CC BY
0
УДК 36.1/5
DOI 10.24412/3005-8023-2024-1-84-94
Ризокулов Туракул Рабимкулович,
д.и.и., профессор, муовиниректор оид ба илм ва инноватсияи ДДХБСТ (Хуцанд, Тоцикистон)
Ризокулов Туракул Рабимкулович,
д-р экон. наук, профессор, проректор по науке и инновациям ТГУПБП (Худжанд, Таджикистан)
Rizoqulov Turaqul Rabimqulovich,
Dr. of Economics, Professor, vice-rector for science and innovations in TSULBP, (Khujand, Tajikistan) e-mail: t_rizokulov@mail.ru
Асоснок карда шудааст, ки дар шароити муосири тарацциёти ицтисодиёти миллии Цум^урии Тоцикистон пешбурди бомуваффацияти ислоуот дар сощуои гуногуни уоцагии халц расидан ба щдафуои рушди устувор назар ба дигар механизмуои танзими давлати аз такмили механизмуои андозиву буцети вобаста аст. Дар асоси маводуои омори тибци се сенарияи рушди ицтисодии цумуурй, ки дар Стратегияи рушди миллии Цум^урии Тоцикистон то давраи соли 2030 омадааст ва фарзияи муаллифи сенарияуо оид ба таъмини суръати матлуби афзоиши хароцоти давлати уисоб карда шудааст, ки он метавонад дар такмили сиёсати фискалии тауияшавандаи мамлакат истифода бурда шавад. Дар ин чорчуба динамикаи тагйирёбии хароцоти давлати дар ММД Цум^урии Тоцикистон барраси гардида, мулътипликатори андоз, хароцоти давлати уисоб карда шуда, таъсири он дар ицтисодиёти милли арзёби ва пешнщодуои цолиб тавсия карда шудааст.
Калидвожа^о: сиёсати андозиву буцети, рушди ицтисоди, ММД, Стратегияи рушди миллии Цум^урии Тоцикистон то давраи соли 2030, мулътипликатори хароцотуои давлати, мулътипликатори андоз
Обосновано, что достижение успеха в продвижении рыночных и отраслевых реформ, выполнение целей устойчивого развития экономики в большей степени зависят от оптимизации налогово-бюджетной политики, чем от других механизмов государственного регулирования. Произведены расчеты желаемых объемов увеличения государственных расходов, исходящих из сценария экономического развития республики, представленного в Национальной стратегии развития Республики Таджикистан на период до 2030 года, а также из авторских предположений, которые могут быть применены при совершенствовании налогово-бюджетной политики страны. Рассчитаны и проанализированы: динамика изменения государственных расходов в ВВП страны, мультипликатор государственных расходов и налоговый мультипликатор, а также предложены соответствующие рекомендации.
Ключевые слова: налоговая и бюджетная политика, экономическое развитие, ВВП, Национальная стратегия развития Республики Таджикистан, период до 2030 года, мультипликатор государственных расходов, налоговый мультипликатор
The article substantiates that achieving success in promoting market and sectoral reforms and
ТАКМИЛИ СИЁСАТИАНДОЗИДАР ТАЪМИНИ РУШДИ УСТУВОРИ ИЦТИСОДИЁТИ ТОЦИКИСТОН ДАР ШАРОИТИ МУОСИР
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ НАЛОГОВОЙ ПОЛИТИКИ В ОБЕСПЕЧЕНИИ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИКИ ТАДЖИКИСТАНА В СОВРЕМЕННЫХ
УСЛОВИЯХ
PERFECTION OF TAX POLICY IN PROVISION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE ECONOMICS OF TAJIKISTAN IN MODERN CONDITIONS
achieving the goals of sustainable economic development depends to a greater extent on optimizing fiscal policy than other mechanisms of government regulation. Calculations were made of the desired volumes of increase in government spending, based on the economic development scenario of the republic presented in the National Development Strategy of the Republic of Tajikistan for the period until 2030, as well as from the author's assumptions that can be applied when improving the country's fiscal policy. The dynamics of changes in government spending in the country's GDP, the government spending multiplier and the tax multiplier were calculated and analyzed, and corresponding recommendations were proposed.
Key words: tax and budget policy, economic development, GDP, National Development Strategy
of the Republic of Tajikistan for the period until 2030, state charge multiplier, tax multiplier
Фаъолияти хочагидории мамлакатхои чахон ^отеона собит месозад, ки ноил гардидан ба суръати устувори рушд ва баланд бардоштани самарабахшии щтисодиёти миллй аз бисёр чихат аз интихоб ва амалигардонии бомахорати сиёсати щтисодй вобаста аст. Сабаб дар он аст, ки тавассути сиёсати и^тисодии ба таври оптималй тахия карда ва бомуваффа^ият амалишуда метавон корхои зеринро ба субут расонид: аввалан, ташаккул додани хамаи заминахои инкишофу баланд бардоштани сатхи зиндагии ахолй; дувум, фарохам овардани шароит барои зиёд кардани хосилнокии мехнат; севум, ёфтан ва истифода бурдани захирахои дохилй оид ба таъмини рушди и^тисодй; чорум, танзими омилхо ва рафъи сабабхои ноустувории микрои^тисодй; панчум, мусоидат кардан ба бозсозии о^илонаи сохтори хочагии миллат. Ин номгуро идома додан мумкин аст, вале тадбирхои дар боло зикршуда низ кофй хастанд, ки на^ш ва ахаммияти сиёсати бомулохизаи давлатиро дар тахкими пояхои и^тисодии чамъияти дилхох собит созанд.
