Научная статья на тему 'ВАЗЪИ МАКРОИқТИСОДӣ ВА ТАЪМИНИ РУШДИ ИқТИСОДИИ БОСУБОТ ДАР ҶУМҳУРИИ ТОҷИКИСТОН'

ВАЗЪИ МАКРОИқТИСОДӣ ВА ТАЪМИНИ РУШДИ ИқТИСОДИИ БОСУБОТ ДАР ҶУМҳУРИИ ТОҷИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
342
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
РУШДИ ИқТИСОДӣ / УСТУВОРИИ МАКРОИқТИСОДӣ / ЗАХИРАҳОИ МЕҳНАТИ / БЕКОРИИ СИКЛӣ / ИНВЕСТИТСИЯҳО / СИЁСАТИ ИқТИСОДӣ / АНДӯХТИ УМУМӣ / ММД БА ҳАР САРИ АҳОЛӣ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исмаилова Малоҳат Махмудовна

Таҳлили вазъияти макроиқтисодӣ аз нуқтаи назари таъмини афзоиши устувори иқтисодиёт дар Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ гардидааст. Тадқиқ собит сохт, ки тавсеаи муносибатҳои бозорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон диққати ҷиддиро ба ҳамаи унсурҳои сиёсати иқтисодии татбиқшаванда тақозо мекунад. Дар натиҷаи рушди муносибатҳои бозорӣ ҳамаи унсурҳои фаъолияти иқтисодӣ ба тагйирот дучор шуданд. Таҳлили эмпирикии вазъияти макроиқтисодӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шароити саноатикунонии босуръат дар қаринаи таъмини рушди устувори иқтисодӣ нишон дод, ки иқтисодиёти миллии Тоҷикистон дар натиҷаи трансформатсияҳои иҷтимоию иқтисодӣ то ҳол ҳамаи унсурҳои саноатикунонии муосирро касб накардааст. Дар ҷумҳурӣ дараҷаи баланди бекории сиклӣ, сатҳи пасти фаъолнокии инвеститсионӣ ва трансформатсияи пасандоз ба захираҳои воқеии инвеститсионӣ ба мушоҳида мерасад. Ба сабаби ба қадри кофӣ тараққӣ накардани инфрасохтори бозорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон раванди молиягузории лоиҳаҳои инвеститсионӣ аз ҷониби низоми бонкӣ ва бозори дувуми когазҳои қиматнок бо мушкилоти сершумор рӯ ба рӯ шуд. Дар иртибот бо ин нукта таҳлили эмпирикии вазъи макроиқтисодӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи зарурату афзалияти такмили сиёсати иқтисодӣ шаҳодат медиҳад, ки оқибатҳои бӯҳрони трансформатсиониро рафъ карда, хароҷоти ислоҳоти минбаъдаро коҳиш дода метавонад ва бо ин роҳ рушди макроиқтисодиро дар қаринаи таъмини рушди устувори иқтисодӣ таъмин мекунад ва ба саноатикунонии босуръати мамлакат ангеза мебахшад.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MACROECONOMIC SITUATION AND ENSURANCE OF SUSTAINABLE ECONOMIC GROWTH IN THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN

