни топиш ва прогнозлаш эх,тимоллиги, юкори бах,оларни таъминлайдиган эстетик, ахлокий ва интеллектуал идеаллар эталонларини яратиш коби-лияти.

3. Узида аклий ва мотивацион омилларни интеграция килувчи интеллектуал фаоллик.

4. Муаммони топишдаги зукколик, мулох,а-заларнинг узун занжирини яхлитлаш коби-лияти, «четдан караш»га лаёкатлилик, таъсир-ланишнинг максадлилиги, хотиранинг тайёр-лиги, фикрлашнинг эгилувчанлиги, бах,олаш кобилияти, Fояларни х,аётга осон татбик килиш, кушимча ишланма беришга лаёкат, осонгина яхлитлаш, юмор х,иссининг мавжудлиги1.

5. Юкори ижодий кобилият ва мотивацион-ижодий фаолликнинг органик бирлиги.

6. Оддий хрдисалар доирасидан чикувчи, аммо табиат конунларига зид булмаган х,ара-катларни амалга ошириш, келажакда буладиган нарсани х,ис килиш, бой фантазия ва интуиция, янгилик ва ноёб нарсаларга катта кизикиш2.

7. Мустакиллик, «таваккал» килишга мойил-лик, фаоллик, кизикувчанлик, мавжуд нарсага коникмаслик, карор кабул килишга тайёргар-лик, эътироф этилишга интилиш, ички мотивация, усишга тайёрлик.

8. Оламдаги нарса ва х,одисалар табиатидаги мукобилликларни кура билиш ва шаклланти-риш, фантазияни ифодалай олиш, савол бера олиш ва юзаки изох,лардан кочиш, кунт, мустакил позиция, «таваккалга» тайёргарлик, урганилаётган муаммога катта кизикиш3.

9. Уз-узини шакллантириш, юксалтиришга интилиш, килаётган ишини бурч деб билиш, шахснинг аутентиклиги, уз кучига ишонч, юкори даражадаги танкидийлик ва рефлексия4.

Спортчи талабалар ижодий фаолиятига таъ-сир этувчи психологик омилларни урганиш ва диагностика килиш максадида куйидаги мето-

1 Басин Е.Я. Творчество и эмпатия. // «Вопросы философии», 1987, № 2. -С. 54-66.

2 Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. - СПб.: «Питер», 2009. -С. 434.

3 Туник Е.Е. Диагностика креативности: Тест Е.Торренса Адаптированный вариант: Руководство. Стимульной материал. - СПб.: «Речь», 2006. -С. 176.

4 Матюшкин А.М. Мышление, обучение, творчество. -

М., Воронеж.: «Модэк», 2003. -С. 718.

дикалардан фойдаланилди: Э.Торренснинг ижодий тафаккурни урганишга оид «Расмни тугаллаш» тести, Миннесотскийнинг «Куп омилли шахс суровномаси» (FPI) ва ижодий фаолиятини аниклашга каратилган суров-номалар. Маколада келтирилган тадкикот Узбекистан давлат жисмоний тарбия институ-тининг «Гимнастика ва спорт психологияси», «Купкураш», «Спорт уйинлари», «Футбол» факультети 3-боскич талабалари орасида макола муаллифлари томонидан утказилди. Тадкикотда жами 115 нафар талаба иштирок этди. Улардан «Спорт уйинлари» факультети талабалари 29 нафар (25,2%), «Футбол» факультети талабалари 25 нафар (21,7%), «Гимнастика ва спорт психологияси» факультети талабалари 34 нафар (29,6%), «Купкураш» факультети талабалари 27 нафар (23,5%). Тадкикот иштирокчи-ларини жинс кесимида куриб чикадиган булсак, 3-курслар барча мутахассисликлар орасида 76 нафарни (66,1%^ил болалар ва 39 нафарни (33,9%) киз болалар ташкил этди.

Э.П.Торренснинг «расмни тугаллаш» проек-тив тести5 ёрдамида талабалар тафаккурининг «оригиналлик» ва «кайишкоклик» хусусият-лари аниклади (1-жадвал).

1-жадвалда куриниб турганидек, Э.П.Торренс методикаси буйича олинган натижаларнинг жинсий тафовутларини тах,лил килганимизда факатгина «Кайишкоклик» шкаласи буйича ишонч даражасидаги статистик фарк аникланди (t=1,944; p<0.054). Факультетлараро утказилган тах,лилда х,ам фарклар кузатилмади.