И^тисодиёти чахонй нишон медихад, ки дар ретроспектива дар рафти тахаввулоти тамаддуни инсонй шаклу методхои сершумори танзими давлатии и^тисодиёт чамъ оварда шудааст. Аз руи адолат ^айд кардан лозим аст, ки механизмхои дар амалия корбастшавандаи сиёсати и^тисодй ё махсули коркарди афкори мактабхои алохидаи и^тисодй ё махсули тачрибаи дах- ва садсолаи мамлакатхои алохидаи чахон буданд. Вале дар байни шаклу методхои сершумори таъсири давлатй ба фаъолияти субъектхои хочагии миллй дар давлатхои дорои и^тисоди бозории гуногун, махсусан баъди бухрони "таназзули бузург", ба механизмхои фискалй, яъне танзими андозию бучетй на^ши махсус чудо шуда буд. Ин механизм вобаста аз махсусияти хочагидорй дар мамлакати алохида алхол низ дар ин ё он шакл бомуваффа^ият истифода мешавад. Мо чунин мепиндорем, ки дар и^тисодиёти гузариш, ки и^тисодиёти Точикистон низ ба он мансуб аст, дар масъалаи пешбурди бомуваффа^ияти ислохоти бозорй назар ба дигар механизмхои танзими давлатй механизмхои фискалй натичахои нисбатан махсус дода метавонанд. Ин ну^таи назарро бо якчанд далел асоснок мекунем:
- Аввалан, раванди инкишофи ислохоти бозорй дар мамлакати мо на бо рохи тахаввулй, балки бо рохи ин^илобй сурат гирифт. Сабаб дар он аст, ки чй дар огоз ва чй дар солхои минбаъда чорй намудани хамаи механизмхои бозор асосан тавассути тадбирхои маъмурй ба амал расиданд. Ба суханони дигар, тархи умумии механизмхои бозорй аз боло тахмил шуд, дар хал^ахои поён бошад, яъне аз тарафи субъектхои микрои^тисодй бартариятхои и^тисодиёти бозорй идрок нашуда буданд ва дар натича онхо ба шароити нави хочагидорй тайёр хам набуданд. Дар чунин шароит возех аст, ки дар самти таъмини ислохоти бозорй самараи аз хама зиёдро тадбирхои нисбатан муассири давлатй дода метавонанд. Фишангхои бучетию андозии идоракунй аз он чумлаанд.
- Сониян, и^тисодиёти Точикистон алхол чун и^тисодиёти гузариш бо^й мемонад, ки хам аз и^тисодиёти надшавй ва хам бозорй фар^ дорад. Ин чунин маъно дорад, ки дар он
методxои мaъмyрии танзим ^исман бекор карда шyдaaнд, вале aлxол на xaмaи фишaнгxои бозор амал мекунанд, ки ин раванди идорaкyнии пaдидaxои макро- ва микрои^тисодиро мyрaккaб менамояд. Хдмаи ин дaxолaти беш аз пеш фаъоли давлатро ба и^тисодиёт пешбинй мекyнaд, ки ин кор тaнxо тaвaccyти фаъолгардонии меxaнизмxои фискалии идорaкyнй имконпазир аст.
- Солисан, ба тyфaйли тaдбирxои монетарии aндешидaшyдa дар и^тисодиёти Точикистон болоравии тaвaррyмии нaрxро то андозае тaxти назорат гирифтан имконпазир гардид. Вале, амалия нишон медиxaд, дар бaxши во^ей xaлли масъала чи тавре ки дар бaxши пулии и^тисодиёт ба амал меояд, ба осонй мyяccaр намегардад. Ба cyxaнони дигар, вазни зиёди ^иёсии бо и^тидори пурра кор накардани и^тидорxои иcтеxcолй, паст будани XOCилнокии меxнaт, суст будани суръати инкишофи бaxши cоxибкории и^тисодиёт ва Faйрa бо^й мемонад. Хдмаи ин баланд бардоштани xaвacмaндии субъекщои и^тисодиётро ба таъмини самаранокии бaxши во^еии и^тисодиёт пешбинй мекунад, ки ба он бештар тавассути меxвaрxои андозй ва бучетй ноил гардидан мумкин аст.
- Чорум, беморщои ба низоми бозорй xоc, аз забили таваррум ва бекорй, xaмчyнин набудани тачрибаи cоxтмони мyноcибaтxои бозории ватанй на дар давраи ^аблазшуравй ва на дар давраи шуравй сабаби сустии рушди и^тисодй гардиданд. Дар умум ин мyлоxизaро факти зерин тасди^ мекунад: дар самти ист^^ли ММД-и во^ей ба caтxи соли пешaзиcлоxот - соли 1991 тащо соли 2013 расидем, ки ин мyxлaти xеле дароз буд. Валеъ боиси ^айд аст, ки аз OFOзи xaзорcолaи нав, яъне аз солои 2000 инчониб дар асоси сиёсати xирaдмaндонaи Х^укумати чyмxyрй нишондодxои и^тисодй назаррас баланд буда, caтxи миёнасолонаи рушди и^тисодй зиёд аз 7,0 %-ро ташкил кард. Тиб^и додaxои оморй соли 2023-ум афзоиши мачмуи мaxcyлоти доxилии (ММД) кишвар нисбат ба соли гузашта 8,3 % зиёд гардидааст [1, с.З]. Ба ин дacтовaрдxо нигоx накарда xоло и^тисодиёти мо ба натори дaвлaтxои мутаравдй доxил нагардидааст. Дар ин самт тaxrçиrçи бартарщои шаклу методxои танзими андозию бучетии мyaммоxои и^тисодй, ба назари мо, xеч гуна шакку шyбxaро ба вучуд намеорад.
- Панчум, мавчудияти зaxирaи азими боигaриxои табий дар мамлакат, ки aлxол ба гардиш ворид карда нашудаанд ва барои аз xya, кардани онxо сармоягузории назаррас та^озо карда мешавад, амалигардонии нисбатан фаъоли вaзифaxои и^тисодии давлатро тавассути меxaнизмxои андозй ва бучетй пешбинй мекунад.