This article analyzes the macroeconomic situation through the prism of ensuring sustainable economic growth in the Republic of Tajikistan. The study showed that the expansion of market relations in the Republic of Tajikistan requires close attention to all the elements of the current economic policy. As a result of the development of market relations, all elements of economic activity have changed. As a result of the empirical analysis of the macroeconomic situation of the Republic of Tajikistan in the context of the implementation of accelerated industrialization of the country in the context of ensuring sustainable economic growth, it is determined that the national economy of Tajikistan as a result of socio-economic transformations has not yet acquired all the elements of modern industrialization. The republic has a high degree of cyclical unemployment, a low level of investment activity and the transformation of savings into real investment resources. Due to the insufficient development of the market infrastructure in the Republic of Tajikistan, the process of financing investment projects by the banking system and the secondary securities market has faced many difficulties...This article analyzes the macroeconomic situation through the prism of ensuring sustainable economic growth in the Republic of Tajikistan. The study showed that the expansion of market relations in the Republic of Tajikistan requires close attention to all the elements of the current economic policy. As a result of the development of market relations, all elements of economic activity have changed. As a result of the empirical analysis of the macroeconomic situation of the Republic of Tajikistan in the context of the implementation of accelerated industrialization of the country in the context of ensuring sustainable economic growth, it is determined that the national economy of Tajikistan as a result of socio-economic transformations has not yet acquired all the elements of modern industrialization. The republic has a high degree of cyclical unemployment, a low level of investment activity and the transformation of savings into real investment resources. Due to the insufficient development of the market infrastructure in the Republic of Tajikistan, the process of financing investment projects by the banking system and the secondary securities market has faced many difficulties. In this regard, being based on an empirical analysis of the macroeconomic situation in the Republic of Tajikistan, the need and priority of improving economic policy, which is able to eliminate the consequences of the transformational crisis and reduce the costs of subsequent reforms are indicated and thereby macroeconomic development in the context of ensuring sustainable economic growth is ensured stimulating accelerated industrialization of the country.

Текст научной работы на тему «ВАЗЪИ МАКРОИқТИСОДӣ ВА ТАЪМИНИ РУШДИ ИқТИСОДИИ БОСУБОТ ДАР ҶУМҳУРИИ ТОҷИКИСТОН»

УДК-330.35 ББК 65.012.1

ВАЗЪИМАКРОИЦТИСОДЙ Исмаилова Маловат Махмудовна,

ВА ТАЪМИНИРУШДИ профессори кафедраи назарияи

УСТУВОРИ ИЦТИСОДЙДАР ицтисодии ДД^БСТ, д.и.и.,

ЦУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН (Тоцикистон, Хуцанд)

МАКРОЭКОНОМИЧЕСКОЕ Исмаилова Малохат Махмудовна,

СОСТОЯНИЕ И ОБЕСПЕЧЕНИЕ д.э.н, профессор кафедры

УСТОЙЧИВОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО экономической теории ТГУПБП

РОСТА В РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН (Таджикистан, Худжанд)

MACROECONOMIC SITUATION Ismailova Malokhat Makhmudovna, Dr. of

AND ENSURANCE OF SUSTAINABLE Economics, Professor of the department of

ECONOMIC GROWTH IN THE economic theory under TSULBP (Tajikistan,

REPUBLIC OF TAJIKISTAN Khujand) E-MAIL: imm-46@mail.ru

Вожахри калидй: рушди ицтисодй, устувории макроицтисодй, захирауои меунатй, бекории сиклй, инвеститсияуо, сиёсати ицтисодй, андухти умумй, ММД ба уар сари ауолй

Таулили вазъияти макроицтисодй аз нуцтаи назари таъмини афзоиши устувори ицтисодиёт дар Чумуурии Тоцикистон амалй гардидааст. Тадциц собит сохт, ки тавсеаи муносибатуои бозорй дар Чумуурии Тоцикистон диццати циддиро ба уамаи унсуруои сиёсати ицтисодии татбицшаванда тацозо мекунад. Дар натицаи рушди муносибатуои бозорй уамаи унсуруои фаъолияти ицтисодй ба тагйирот дучор шуданд. Таулили эмпирикии вазъияти макроицтисодй дар Чумуурии Тоцикистон дар шароити саноатикунонии босуръат дар царинаи таъмини рушди устувори ицтисодй нишон дод, ки ицтисодиёти миллии Тоцикистон дар натицаи трансформатсияуои ицтимоию ицтисодй то уол уамаи унсуруои саноатикунонии муосирро касб накардааст. Дар цумуурй дарацаи баланди бекории сиклй, сатуи пасти фаъолнокии инвеститсионй ва трансформатсияи пасандоз ба захирауои воцеии инвеститсионй ба мушоуида мерасад. Ба сабаби ба цадри кофй тараццй накардани инфрасохтори бозорй дар Цумуурии Тоцикистон раванди молиягузории лоиуауои инвеститсионй аз цониби низоми бонкй ва бозори дувуми когазуои циматнок бо мушкилоти сершумор ру ба ру шуд. Дар иртибот бо ин нукта таулили эмпирикии вазъи макроицтисодй дар Чумуурии Тоцикистон дар бораи зарурату афзалияти такмили сиёсати ицтисодй шауодат медиуад, ки метавонад оцибатуои буурони трансформатсиониро рафъ карда, хароцоти ислоуоти минбаъдаро коуиш диуад ва бо ин роу рушди макроицтисодиро дар царинаи таъмини рушди устувори ицтисодй таъмин кунад ва ба саноатикунонии босуръати мамлакат ангеза бахшад.

