Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАР МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ ОЛИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШҚАРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

ТАЛАБАЛАР МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ ОЛИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШҚАРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
966
156
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МУСТАқИЛ ўқУВ ФАОЛЛИГИ / ИЖОДИЙ ТАЙЁРГАРЛИК ЖАРАЁНИ / ИЗЛАНУВЧАН КАДРЛАР

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Алқоров Қодир Холматович, Дониёрова Шахноза Эркин Қизи, Бурхонов Расул Ромилович

Мақолада талабаларнинг мустақил ишлаш фаоллигини оширишдаги муаммолар ва уларнинг самарали ечимлари ҳақидаги мулоҳазалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАР МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ ОЛИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШҚАРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»



ПРЕДСТАВЛЕНИЕ НАУЧНОЙ РАБОТЫ

ТАЛАБАЛАР МУСТАКИЛ ТАЪЛИМ ОЛИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШЦАРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Алцоров Кодир Холматович, Дониёрова Шахноза Эркин цизи, Бурхонов Расул Ромилович, Жиззах давлат педагогика институты, Жиззахш., Узбекистон

E-mail: forishlik0426@bk.ru

Аннотация. Маколада талабаларнинг мустакил ишлаш фаоллигини оширишдаги муаммолар ва уларнинг самарали ечимлари хакидаги мулохазалар келтирилган.

Калит сузлар: мустакил укув фаоллиги, ижодий тайёргарлик f жараёни, изланувчан кадрлар.

Бугунги кунда талабаларнинг мустакил укув фаоллигини шакллантиришнинг ягона усули, уларнинг мустакил укув фаолият билан шуFулланишларини ташкил этиш ва бошкариш хисобланади. Талабаларнинг ижодий тайёргарлик жараёнида мустакил таълимни ташкил етиш узлуксиз ва узвий амалга оширилмоFи лозим. Бизнингча, бу йуналишда юкори натижага эришиш таълим жараёнида, хусусан маъруза ва амалий, семинар машFулотларида талабаларда урганилган укув материалини мустахкамлашга кизикиш (мотив) хосил килиш, укув ахборотлари сотимини дарслик ва кушимча адабиётлардан мустакил холда укиш асосида кенгайтиришга иштиёк хосил килишга асосланади. Булажак мутахассисларнинг хар томонлама етук, билимли, мустакил фикрлай оладиган, изланувчан кадрлар булиб етишишини таъминлаш, уларни уз устида ишлашга йуналтирувчи янги педагогик ва ахборот технологияларини укув жараёнида куллаш мухим ахамият касб этади. Бизга маълумки таълим-тарбия жараёнида талабаларда мустакил таълим олишга иштиёк ва зарурият хосил килишда педагогик технологиялар кенг имкониятларга эга. Таълим-тарбия жараёнига технологик ёндошиш, яъни укув жараёнини ишлаб чикариш жараёни каби такрорланувчан тавсифга эга булишини таъминлашга оид дастлабки изланишлар утган асрнинг 50-йилларида америкалик педагог олимлар томонидан олиб борилган. Хусусан, "укитиш технологияси" ибораси хам, биринчи марта америкалик олим Скиннер томонидан ишлатилган. У "укитиш технологияси - психология фани ютукларини педагогик амалиётда куллашдан иборат" - деб таърифлаган.

ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА

Психолог-олима Н.Ф.Тализина таъкидлаганидек, "таълим тизимида педагогик технология иборасининг пайдо булишига куйидагилар сабаб булган:

1) дидактика коидаларининг барча мамлакатларда (хусусан Акшда) кенг тарзда оммалашмаганлиги;

2) унинг коидалари ута конструктив тусда булмай замон талабидан оркада колганлиги;

3) утган асрнинг 60 - йилларида таълим жараёнига техниканинг -дастурлаштирилган таълим машиналарининг кириб келганлиги.

Академик В.П.Беспалко фикрича, - "Педагогик технология-укитувчи махоратига боFлик булмаган холда педагогик муваффакиятни кафолатлай оладиган, укувчи шахсини шакллантириш жараёнининг лойихасидир".