Гyфтaxои боло xaрчaнд номгуи пурраи дaлелxое нестанд, ки на^ш ва axaммияти олати андозии сиёсати фискалии давлатро дар шароити муосир исбот мекунанд, пурра бартарият ва зарурати ба роx мондани сиёсати мусоиди фискалиро дар давраи гузариш ба бозор нишон медиxaнд. Вале xaмзaмон ^айд кардан лозим аст, ки дар шароити муосир, ки дар он омили пешгyинaшaвaндaгй axaммияти вижа дорад, на тащо интиxоб, балки ба роx мондани сиёсати мувофи^и фискалй, ки рафъи мyaммоxои и^тисодиро машрут месозад, вазифаи xеле мураккаби илму амалияи и^тисодии ватанй ба xиcоб меравад. Дар ин бобат, ба назари мо, дар тaxди^и фишанщои меxaнизми фискалй муносибати низомманд метавонад то андозае равшанй андозад.
Бо назардошти он, ки дар xaр xолaт масъалаи идоракунии xaрочоти давлатй ва андозбандй ба чунин xaлrçaи низоми молиявии мамлакат, мисли бучети давлатй мансуб аст, мо дивдати асосиро ба он мyтaвaччеx месозем. Вале айни замон аз xотир фaромyш кардан лозим нест, ки ба сари xya, вост^ои дар низоми бучетии мамлакат тачаммуъ гардида, ки xaчмy caтxи xaрочоти давлатиро тавсиф мекунанд, як ^исми ММД-и дар мамлакат иcтеxcол карда ба шумор мераванд. Образнок карда гyем, ММД-и мамлакат xирмaнеcт, ки дар кишвар бо саъю кушиши тамоми axолй дар давраи муайян (маъмулан дар як сол) ба вучуд оварда шудааст, бучет бошад як ^исми ин xирмaн аст, ки ба жтаёри
- S6 -
давлат мегузарад. Пас, чи радаре ки хирман бохашамат бошад, хиссаи ба ихтиёри давлат гузаранда низ зиёд аст ва имконияти давлат оид ба ичрои вазифахои худ ва баланд бардоштани некуахволй дар мамлакат низ васеътар аст. Аз ин чо бармеояд, ки манипулятсия кардан бо харочоти давлатй ва андозбандй, пеш аз хама, бояд ба афзоиши хачми ММД-и воцеии дар мамлакат истехсолшаванда равона карда шавад. Танхо дар хамин холат имконияти воцеии амалкарду рушди устувори низоми бучетй, баланд бардоштани некуахволии ахолй, таъмини рушди устувори ицтисодиёти мамлакат дар дурнамо пайдо мешавад. Вале, мувофици муцаррароти назарй, мулохизаи цатъй дар бораи чанбаи мусбат доштани афзоиши харочоти давлатй чун механизми сиёсати фискалй бахсбарангез аст.
Бахсбарангезии ин масъала дар нуцтаи зерин инъикос меёбад. Ицтисоддонони мактабхои илмии гуногун, аз чумла классикон, монетаристон ва неоклассикон афзоиши харочоти давлатиро бо зиёдшавии дахолати давлатй айният дода, чунин мешуморанд, ки дахолати давлатй дар нихояти кор ба рушди устувори ицтисодиёт мамониат мекунад. Ицтисоддонони чонибдори консепсияи кейнсгарой баръакс иддао мекунанд, ки дар натичаи афзоиши харочоти давлат дар аввал некуахволии ицтисодии ашхосе, ки аз бучет даромад мегиранд, муътадил мегардад, сипас он тавассути самараи мултипликатор ба тамоми чамъият пахн мешавад. Хулласи калом, онхо чунин мешуморанд, ки афзоиши дахолати давлат метавонад ба рушди ицтисодии мамлакат мусоидат кунад.
Дар мамлакатхои давраи гузариш низ олимон ба ду гурух ё чанбаи муцобил тацсим шудаанд. Ба суханони дигар, дар давлатхои дорои ицтисодиёти транзитивй низ олимони ицтисоддоне хастанд, ки ё гояи "махдуд сохтани дахолати давлат" ё гояи баланд бардоштани фаъолнокии ицтисодии давлатро тавассути тавсеаи иштироки давлат дар равандхои хочагидории субъектхои ицтисодиёт чонибдорй мекунанд. Ба цатори ицтисоддонони гурухи аввал олими маъруфи Русия А.Илларионовро мансуб донистан мумкин аст. Хднуз дар нимаи солхои 90-уми царни гузашта у аз чумла чунин навишта буд: "Ицтисодиёти ватанй бори гарони хозираи харочоти давлатиро бардошта наметавонад. Барои рахой ёфтан аз панчаи бухрони ицтисодй, таъмин кардани огози рушди ицтисодй амалан воситаи ягона - ихтисори харочоти давлатй, кохиш додани истеъмоли давлатй, махдуд сохтани сохаи фаъолияти давлат вучуд дорад" [2, с.24-25]. А.Илларионов цатъан чонибдори кохиш додани харочот ва истеъмоли давлатй буда, асоси хамаи мусибатхои ицтисодиётро дар афзоиши дахолати давлат мебинад. Тибци ин нуцтаи назар, барои бартараф кардани бухронхои трансформатсия танхо ба субъектхои ицтисодиёт додани харчи бештар озодй ва махдуд кардани мавцеи давлат кифоя аст. Вале амалияи мамлакатхои давраи гузариш, махсусан мамлакатхои ИДМ, аз чумла Русия (дар давраи хукмронии Б.Н.Елсин) нодуруст будани ин ацидаро исбот кард. Ба ибораи дигар, аз огози ислохоти бозорй то охири солхои 90-ум махдуд сохтани дахолати давлат на сабаби устуворию субот, балки боиси афзоиши бесарусомонй ва худсарй дар ицтисодиёт гардид. Бинобар ин, гояи мазкур дар байни олимони мамлакат дар давраи гузариш муцобилони зиёд пайдо кард. Аз чумла, олими маъруфи русиягй Л.Абалкин цайд мекунад: "Асоси ин бухронхоро (бухронхо дар Русия ва ИДМ дар назар аст) тасодуфан ё барцасд аз ицтисодиёт рафтани давлат ташкил кард" [3, с.4]. Ин мулохизаро каме инкишоф дода, академик Л.Абалкин мегуяд: "Барои асоснок кардани консепсияи аз сохаи танзими равандхои ицтисодй ва ичтимой рафтани давлат ба шуури омма фаъолона тезисро дар бораи гуё гайрисамарабахш будани моликияти давлатй чой мекунанд. Ин устураи нисбатан пахнгардида мебошад, ки интишор ёфтани он боиси каме бошад хам воцеият пайдо кардан ва ба хаёт наздик шуданаш нагардидааст" [3, с.6]. Бо ин суханон Л.Абалкин гуфтан мехохад, ки дар хар холат давлат бояд чун машъал рохеро равшан намояд, ки мо дар он цадам мезанем ва дар харакати чамъият ба пеш нацши гайрифаъолро бозй накунад. Бо як сухан,
байни олимон оид ба на^ши давлат дар икгисодиёт нукгаи назархои комилан зид мавчуданд.