Куп омилли шахс суровномаси (FPI) буйича олинган натижаларни жинс кесимида таксим-ланишини тах,лил килганимизда, невротиклик шкаласи буйича уFил болаларда М = 390, киз болаларда эса М = 380 булган. Яъни, невротиклик хусусияти уFил болаларда юкори натижани курсатмокда. Худди шундай агрессивлик, депрессия, тортинчоклик, экстроверсия-интро-версия, эмоционал лабиллик, мускулизм-феминизм уFил болаларда юкори курсаткични, таъсирланиш, мулокотмандлик, мувозанатлаш-ганлик, реактив агрессивлик, очиклик киз болаларда юкори курсаткичга эгалигини курсатмокда. Бирок бу фарк t - Стьюдент кри-терийси буйича ишонч даражасида эмас.

Мазкур методика натижалари факультетлараро тах,лил килинганда, иштирокчилар орасида

5 Матюшкин А.М. Мышление, обучение, творчество. -М., Воронеж: «Модэк», 2003. -С. 718.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

30 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

1-жадвал. Э.П.Торренс тести курсаткичларининг жинс кесимида так,симланиши (N = 115)

Курсаткичлар Жинс N Уртача киймат Стандарт 0FИш

Тафаккурнинг к,айишк,оклиги Урил 76 2,89 1,078

Киз 39 3,31 1,080

Тафаккурнинг оригиналлиги Урил 76 6,18 1,902

Киз 39 6,38 2,047

ишончлилик даражаси юкори булган фарклар мавжудлиги аникланди.

FPI куп омилли шахс суровномаси буйича олинган бирламчи шкалаларнинг факультетлар-аро дисперсион тахлилида куйидаги шкала-ларда ишочлилик мавжуд: агрессивлик (р<0,000), депрессивлик (р<0,025), таъсирла-ниш (р<0,000), мулокотмандлик (р<0,000), эмо-ционал лабиллик (р<0,019).

Хулоса килиб айтганда, олий укув юрти талабаларининг махсус «Ижодий тафаккурни ривожлантириш» экспериментал укув курси доирасида олиб борган изланишларимиз шуни курсатдики, таълим жараёнига ижодий йунал-ганлик билан тавсифланувчи топширикларнинг киритилиши талабаларда нафакат турли укув вазифаларини, балки спорт фаолиятида учрай-диган хилма хил муаммоли вазиятларни хал этишда хам уз ички салохиятини туликрок руёбга чикаришга имкон яратади. Колаверса бундай топшириклар асосида шакллантирил-ган таълим жараёни талабалар укув мотива-цияси ривожланишига хам ижобий таъсир курсатишини кайд этиш лозим.

Тадкикотимизнинг асл мохияти талабалар ижодий фаолиятига таъсир этувчи психологик омиллар таъсири даражасини урганиш ва улар орасида боFликлик борлигини аниклашдан

иборат эди. Бу курсаткичларга асосланиб, тала-баларнинг мустакил фаолиятга йуналганлик даражаси юкори эмас деб хисоблашимиз мум-кин. Шу боис олий таълим тизимидаги таълим жараёнида талабаларда катъиятлилик, намо-йишкороналик, мустакиллик, уз узини назорат килиш, масъулият, прогноз килиш кобилияти, шахснинг иродавий ва касбий сифатлари, касбга кизикиш ва малака, куникмалар ривож-ланганлиги максадга мувофикдир.

Тафаккурнинг асосий индивидуал куриниши мотивациянинг юкори даражада бажарилиши, интеллектуал лабиллик, ижодий тафаккур ва шахснинг ижодий сифатларини ривожланган-лиги билан белгиланади. Бу янги ва равшан ижодий жараённинг пайдо булиши лозимли-гини, лекин олий таълим тизимида талабалар-нинг мустакил ижодий ишлашида укитув-чиларнинг хам урни борлигини билдиради. Факат ижодкор педагогда ностандарт тафаккур, юмор хисси ва бошка хусусиятлар булади. Талабалардаги инновацион йуналган мустакил фаолият нимада эканлигига эътибор бергани-мизда, бунда хар доим уларнинг илмий тадкикот фаолиятларига тайёргарлик кобилияти самарадорлигидалигини курамиз.

Адабиётлар руйхати:

1. «Баркамол авлод йили» давлат дастури. - Т.: «Узбекистон», 2010.

2. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2015.

3. Басин Е.Я. Творчество и эмпатия. // «Вопросы философии», 1987, № 2. -С. 54-66.

4. Fозиев Э^. Тафаккур психологияси. -Т.: «Укитувчи», 1990.

5. Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. - СПб.: «Питер», 2009.

6. Туник Е.Е. Диагностика креативности: Тест Е.Торренса Адаптированный вариант: Руководство. Стимульной материал. - СПб: «Речь», 2006.

7. Матюшкин А.М. Мышление, обучение, творчество. - М., Воронеж: «Модэк», 2003.

8. Torrance E. P. The Nature of Creativity as Manifest in ist Testing // The Nature of Creativity /Sternberg R.J. (Ed.). Cambridge: Cambridge: Univ. Press, 1988. -P. 32-35.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.