Профессор У.Н.Нишоналиев эса, - "Педагогик технологиянинг мохияти дидактик максад, талаб этилган узлаштириш даражасига эришишдан иборат булиб, уни татбик этишни хисобга олган холда таълим жараёнини илгаридан лойихалаштиришда намоён булади" - деб таъриф беради.

Педагогик технологиянинг турли-туман таърифлари мавжудлиги мазкур тушунчанинг куп кирралилигидан далолат беради. Шу сабаб унга педагогик, психологик, дидактик, ташкилий, иктисодий, ижтимоий, экологик ва бошка нуктаи назарлардан ёндошиш мумкин. Демак, педагогик технология жараёнида укитувчи узининг бор махорати ва билимини намоён килиб, дарснинг хамма боскичларида узи хам, талаба хам фаол иштирок этади хамда киска вакт ичида кузланган максадга эришади. Таълим муассаларидаги укув жараёнини давлат таълим стандартларига мос равишда илFор педагогик ва замонавий ахборот технологиялари асосида ташкил килиш, олий таълим муассасаси укитувчиларидан хам юкори малакани талаб килади. Х,озирги вактда олий таълим муассасаларида талабаларнинг касбий тайёргарлиги сифат ва самарадорлигини оширишда куйидаги педагогик технологияларни куллаш максадга мувофикдир:

1. Талаба фаолиятини фаоллаштириш ва жадаллаштиришга асосланган педагогик технология - муаммоли таълим, турли хил уйинлар.

2. Укув материалини дидактик жихатдан такомиллаштириш ва кайта ишлашга асосланган педагогик технология.

3. Укув жараёнини самарали бошкариш ва ташкил килишга асосланган педагогик технология - табакалаштирилган, индивидуаллаштирилган, дастурлаштирилган таълим технологиялари, таълимнинг жамоа усули, гурухли, компютерли таълим технологиялари.

4. Ривожлантирувчи таълим технологиялари - талаба шахсининг ижобий сифатларини, айрим сохадаги билимларини, ижодий кобилиятларини ривожлантириш.

Таълим-тарбия жараёнини лойихалаш, лойихаланган педагогик технологияни педагогик жараёнга татбик этиш укитувчидан технологик лойихалаш кобилиятини талаб этади. Урганишлар жараёнида биз "талаба фаолиятини фаоллаштириш ва жадаллаштиришга асосланган педагогик

ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА

технология"га мувофик талабалар мустакил таълим олиш фаолиятини фаоллаштиришга асосланган куйидаги педагогик технологияни кулладик. Мустакил таълим олиш технологияси укув - тарбия жараёнига таянади. Оптимал укув жараёнида мустакиллик, эркинлик ва ижодкорлик яхши ривожланади. Бундай шароитда мухим интеллектуал куникмалар шаклланиши керак. Улардан энг асосийси мустакил укиш куникмасидир. Х,ар кандай таълим олувчи мустакил таълим материалларидан яхши фойдаланишни билавермайдилар. Шу боис укитувчи олдида масъул вазифа туради: киска муддат ичида таълим олувчини утилган дарс мазмуни ва вазифаларни мустакил тушунишга, зарурий ахборотни танлай билиш, бахолаш, таккослаш, тахлил этиш, муаммоли вазиятни хал этишга ургатиш лозим. Мустакил таълим олиш технологиясини яратиш бир неча алохида муаммоларни хал етишни кузда тутади. Улар орасида мунтазам билим олишнинг максадини куйиш муаммоси алохида ажралиб туради. Агарда таълим олиш булажак мутахассисларнинг умумий ривожланишини таъминлашга хизмат килса, мустакил таълим олишнинг максади профессионал шаклланиш ва касбий махоратини ошириш хисобланади. Шунга биноан талабаларнинг мустакил таълим олиш фаолиятини ташкил килиш ва бошкариш куйидаги технологик асосда амалга оширилади: кафедра укитувчилари томонидан хар бир гурух учун алохида вариантда мустакил иш топшириклари тайёрланади ва уни назорат килиш жадвали ишлаб чикилади.