Ба мулохизахои интщодй нигох накарда гояи махдуд намудани дахолати давлатй дар мамлакатхои давраи гузариш ба мавчудият ва мумкин аст, дар оянда ба тадричан добили ^абул шумурда шудан ха^ дорад, зеро амалияи чахонй хаётй будани чунин тачрибаро исбот мекунад. Масалан, дар корхои аз хама охири худ, ки дар асоси тахлили коррелятсионй аз руи омори миллии 88 мамлакат гузаронида шудааст, А.Илларионов хулосаеро асоснок кардааст, ки хар мамлакат вобаста аз сатхи инкишоф ва шумораи ахолй хиссаи оптималии харочоти давлатиро дар ММД дорад, ки ба суръати хадди аксари имконпазири рушди икгисодиёт мутоби^ат мекунад. Ба а^идаи у, барои Русияи муосир он 18-21%-ро ташкил мекунад [4, с.28-40]. Худ аз худ маълум аст, ки тиб^и мулохизаи сахехи А.Илларионов, меъёри мазкур ба шароити муосири Точикистон мувофи^ нест, зеро вижагии и^тисодиёти Точикистон нисбат ба Русия каме дигар аст. Дар ин мархилаи рушди и^тисодиёти миллй, ки дар он бахши истехсолй мисли пештара мелангад, истехсоли махсулоти нав амалан вучуд надорад, ба сабаби бекории назаррас ва камбизоатй сатхи баланди мухочирати мехнатй ба назар мерасад ва гайра хиссаи харочоти давлатй, ба назари мо, бояд нисбат бо оне ки мо имруз дорем, назаррас бештар бошад. Зимнан, соли 2022 ин нишондиханда дар и^тисодиёти Чумхурии Точикистон 31,2%-ро ташкил карда буд [10, с.390].
Дар асоси мухокимахои боло ёфтани чавоб ба суоли "Хиссаи харочоти давлат чи ^адар бояд бошад, ки суръати матлуби рушди и^тисодй таъмин карда шавад?" ахаммияти муайяни илмй дорад. Бинобар ин, мо барои хисобкарди он кушиш ба харч медихем. Зимни ин кор ба сифати пояи методологй мо консепсияи зерини и^тисоддонони кейнсгаро ва мактаби пасокейнсгароёнро пазируфтем: афзоиши харочоти давлат мутоби^ан бо тамоюли ба истеъмол ташаккулёфта дар бозор талаботи иловагй пешниход мекунад, сохибкорон бошанд даромади иловагй гирифта, онро ба дигар махсулот сарф мекунанд ва гайра. Дар умум афзоиши талаботи умумй тавассути самараи мултипликатор ба вучуд меояд. Дар навбати худ манипулятсия кардан бо харочоти давлатй тавассути амалигардонии сиёсати дискретии фискалй имконпазир аст. Аз чумла, дар яке аз асархои муосири и^тисодй дар ин бора чунин гуфта шудааст: "Тахлил нишон дод, ки сиёсати фискалии давлатй мисли инвеститсия олати пурикгидори таъсир ба харочоти умумй мебошад. Чунин ташбех ба мулохизае водор месозад, ки сиёсати фискалй низ мисли инвеститсия бояд ба хачми истехсолот самараи мултипликаторй расонад. Ва ин ба ха^и^ат рост меояд. Мултипликатори харочоти давлатй афзоиши ММД-ро, ки дар натичаи як доллар зиёд шудани харочоти давлатй ба амал омадааст, нишон медихад. Дар бозор ягон молро харидани давлат силсилаи томи харидхои дуюмдарачаро ба миён меорад. Масалан, агар хукумат рохи автомобилгард созад, рохсозон як ^исми пули коркардаашонро ба истеъмол сарф мекунанд, ки маблаги мазкур дар навбати худ, ба хариди молхои дигар сарф мешаванд. Харидхои охир бошад, дигар одамонро бо даромади иловагй таъмин мекунад ва гайра" [5, с.417]. Дар сарчашмаи мазкур хулосае мудаллал карда шудааст, ки таъсири тагйирёбии ибтидоии харочоти давлат ба таъсири тагйирёбии сатхи инвеститсия дар и^тисодиёт монандй дорад. Ба ибораи дигар, мултипликатори харочоти давлатй аз руи хамон методикае муайян карда мешавад, ки дар мултипликатори инвеститсияхо (1/(1 -майли интихой ба истеъмолот (МРС))) мавриди истифода ^арор гирифта буд. Вале, формулаи мултипликатор, ки дар ^авсайн омадааст, модели одитарини он мебошад, ки шароити и^тисодиёти пушидаро тавсиф мекунад. Барои шароити и^тисодиёти кушода бошад, мултипликатори мураккаб, ки дар худ гайр аз тамоюли майли интихой ба истеъмолот (МРС) инчунин майли интихой ба воридотро низ дар бар мегиранд.