Ключевые слова: экономический рост, макроэкономическая стабилизация, трудовые ресурсы, циклическая безработица, инвестиции, экономическая политика, валовое накопление, ВВП на душу населения

Проведен анализ макроэкономической ситуации через призму обеспечения устойчивого экономического роста в Республике Таджикистан. Исследование показало, что расширение рыночных отношений в Республике Таджикистан требует пристального внимания ко всем элементам проводимой экономической политики. В результате развития рыночных

отношений претерпели изменение все элементы экономической деятельности. Как итог проведенного эмпирического анализа макроэкономической ситуации в Республике Таджикистан в условиях реализации ускоренной индустриализации в контексте обеспечения устойчивого экономического роста определено, что национальная экономика в результате социально-экономических трансформаций до сих пор не приобрела все элементы современной индустриализации. В республике наблюдается высокая степень циклической безработицы, низкий уровень инвестиционной активности и трансформации сбережений в реальные инвестиционные ресурсы. В связи с недостаточной развитостью рыночной инфраструктуры процесс финансирования инвестиционных проектов банковской системой и вторичного рынка ценных бумаг столкнулся с множеством трудностей. В связи с этим эмпирический анализ макроэкономической ситуации в Республике Таджикистан свидетельствует о необходимости и приоритетности совершенствования экономической политики, которая способна устранить последствия трансформационного кризиса, снизить издержки последующих реформ и тем самым обеспечить макроэкономическое развитие в контексте обеспечения устойчивого экономического роста и стимулировать ускоренную индустриализацию страны.

Key-words: economic growth, macroeconomic stabilization, labor resources, cyclical unemployment,

investments, economic policy, gross accumulation, GDP per capita

This article analyzes macroeconomic situation through the prism of ensuring sustainable economic growth in the Republic of Tajikistan. The study showed that the expansion of market relations in the Republic of Tajikistan requires close attention to all the elements of the current economic policy. As a result of the development of market relations all elements of economic activity have changed. As a result of the empirical analysis of the macroeconomic situation in the Republic of Tajikistan in the context of implementation of accelerated industrialization of the country in the context of ensuring sustainable economic growth, it is determined that the national economy of Tajikistan as a result of socio-economic transformations has not yet acquired all the elements of modern industrialization. The republic has high degree of cyclical unemployment, low level of investment activity, transformation of savings into real investment resources. Due to insufficient development of market infrastructure in the Republic of Tajikistan the process of financing investment projects by banking system and secondary securities market has faced many difficulties. In this regard, being based on an empirical analysis of the macroeconomic situation in the Republic of Tajikistan, the need and priority of improving economic policy which is able to eliminate the consequences of the transformational crisis and reduce the costs of subsequent reforms are indicated and, thereby, macroeconomic development in the context of ensuring sustainable economic growth is ensured stimulating accelerated industrialization of the country.

Дигаргунсозии щтисодиёти мутамаркизи надшавй ба и^тисодиёти бозорй, ки дар кишвари мо амалй карда мешавад, аз бисёр чи^ат хдцисаи ачиби таърихй ба хисоб меравад. Хеч кас чунин тагйироти куллиро, ки бисёр дигаргуни^ои институтсионалй ва ищисодиро ба бор овард, пешбинй ва пешгуй накарда буд.