- маъруза ва амалий машFулотлар жараёнида талабаларни мустакил таълим олиш фаолиятига йуналтириш ишлари амалга оширилади, яъни: таълим йуналиши укув режасидан фаннинг мустакил таълим учун ажратилган укув соатлари асосида ва укув дастури буйича узлаштирилган мавзуларни талабаларга таксимот жадвали ишлаб чикилади;

- узлаштирилган мавзуларнинг мустакил таълим материалларини ишлаб чикилиб, мустакил иш топшириклари берилади;

- берилган мустакил иш топширикларини бажариш буйича укитувчи рахбарлигида методик курсатмалар (маслахатлар) бериб борилади;

- талабаларни мустакил бажарган топширикларини химоя килишга тайёрланади;

- гурух талабалари ва тегишли укитувчилар билан хамкорликда мустакил ишларнинг химоялари утказилади ва бахоланади.

Шунинг учун талабаларга укув жараёнида билим беришда уларни мустакил таълим олиш (мустакил холда урганилган мавзу материалларини мустахкамлаш ва кенгайтириш, мустакил ишларни бажаришлари)га йуналтириш лозим. Фаннинг амалий дарсларида талабаларни мустакил таълим олиш фаолиятига йуналтириш куйидаги кетма-кетликда амалга оширилади:

1. Фаннинг амалий дарсларида талабаларга киска муддатли мустакил мавзуга биноан ишларни бажартириш оркали уларни мустакил таълим олиш фаолиятга йуналтириш бериб борилади.

2. Фаннинг амалий дарсларида талабаларни мустакил таълим олишга йуналтиришда уларнинг мустакил ишларини ташкил килиш асосий омил

ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА

хисобланади. Мустакил ишларини ташкил этишда куйидагиларга эътибор каратилади:

3. Булажак технологик таълим-укитувчиларга бериладиган мустакил ишлар олий таълим дастурига мувофик холда тузилиб, технология таълимини укитиш методикасидан олинадиган билим ва малакаларни мустахкамлаши, чукурлаштириши назарда тутилди.

4. Мустакил иш топшириклари талабаларнинг кобилиятига мос, улар диккатини тортадиган, кизиктирадиган килиб танланади.

5. Мустакил иш бериш олдидан укитувчи уни кандай бажариш кераклиги туFрисидаJ5оскичма-боскич услубий курсатма бериб боради.

6. Укитувчи талабаларнинг мустакил ишлари натижаларини куриб, хатоларини туFрилаши, мумкин кадар бахолаши, ишни уз вактида бажарган талабаларни раFбатлантириб бориши таъминланади.

Бу методлардан дарслар давомида бир канчаси ишлатилиши мумкин. Булардан кургазмалилик, укитишнинг мантикий методлари дарс турининг маъруза шаклида кулланилиб, мустакил ишлаш, муаммоли методлар фаннинг амалий машFулотларида, илмий, индуктив ва дедуктив методлардан эса талабаларининг мустакил таълим олишларида кенг куллаш максадга мувофикдир. МашFулотни бошкариш технологиясида авваламбор, дарснинг максади аник, касбга йуналтирилган булиши билан бирга, кайси восита ёрдамида ва кандай^ кетма - кетликда бу максадга эришиш мумкинлиги аникланиши керак. Укитувчининг фаолияти укув материалини узлаштириш жараёнининг ташкилотчиси тарзида куриниб, талаба фаолиятининг фаоллигига ахамият берилди. Бунинг учун укув материал мазмунининг баёнида укитувчи турли хил укитиш методлари ва имкониятларидан фойдаланади. Х,ар бир машFулотда кулланиладиган методлар учун педагогик тизимда уларнинг узига хос хусусиятлари бор. Тушунчалар ва хатти - харакатларнинг шаклланишини укитувчи бошкариб борадиган асосий машFулот тури амалий машFулотлар булиб, уни утказиш методикаси педагогик тажриба ва махоратга боFликдир. Бу жараённи тинмай урганиб бориш укитувчининг уз касбига мохирлиги укитиш технологиялари ва уларнинг макбул шакллари мажмуасини эгаллаб олганлиги билан белгиланади. Таълим жараёнида хар бир мавзуни утишда янги педагогик технологиянинг кайси услуби маъкул, кулай, мавзуни ёритиш учун кандай жихозлар булиши зарурлиги аниклаб олинади. Фан мавзуларини педагогик технологиянинг у ёки бу услуби, услублар бирикмаси билан утиш харитаси тузилди. Биз дарс утишнинг ноанъанавий фаоллаштирувчи услубларидан куйидагиларни куллашни маслахат берамиз.