Хамин тари^, аввалан, бо назардошти ^имати миёнаи мултипликатор, ки тиб^и методологияи олимони хоричй оид ба афзоиши имконпазири хадди аксари ММД ба
хосили зарби бузургихои афзоиши аввалини харочоти давлатй ба мултипликатори худй баробар аст, мо кушиш намудем пешгуи кунем, ки барои таъмин кардани суръати матлуби рушди ицтисодй сатхи харочоти давлатй чи цадар бояд бошад?
Ба таври математикй онро чунин инъикос кардан мумкин аст: Ау — л ■ АО
Ау - суръати чашмдошти афзоиши ММД-и воцей;
I - мултипликатор;
АG - афзоиши харочоти давлатй.
Л АО — АУ
Аз ин чо АО —
Л
Принсипи "дар сурати якхела будани хамаи шартхо"-ро ба асос гирифта, дар хисобкард мо баъзе фарзхоро цабул кардем. Аз чумла ба чои АG - афзоиши харочоти давлатй мо тагйирёбии хиссаи харочоти давлатиро дар ММД цабул кардем. Киматхои микдории ин нишондиханда дар ицтисодиёти Точикистон дар чадвали 1 оварда шудааст.
Цадвали 1.
Динамикаи тагйирёбии хароцотх,ои давлатй дар ММД Цумхурии Тоцикистон
Сол 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2005 2010 2011
Х,иссаи харочоти давлатй нисбат ба ММД (бо %) 13.5 18.7 20.3 17.4 17.6 14.5 15.1 16.2 16.2 19.5 26,1 27,4
Сатщ рушди харочоти давлатй нисбат ба ММД (АО) - 38.5 8.6 -14.3 1.1 -17.6 4.1 7.3 0.0 10.2 -4,4 5,0
Сол 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Х,иссаи харочоти давлатй нисбат ба ММД (бо %) 25,1 28,2 29 32,4 33,6 36,4 35,1 30,8 30,4 30,4 31,2
Сатщ рушди харочоти давлатй нисбат ба ММД (АО) -8,4 12,4 2,8 11,7 3,7 8,3 -3,6 -12,7 -0,1 1,0 1,03
Сарчашма: Омори солона: Тоцикистон 15 соли истицлолияти давлатй. - Душанбе, 2006. -С.450-463; Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон. - Душанбе; Агентии омори назди Президенти Цум^урии Тоцикистон, 2008. - С.418; 422; Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон. - Душанбе; Агентии омори назди Президенти Цум^урии Тоцикистон, 2020. -С.437-462; Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон. - Душанбе: Агентии омори назди Президенти Цум^урии Тоцикистон, 2023. - С. 382-390.
Чи тавре ки аз додахои чадвал бармеояд, дар давраи мавриди тахциц хиссаи харочоти давлатй дар ММД мамлакат хеле тагйирёбанда аст. Дар солхои алохида ин нишондиханда дар муцоиса бо соли гузашта афзоиши хеле назаррас дорад (солхои 1996, 2015, 2016, 2017, 2022), дар солхои дигар бошад цимати манфй (солхои 1998, 2000, 2018 ва 2019) дорад. Ин дар бораи он шаходат медихад, ки дар коркарди сиёсати фискалии мамлакат ё самтгирии муайяни рушд вучуд надорад ё самтгирихои мазкур аницу дациц риоя намешаванд. Дар асоси додахои хисобкунихои чадвали 1 афзоиши миёнасолонаи хиссаи харочоти давлатй дар сохтори ММД мамлакат тацрибан ба 3 - 4 % баробар аст. То чи андоза чунин суръати
афзоиши xaрочоти давлатй ба талаботи и^тисодиёти муосири ватанй мувофи^ат мекунад, мо пас аз xиcобy китоби rçимaтxои формулаи дар боло оварда баён xоxем кард. Вале ^айд кардан зарур аст, ки ба а^идаи баъзе и^тисоддонони ватанй caтxи aлxол ба даст омадаи xaрочоти давлатй дар ММД нисбат ба caтxи мaмлaкaтxои ИДМ xеле кам буда, зиёдшавиро та^озо мекунад [6, с.54-57; 7]. Дар бобати дар шароити xозирa муайян кардани суръати матлуби рушди и^тисодй мо се варианти мyxтaлифро чун асос ^абул кардем.
Варианти аввал. Додaxои ояндабинй дар бобати cyръaтxои xaрcолaи матлуби афзоиши ММД-и во^ей, ки дар xyччaтxои расмй ва мaxз дар Стратегияи миллии рушди Ч,yмxyрии Точикистон дар давраи то соли 2030 му^аррар шудаанд, се сенарияи рушди и^тисодиёти миллиро пешбинй мекунанд. Дар ин xyччaт ^айд шудааст, ки "Бо назардошти дарачаи амалигардонии се вазифаи асосй се сенарияи муста^ил баррасй мешавад: (1) инерсионй; (2) саноатй ва (3) саноатию инноватсионй" [8, с.18]. Хдмаи ин cенaрияxо бо назардошти тaFЙироти имконпазири шароиту омилxои берунаю доxилии рушди и^тисодй тaxия гардидаанд. Сенарияи якум дар тамоми давраи пешгуишаванда суръати пасти рушди и^тисодй 4-5%, сенарияи дувум суръати миёна - дар xyдyди 6-7%, сенарияи севум бошад суръати баланди афзоиш бештар аз 8-9%-ро пешбинй мекунад [8, с.22]. Бо рyxияи некбинона ба xaйcи асоси xиcобyкитоб ^имати оxиринро мегирем, зеро барои имруз xaр чи зудтар бартараф кардани мyaммоxои ичтимовиву и^тисодй ва баромадан ба xyдyди рушди устувори и^тисодй аз xaмa мyxим аст.
Варианти дувум. Сaтxи миёнаи ба даст омадаи суръати xaрcолaи афзоиши ММД во^ей, ки аз соли 1997 OFOЗ ёфта, cолxои баъд то имруз идома дорад, к;ариб 7%-ро ташкил мекунад.