И^тисодиёти давраи гузариши Чум^урии Точикистон ба монанди дигар мамлакат^ои пасошуравй як ^атор хусусиятх,о дорад. Пеш аз ^ама и^тисодиёти миллии Точикистон аз дигар низомх,ои и^тисодй бо назардошти тагйирёбии муносибатх,ои и^тисодй фар^ дорад. Дар натичаи амалигардонии муносибатх,ои бозорй тамоми унсурх,ои и^тисодй комилан дигаргун гаштанд.

Дар шароити муосир танзими давлатии и^тисодиёт низ ба тагйироти назаррас дучор

гардидааст. Ал^ол дар иктисодиёти Чум^урии Точикистон, ки давраи гузаришро аз сар мегузаронад, х,ам унсурх,ои низоми иктисоди пешина ва х,ам унсурх,ои низоми иктисодии навро мушох,ида кардан мумкин аст. Вазъи муосири иктисодиёти миллии Точикистон, ки бо дигаргуних,ои низомманд тавсиф карда мешавад, окибатх,ои бу^рони давраи гузаришро бартараф карда истодааст. Яъне, иктисодиёти миллии Чум^урии Точикистон ба монанди дигар низомх,ои иктисодй доимо бо тагйироти микдорй ва сифатй фарогир мебошад.

Акидах,ои тарафдорони назарияи неоклассикй дар бораи тавассути истифодаи унсурх,ои "шокдармонй" бо суръати тез ба охир расидани раванди гузариш дар шароити мамлакатх,ои пасошуравй, аз чумла дар Точикистон комилан беасос баромаданд. Вокеияти зиндагй бо пешгуих,о комилан рост наомад.. Озод намудани нархх,о дар ибтидои солх,ои 90-уми асри ХХ ба пайдоиши мушкилоти таваррум оварда расонид, ки танзими он дар шароити Чум^урии Точикистон хеле душвор гардид. Айни замон вазъияти кашолёбии таваррум ба миён омад. Ба ^укумат даст надод, ки иктисодиёти чум^уриро аз вазъияти бу^рони таваррумй рах,ой бахшад. Озодшавии нархх,о дар чараёни ислох,оти иктисодй ба он оварда расонид, ки иктисодиёти Чум^урии Точикистон бо мушкилоти гиперинфлятсия ва пастравии хдчми истех,солот дучор шуд. Бояд кайд намуд, ки то давраи ислох,оти иктисодй ба иктисодиёти кишвар муътадилии нархх,о ва сатх,и муътадили таваррум хос буд. Корхонаи истех,солй аз руи самтх,ои мукарраршуда фаъолият карда, масъалах,ои асосии чй истех,сол кардан, чй тавр истех,сол кардан ва барои кй истех,сол карданро ба таври мутамаркиз х,ал мекарданд. Чараёни хусусигардонй, ки бояд истех,солкунандагонро ба истех,соли мах,сулоти ракобатпазир хдвасманд менамуд, баръакс ба кох,ишёбии хдчми истех,солот ва пастшавии ракобатпазирии мах,сулоти истех,солшаванда оварда расонид. Дар натича вазъияти иктисодй дар кишвар ногувор гардида, пастравии истех,солот давом ёфт, таваррум такони иловагй гирифта, вазъияти макроиктисодй номуътадил гардид.

Хушбахтона баъди ба имзо расидани Созишномаи сулх, бо кушишу талошх,ои Президенти Чум^урии Точикистон Эмомалй Рах,мон дар соли 1997 дар иктисодиёти миллй тамоюли чоннокшавй огоз гардид. Дар натича пастравии хдчми мачмуи мах,сулоти дохилй боздошта шуда, тамоюл ба афзоиш огоз ёфт. Тамоюли тагйирёбии хдчми ММД дар тули солх,ои 1991-2018 дар расми 1 ифода ёфтааст.