Амалий ижодий машк. Мавзуда баён килинган назарий билим, коида ва хулосаларни амалда, машFулот топширикларини ечимларини излаш ва топиш жараёнида куллай олиш куникмасига эга булиш максадида кулланилди. Мустакил ишлаш - маълум мавзулар гурухи (блоки) тугагач, уларни бир тизимга солиш, мустахкамлаш максадида талабаларга мустакил амалий иш, фаолият билан шуFулланиш, дарслик, кушимча манбалар, асарлар туплами билан ишлаш куникмаларини хосил килишдан иборат.

»

28

ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА

Масалан, мустакил иш "Аник мавзуларга мослаб кургазмали куроллар тайёрланг" булиши мумкин. Укитувчи мустакил иш мавзусини, хар бир талаба учун алохида вариантда аввалдан тайёрлаб куяди. Топширик шарти ва вазифалар ёзилган варак хар бир талабага алохида берилади. Олий мактабда таълим беришнинг муваффакияти талабаларнинг мустакил ишларни мустакил равишда туFри бажаришларига боFликдир. Педагогика таълими жараёнида талабаларнинг мустакил таълим олиш фаолиятини фаоллаштириш учун куйидаги методлардан фойдаланганимиз яхши натижалар беради:

- маъруза матни ва дарслик билан ишлаш, мавзуга оид материалларни кунт билан укиб чикишга ундаш;

- маъруза жараёнида курсатилган ва амалиёт дарсларида укитувчи томонидан курсатилган кургазмали маълумотларни такрорлаш мохиятини англатиш;

- хар бир мустакил ишни бажаришда утилган мавзунинг хусусиятларини хисобга олган холда кизикарли дидактик уйинлар ташкил килиш, кизикарли мавзулар тавсия этиш.

Х,озирги замон таълим тизимида амал килаётган анъанавий таълимни мазмунан янгилаш ва таълим жараёнини ташкил этишни тубдан узгартиришга каратилган технологияларнинг турли йуналишлари мавжуд булиб, уларнинг айримлари куйида келтирилган: Муаммоли таълим - мустакил, мантикий, илмий, ижодий фикрлашга ургатиш, бу йулда учрайдиган тусикларни мустакил, ижодий ёндошган холда бартараф этиш демакдир. У укув материали узлаштирилганлигини исботлайди, билимларни катъийлаштиради. Талабада укишга эмоционал муносабат уЙFOтади, мустакил билим олишга ички кизикишини шакллантиради. Кутарилган масала муаммо сифатида талабани кизиктириб колса, уни янги фикрий фаолиятни куллашга ундайди.

Фойдаланилган манбалар:

1. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. - Москва: Просвещение, 1997.

2. Нишоналиев У.Н. Янги педагогик ва ахборот технологиялари: муаммолар, ечимлар // Педагогик таълим. - Тошкент, 2001. - № 3.

3. Буга П., Карпов Б. Технология обучения в высшей школе // Вестник высшей школы. - 1991. - № 11. - С. 19.

4. Абдуллаева К.М. Махсус фанларни укитиш жараёнида булажак укитувчиларнинг касбий билим ва куникмаларини шакллантиришнинг методик асослари: п.ф.н. ... диссертация. - Тошкент, 2006. - 86 б.

»

29

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.