Варианти севум ба фарзияе асос меёбад, ки то соли 2029, яъне пас аз 5 сол Точикистон бояд xеч набошад ба категорияи мaмлaкaтxои дорои даромади миёна ба xaр сари axолй доxил шавад. Чи тавре ки маълум аст, аз руи таснифоти СММ кишвaрxое, ки даромади зиёда аз 3000 доллар ба xaр сари axолй дар як сол дорад, ба гур^и кишвaрxои дар caтxи миёна тара^икардаистода ворид мегардад [9, с.291]. Алxол, тиб^и додaxои расмй, ин нишондиxaндa дар Ч,yмxyрии Точикистон 1070,9 доллари ИМА-ро ташкил мекунад [10, с.214]. Дар асоси ин факщо метавон гуфт, ки барои расидан ба caтxи зикргардида мо то оxири давраи панчсола бояд иcтеxcоли ММД-ро ба xaр сари axолй ду баробар зиёд кунем. Тиб^и методи "дар сурати якxело будани дигар шaртxо", яъне афзоиши axолии мамлакатро ба назар нагирифта, "^оидаи 72" [11, с.51] дар caрчaшмaxои и^тисодй xеле маъруфро истифода бурда, муайян кардан мумкин аст, ки барои ду баробар зиёд кардани ММД ба xaр сари axолй дар давоми давраи нисбатан ^tox (5 сол) мо бояд суръати xaрcолaи афзоиши ММД-и во^еиро дар caтxи 14,4% таъмин намоем.
Хамин тари^, дар асоси додaxои xиcобшyдaи мазкур ва фaрзияxо суръати матлуби афзоиши xaрочоти давлатиро xиcоб мекунем, ки он бояд пояи сиёсати фискалии тaxияшaвaндaи мамлакатро ташкил кунад (xиcобкyниxо дар чадвали 2 оварда шудаанд).
Цадвали 2.
CeHapu^ou алтернативии афзоиши хиссаи харoцoти давлатй дар coxmopu ММД дар дурнамo аз руи вариантхoи эхтимoлй
Пешгуи вобаста ба Стратегияи миллии рушд то соли 2030 Шакли бештар аз нуктаи назари муаллиф, сатщ рушди рушди иктисодй барои 5 сол
Сенарияи 1 Сенарияи 2 Сенарияи 3
Аз руи накшаи инертсионй Аз руи накшаи индустриалй Аз руи накшаи индустриалй-инноватсионй
Сат^и пешгуи- 5 7 9 14
шавандаи рушди иктисодй (бо %). Ay
Мультипликатори харочоти давлатй (коэффитсиент) Ц 3,32 3,32 3,32 3,32
ТаFЙироти имконпазири ^ачми таFЙирёбии харочоти давлатй дар ММД (бо %) AG 1,51 2,11 2,91 4,82
Чи тавре ки аз додахои хисобии чадвали 2 бармеояд, агар мо пешгуй ё ояндабиниро, ки дар СМР Ч,Т дар давраи то соли 2030 аз руи сенарияи инерсионй пешбинй шудааст, амалй гардониданй бошем, суръати харсолаи афзоиши харочоти давлатй дар ММД бояд камаш 1,51 %; аз руи сенарияи саноатй 2,11 %, аз руи сенарияи саноатию инноватсионй 2,71 % -ро бояд ташкил кунад. Дар мавриди ба миён гузоштани мадсади дар панч соли охир баромадани мамлакат ба сатхи мамлакатхои дорои даромади миёна аз руи таснифи СММ, суръати харсолаи афзоиши харочоти давлатй дар ММД бояд 4,22 % бошад. Дар асоси натичахои мазкур хиссаи умумии пешбинишавандаи харочоти давлатиро дар ММД-и мамлакат умуман муайян кардан мумкин аст. Дар варианти якум ин нишондиханда бояд дар соли оянда хачми 32,71 % (1,51 % + 31,2 %), дар варианти дувум 33,31 %, дар варианти севум 34,2 %, тибди мунсибати муаллифй тадрибан 36,02 %-ро ташкил мекунад. Хамин тарид, дар асоси сатхи имрузаи рушд ва вазъияти идтисодиёти Точикистон гуфтан мумкин аст, ки хиссаи оптималии харочоти давлатй дар ММД, ки ба суръати хадди аксар имконпазири рушди идтисодиёт мувофидат мекунад, дар худуди зиёда аз 36 % мебошад. Аз ин ру, хулоса кардан мумкин аст, ки умуман хамаи сенарияхои интихобшудаи рушди идтисодиёти миллй афзоиши хиссаи харочоти давлатиро дар сохтори ММД талаб мекунанд. Ва ин нукта, зарурати амалигардонии сиёсати фискалии экспансионистиро дар оянда тасдид менамояд.
Андоз чузъи таркибии сиёсати фискалй аст. Маълум аст, ки давлат махз тавассути андоз як дисми махсулоти умумиро, ки дар мамлакат ба вучуд овардааст, дар фонди мутамаркизи худ, ки бучети давлатй ном дорад, тачаммуъ мекунад. Хангоми амалигардонии ин сиёсат вобаста аз дарачаи датъият ва гаронии он ба субъектхои хочагидорй механизми хавасмандкунанда ё нигохдорандаи андоз чудо карда мешавад. Андоз вадте вазифаи хавасмандкунандаи худро ичро мекунад, ки барои баланд бардоштани фаъолнокии идтисодии ахолй дар хамаи сохахо ва риштахои хочагии халди мамлакат мусоидат менамояд.
Дар илми идтисодй андоз фишанги асосии сиёсати фискалии давлат ба хисоб рафта бо тавассути механизми мултипликатор баррасй мешавад. Бо суханони дигар, арзёбии таъсири тагйирёбии бузургии андоз ба сатхи рушди идтисодй дар асоси тахдиди динамикаи мултипликатори мазкур амалй намудан имконпазир аст. Аз чумла, дар ин бора зикр шудааст: "Тагйир ёфтани бузургии андоз олати муассири сиёсати фискалй аст. Вале мултипликатори андоз аз мултипликатори харочот як бузургй камтар аст, ки он ба тамоюли худуднок нисбат ба истеъмол мутаносиб мебошад. Мултипликатори андоз = МРС х мултипликатор харочот" [5, с.418]. Ин методология ва диматхои хисобкардаи МРС ва мултипликатори харочотро ба рохбарй гирифта, бузургии мултипликатори андозро дар идтисодиёти Точикистон хисоб мекунем.