130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0

Расми 1. Тамоюли тагйирёбии щцми ММД дар Цум^урии Точикистон (бо нархуои

муцоисавии соли 2018). Сарчашма: Тоцикистон: 20 соли истицлолияти давлати. Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон, Душанбе 2011. С. 196 - 200. Тоцикистон дар рацамуо, 2013. Душанбе, 2013. С. 19, 81. Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон, Душанбе 2019. С. 199.

Аз рaсми 1 мaълyм мегaрдaд, ки дaр тати^и aмaлигaрдонии ислодоти и^тисодй aз соли 1991 то соли 1996 тaмоюли пaстрaвии хдцми ММД 6a мушохида мерaсaд, as соли 1997 то ин цониб бошaд хдцми ММД мутгасил aфзоиш меëбaд. Боиси ^йд aCT, ки мувофщи мaълyмоти оморй, хдцми ММД дaр тули солх,ои 1991-1996 бо сyръaти миëнaсолaи 19,8% кох,иш ëфт Ba ин пaстрaвй тaн^о дaр соли 1997 боздоштa шуд. Дaр ин мaрx,илa и^тисодиëти миллй бо чунин эддис^ои будронй, 6a мошнди KaM шyдaни цойх,ои корй, aфзоиши бекорй, вyсъaт гирифтaни цaрaëнx,ои тaвaррyмй, aфзоиши нобaробaрии дaромaди ax,олй дучор шyдa буд. Дaр ин MaBp^4 тaнaззyли (стaгнaтсияи) бaхши истех,солот, номyaйянй дaр низоми пулй, пaстшaвии сaтx,и зиндaгонии ax,олй 6a ву^уь пaйвaстaнд. Аломaтx,ои мaзкyр шax,одaт медодaнд, ки и^тисодиëти миллй ^обилияти босyръaт Ba сaмaрaбaхш пойдор нaмyдaни и^тисоди бозориро нaдорaд.

Бо бaробaри nara сaр нaмyдaни чунин мушкилотдои ицтимой-щтисодй дaр и^тисодиëти миллии Чумхурии Тоцикистон пешрaвии и^гисодй дaстрaс гaрдид. Пешрaфти ицтимой-и^гисодии кишвaр бa шaрофaти бa дaст овaрдaни сулху субот бaьд aa соли 1997 бa миëн омaд.

Дaр шти^ дaр соли 2018 хдцми ММД нисбaт бa соли 1991 125,6%-ро тaшкил кaрд. Бa aфзоиши хдцми ММД нигох, нaкaрдa, соли 2018 нишондиx,aндaи мaзкyр бa х^р сaри ax,олй дaр Чумхурии Тоцикистон хднуз бa сaтx,и соли 1991 нaрaсидa буд. Тaмоюли тaFЙирëбии хдцми ММД бa ^р сaри axолй дaр Чумхурии Тоцикистон дaр солхои 1991 - 2018 дaр рaсми 2 овaрдa шyдaaст.

? X)

ON ¿N

""i fT

£ f>

* Я

ON f-

<n

» ■ w ¿í KS

c> S ® t- vo lfi

S 3

^н^н^н^н^н^н^н^н^нгчгчгчгч

OOOOOO^H^H^H^H^H^H^H^H^H

ooooooooooooooo

fSfSfSfSfSfSfSfSfSfSfSfSfSfSfS

Расми 2. Тамоюли тагйирёбии уацми ММД ба щр сари ауоли дар ^м^рии Тоцикистон(бо нархуои мyцоисaвии соли 2018).

Сарчашмаи х,исоб: Тоцикистон: 20 соли истицлолияти давлати. Омори солонаи ^м^рии Тоцикистон, Дyшaнбе 2011. С. 196 - 200. Тоцикистон дар рацащо, 2013. Дyшaнбе, 2013. С. 19, 81. Омори солонаи ^м^рии Тоцикистон, Дyшaнбе 2019. С. 199.