Цадвали 3.
Нишонди.\анда.\ои ,\исобии мултипликатор.\ои андози дар ицтисодиёти милли
Солхо Ба хис. миёна
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Тамоюли интщой ба истеъмо-лот (МРС) 0,73 0,69 0,65 0,59 0,76 0,67 0,71 0,69 0,77 0,68 0,66 0,7
Мултипликатори харочот 3,7 3,2 2,9 2,4 4,2 3,0 3,4 3,2 4,3 3,1 2,9 3,32
Мултипликатори андоз 2,7 2,2 1,9 1,4 3,2 2,0 2,4 2,2 3,3 2,1 1,9 2,32
Чи тавре ки аз додахои чадвал бармеояд, дар шароити пешгуинашавандагии ицтисодиёти гузариш фарзияи муцаррарнамудаи илм дар он бора, ки мултипликатори андоз маъмулан аз мултипликатори харочот камтар аст, дар шароити Точикистон низ ба муцаррароти назарияи зикршуда мутобицат дорад.
Аз ин чо чунин бармеояд, ки барои 4,82 % зиёд кардани харочоти давлатй чамъоварии андоз бо хисоби миёна бояд бештар аз 6,03 % (суръати интизории рушди ицтисодй (14%) / мултипликатори андоз (2,32)) хар сол зиёд карда шавад. Ин натичахои хисобу китоб мумкин аст бахсбарангез намояд. Зеро тибци хисоби мазкур дар шароити муосир, хангоми доимй будани харочоти дигар барои таъмини рушди харчи зудтари ицтисодй воридоти андозиро баланд бардоштан лозим аст. Ин корро ё аз хисоби афзоиши гаронии андоз ё аз хисоби кохиши андоз ва тавассути он зиёд кардани пояи андозбандй амалй кардан мумкин аст. Ихтисори воридоти андоз метавонад бо яке аз мухимтарин чузъхои сиёсати фискалй -афзоиши харочоти давлатй таъсири манфй расонад. Имконияти афзоиши чамъоварии андоз аз хисоби баланд бардоштани меъёр ё чорй намудани андозхои нав вучуд надорад. Ба суханони дигар, гаронии андоз дар мамлакати мо бе хамин хам аз хад зиёд аст, ки он нашъунамои ицтисодиёти миллиро гайривоцей мегардонад. Бинобар ин, дар мархилаи чории ташаккули ицтисодиёти бозорй барои мо варианти дувум, яъне аз хисоби кохиши гаронии андоз таъмин кардани тавсеаи пояи андозбандй афзалиятноктар аст. Ба назари мо, дар ицтисодиёти муосири Точикистон барои амалигардонии варианти мазкур ицтидори кофй вучуд дорад. Масалан, холо хам хачми ицтисодиёти пинхонй дар Чумхурии Точикистон нисбатан баланд аст. Мо чунин мепиндорем, ки дар натичаи кам кардани гаронии андоз мустахкам намудани интизоми андоз, сода кардани цоидаи андозбандй цисми назарраси ицтисодиёти пинхониро ба расмият даровардан мумкин аст, ки дар нихояти кор он бояд боиси тавсеаи пояи андозбандй гардад ва ба туфайли ин афзоиши воридоти андозй дар макромицёс сурат гирад.
Дар асоси гуфтахои боло метавон ба хулосае расид, ки мархилаи чории рушди ицтисодиёти миллй амалй гардонидани сиёсати фискалии хавасмандкунандаро тацозо менамояд. Ин, аз як тараф, чунин афзоиши харочоти давлатиро пешбинй мекунад, ки он дар худуди 35-40% аз ММД бошад; аз чониби дигар, кохиши гаронии андоз ба мацсади афзоиши воридоти андозй пешбинй мешавад, ки афзоиши харочоти давлатиро таъмин мекунад. Чизи аз хама мухим дар ин маврид он аст, ки танзими давлатии фискалй бояд ба хавасмандгардонии бахши истехсолии ицтисодиёт нигаронида шавад. Барои он ки танзими мазкур самарабахш бошад, тадбирхои зеринро амалй гардонидан лозим аст:
• анчом додани тахцици генералии (куллии) масъалахои тараццй ва чойгиронии
нерухои истехсолкунанда бо назардошти анъанахои истехсолй ва махсусгардонии сохавй ба мацсади ноил гардидан ба сохторбандии такрории минбаъдаи ицтисодиёт бо рохи тадричан ба таркиби он даровардани корхонаю сохахое, ки инкишофи ПИТ-ро дар мамлакат муайян мекунанд. Ин хуччат бояд дар намуди схемаи куллии дарозмуддати рушди нерухои истехсолкунанда ба расмият дароварда шавад, ки дар он субъекти хочагидор бо мушаххасоти муайян дар фазою замони мушаххас номбар карда мешавад;
• муайян кардани номгуи корхонахое, ки эхтимоли кофии баромад ба бозори чахонй доранд, яъне тахия кардани номгуи корхонахои самтияти фаъолияташон ба содирот нигаронида;
• ичро кардани хисобу китоби бисёрвариант ва муайян кардани навбати ба истифода супурдани корхонахои саноатй, яъне зарур аст, ки номгуи онхо аз руи тартиби афзалиятнокй ва замони ба истифода додан тахия карда шавад;
• хисоб кардани хачми умумии маблаггузорй ба тамоми барнома, аз чумла дар буриши худудию фазой;
• ташкил кардани гирифтани сармояи хоричй бидуни миёнаравон, яъне маблаггузории мустацими мацсаднок ба корхонахо то ба истифода додани онхо;
• бо царзхои имтиёзноки Бонки миллй таъмин кардани фаъолияти корхонахои содиротмехвар, ки бештар аз 70% онхо хангоми 90% бо кор таъмин будани ицтидорхои истехсолй фаъолият менамоянд;
• ба корхонахои содиротмехвар пешбинй кардани режими озодкунй аз андозу боч, яъне хангоми зарурат чорй намудани таътили андозй ба воридоти ашёи хом ва маснуоти комплектй;
• фарохам овардани мухити мусоиди андозй (то чорй намудани андозбандй аз руи меъёри сифрии воридоти ашёи хом, тачхизот, маснуоти комплектй, содироти махсулоти тайёр) барои таъсис ва фаъолияти бахшхо ё корхонахои фаръии корпоратсияхои фаромиллй, ки дар сохахои муайянкунандаи пешрафти илму техника кор мекунанд, хамчунин агар махсулоти онхо (камаш 90%) ба бозори чахонй аз номи "Фирмаи точикй", яъне бо тамгаи компанияи точикй (ё корхонаи муштарак) содир карда шавад;
Ба назар мерасад, ки амалй гардонидани самтхои мазкур оид ба найли рушди ицтисодй дар мамлакат асоси дигаргунихои зерин шуда метавонанд:
- бой кардани бозори дохилй ва молхои ватанй, ки аз чихати сифат чавобгуи стандартхои чахонй мебошанд ва зимнан нархи онхо нисбат ба хамтои хоричиашон арзонтар аст;
- назаррас баланд бардоштани сатхи истифодаи мацсадноки инвеститсияхои хоричй;
- хавасмандгардонии мачрои инвеститсияхои хоричй барои корхонаи мушаххас;
- баланд бардоштани сатхи бокортаъминкунии бекорон ва бехтар намудани сатхи зиндагии оилахои мазкур;
- зиёд кардани воридоти воситахо ба фондхои бучетию гайрибучетии давлатй, ки ба баланд бардоштани сатхи кафолатхои ичтимой хеч набошад барои табацахои аз хам камхифозати ахолй ёрй мерасонад.
Андешидани чунин чорахо дар баробари нигох доштани хусусияти зиддибухронии сиёсати фискалии амалишаванда дар царинаи таъмини рушди устувори ицтисодй дар Чумхурии Точикистон имкон медихад мацсадхои мунтазира ба даст оварда шаванд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Паёми Президенти Цум^урии Тоцикистон муутарам Эмомалй Ращон «Дар бораи самтхои
асосии сиёсати дохилй ва хориции цумуурй». - Душанбе: Шарци Озод, 2024. - 24 с.
2. Илларионов А. Бремя государства / А. Илларионов // Вопросы экономики. -Москва, 1996. - №9. - С.24-25.
3. Абалкин Л. Стратегия России: взгляд в завтрашний день (методологические размышления) /Л. Абалкин // Экономист. - Москва, 2003. - №7. - С. 3-22.
4. Илларионов А. Размеры государства и экономический рост / А. Илларионов // Вопросы экономики. - Москва, 2002. - №9. - С.28-40.
5. Самуэльсон, Поль, Э., Нордхаус, Вильям, Д. Экономика /Пер: с англ. 16-е изд.: учебное пособие. - Москва: Вильямс, 2000. - 1328 с. (С. 417).
6. Назаров Т.Н. Некоторые проблемы развития рыночной экономики и повышения ее эффективности/ Т.Н. Назаров // Экономика Таджикистана: стратегия развития. -Душанбе, 2006. - № 2. - С.54-57.
7. Боймирзоев Б. Бюджетное регулирование экономики в условиях перехода к рыночному хозяйству: автореферат дисс... канд.экон. наук/Б. Боймирзоев. -Душанбе, 2002. - 24 с.
8. Стратегияи милии рушди Цум^урии Тоцикистон барои давраи то соли 2030. -Душанбе, 2016. - 105 с.
9. World Development Report. 2019. World Bank. P. 291.
10. Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон 2023. - Душанбе: Агенти омори назди Президенти Цум^урии Тоцикистон, 2023. - 419 с.
11. James C. Van Horne, Jonn V. Wachowicz, Jr. Fundamentals of Financial Management. - 13th ed. - London; Pearson Education limited, 2009. - P. 719 p.
REFERENCES:
1. Message of the President of Tajikistan Republic, his excellency Emomali Rahmon «On the Main Directions of Internal and Foreign Policy of the Country». - Dushanbe: Shark ozod, 2024. - 24pp.
2. Illarionov A. Incidence of the Government / А. Illarionov // Economic issues. -Moscow, 1996. - №9. -PP.24-25.
3. Abalkin L. Strategy of Russia: View for Tomorrow (methodological reflection) / L. Аbalkin // Economist. -Моscow, 2003. - №7. -P.3-22.
4. Illarionov A. State Measure and Economic Growth / А. Illarionov // Economic issues. -Моscow, 2002. - №9. - PP. 28-40.
5. Samuelson, Pol, E., Nordhouse, William, D. Economics / Translated from English. 16-th edition: manual. - Моscow: Williams, 2000. - 1328pp. (P. 417).
6. Nazarov T.N. Some Problems of the Development of Market Economy and the Growth of its Effectiveness/ Т.'.N. Nazarov // Economy of Tajikistan: development strategy. - Dushanbe, 2006. - № 2. - PP.54-57.
7. Boymirzoev B. Budget Regulations of Economy in Conditions of Transferring to Economic Market: thesis of diss. candidate of economy /B. Boymirzoev. -Dushanbe, 2002. - 24pp.
8. National Strategy of Development of Tajikistan Republic for the period until 2030. -Dushanbe, 2016. - 105 pp.
9. World Development Report. 2019. World Bank. PP. 291.
10.Annual Statistics of Tajkistan Republic 2023. - Dushanbe: Statistics Agency under the President of Tajikistan Republic, 2023. - 419 pp.
11. James C. Van Horne, Jonn V. Wachowicz, Jr. Fundamentals of Financial Management. - 13th ed. - London; Pearson Education limited, 2009. - PP. 719