Аз рaсми 2 мaълyм мегaрдaд, ки новобaстa тси сaр тму^ни бухрони трaнсформaтсионй Ba гyзaриш бa рушди нишондиx,aндax,ои мaкрои^тисодй дaр мaмлaмaкaт,

хачми ММД ба хар сари ахолй дар соли 2018 нисбат ба соли 1991 дар сатхи 75,7% ;арор дорад. Ин нишондиханда аз он шаходат медихад, ки дар и;тисодиёти миллии Точикистон сатхи ибтидоии ислохоти и;тисодй аз руи сифат то хол бар;арор карда нашудааст.

Сабаби чунин вазъияти макрои;тисодй, пеш аз хама, дар дигаргуншавии сохтори и;тисодиёти миллй ифода меёбад. Бояд ;айд намуд, ки дар натичаи амалигардонии ислохоти и;тисодй гайрииндустриявишавии и;тисодиёти миллй ба миён омад. Дар ин бобат нишондихандаи сохтори шугли ахолй вобаста ба сохахо шаходат медихад. Агар дар соли 1991 дар сохаи саноати чумхурй 13% ва кишоварзй 44,7% ахолии ;обили мехнат бо фаъолияти мехнатй фаро гирифта шуда бошанд, ин нишондихандахо дар соли 2018 мутаносибан 4% ва 66%-ро ташкил карданд.

Чунин тамоюл дар сохтори шугли ахолй таъсири худро ба махсулнокии мехнат дар сохахо ва умуман щтисодиёти миллй расонид. Маълум аст, ки барои муайян намудани махсулнокии мехнат дар сатхи макрои;тисодй одатан истехсоли хачми ММД-ро барои хар як шахси машгули кор хисоб карда, барои сохахо бошад хачми махсулоти сохаро ба хар як шумораи омили мехнат истифода мебаранд. Аз руи ин принсип дар чадвали 1 мо махсулнокии мехнатро дар и;тисодиёти миллй ва дар сохахои саноат ва кишоварзй хисоб намудем.

Цадвали 1

Истехсоли ММД ба хар як шахси бо шугл фаро гирифташуда ва махсулнокии мехнат _дар саноат ва сохаи кишоварзй (бо нарххои муцоисавй, бо сомонй)

Нишондиханда Сол^о

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

ММД ба хар шахси ба шахси бо шугл фаро гирифташуда 20137,2 21477,4 22739,0 23546,3 25128,7 26655,7 28377,6

Махсулнокии мехнат дар саноат 133372,0 135164,6 143250,3 167072,9 200800,5 184177,3 212580,1

Махсулнокии мехнат дар кишоварзй 12448,5 13339,3 13907,2 14148,8 14954,0 16762,8 17880,7

Таносуби махсул-нокии мехнат дар саноат нисбат ба махсулнокии мехнат дар кишоварзй 10,7 10,1 10,3 11,8 13,4 11,0 11,9

Сарчашма: Омори солонаи Чумхурии Тоцикистон. Душанбе-2019. С.84, 200, 205, 256

Нишондихандахои махсулнокии мехнат дар сохахои саноат ва кишоварзй, ки дар чадвали боло хисоб карда шуданд, бори дигар холатеро тасдик менамоянд, ки мувофики он мехнат дар саноат нисбат ба мехнат дар кишоварзй сермахсултар мебошад. Мукоисаи махсулнокии мехнат дар ин ду сохахои асосии иктисодиёти миллй нишон медихад, ки мехнати дар саноат истифодашаванда нисбат ба мехнати дар сохаи кишоварзй истифодашаванда зиёда аз 10 маротиба самараноктар мебошад. Сохтори аграрии шугли ахолй бешубха ба кохишёбии махсулнокии мехнат дар микёси иктисодиёти миллй сабаб шуда, ба саноатикунии кишвар таъсири манфй мерасонад ва дар натича дар рохи баланд бардоштани сатхи зиндагонии мардум монеа эчод мекунад.

Хднуз дар замони асосгузорони иктисоди сиёсии классикй мукаррар шуда буд, ки мехнат сарчашмаи боигарии чамъиятй буда, хамчун сарчашмаи тараккиёти ичтимой-

и^тисодй xизмaт мекушд [1; с.38]. Медшт дaмчyн омили истедсолот якцоя бо зaxирaдои тaбий, энергетикй Ba aшëи xом имкониятдои кaлонро бaрои тaьмини рушди и^тисодй фaродaм меовaрaд Ba дaмзaмон rçyввaи дaрaкaтдидaндaи пешрaфти цaмьият бa дисоб мерaвaд. Бояд ^йд нaмyд, ки aдaмияти зaxирaдои меднaтй дaр тaьмини рушди и^тисодй Ba мyьтaдилгaрдонии мaкрои^тисодй бо ш^ши aфзaлиятноки он дaр ноил гардидан бa мarçсaди aсосии тaрaвдиëти и^тисодй - бaлaнд нaмyдaни некyaдволии aдолй мyaйян кaрдa мешaвaд. Бaлaнд бaрдоштaни сaмaрaнокй Ba нaтицaбaxшии медшт тaндо дaр долaти инкишофи дaмaтaрaфaи xyди инсон дaмчyн домили омили медшт, бaлaнд бaрдоштaни ^обилиятдо Ba тaшaббyсдои y, тaFЙир додaни мyносибaт бa меднaт Ba бaлaнд бaрдоштaни фaьолнокии меднaтй тaьмин шyдa метaвонaд. Бинобaр ин истифодaи фaьолонaи имкониятдои дaр зaxирaдои меднaтй нидон буда, дaр зaмони муосир бa сифaти шaрти зaрyрй Ba aсосии тaъмини рушди и^тисодй бaромaд мекyнaд. Ин омили тaъминоти рушди босуботи и^тисодй дaр шaроити муосири Чумдурии Тоцикистон aдaмияти xосa кaсб мекyнaд, зеро тезутунд шyдaни вaзьияти демогрaфй Ba aфзоиши доимии и^тидори меднaтй цой дорaд, ки он бенидоят Faйрисaмaрaбaxш истифодa мешaвaд.

Мушкилоти цойдоштa дaр сaмти тaьминоти зaxирaдои меднaтии aфзоишëбaндa бо цойи корй, имкон медидaд, бa чунин xyлосa оем, ки aфзоиши фaвrçyллодaи aдолй Ba зaxирaдои меднaтй метaвонaд сaбaби иловaгии aфзоиши шyморaи бекорон гaрдидa, боиси кодиши сaтди зиндaгонии aдолй шaвaд. Вобaстa бa ин Ломaкин В.К. дуруст ^йд мекyнaд, ки '^фзоиши босyръaти aдолй aфзоиши пaсaндоздо Ba aндyxтро кодиш додa, aфзоиши rçyввaи кориро шиддaт медидaд Ba истифодaи онро мyрaккaб мегaрдонaд, сифaти зaxирaдои медштиро дисоби пaст шyдaни xaроцот бa мaориф Ba тaндyрyстй шст кaрдa, нaвовaридои теxникиро кодиш медидaд, дaцми зaxирaдоро бaрои як шaxс кaм менaмояд Ba дaр нaтицa aфзоиши дaцми ММД-ро бa дaр сaри aдолй кодиш медидaд"[2, с.238]. Дaр дarçик;aт ^онунияти aфзоиши aдолй Ba зaxирaдои меднaтй дaр кишвaре, ки бa и^тисодиëти он фaъолнокии пaсти инвеститсионй Ba кодиши дaцми истедсолот xос aст, дaр роди тaъмини рушди босyрьaти и^тисодй Ba мyьтaдилгaрдонии мaкрои^тисодй мyaммои циддй мегaрдaд. Аз сaбaби мaвцyд нaбyдaни цойдои кории мyвофиrç дaр доxили кишвaр, ^исми зиëди зaxирaдои меднaтй ру бa мyдоцирaт нидодa, шyморaи бекоронро здад менaмояд. Мушкилоти истифодaи нопyррaи зaxирaдои меднaтй дaр Тоцикистон xислaти доимй пaйдо кaрдaaст. Тaцрибaи мaмлaкaтдои тaрaвдикaрдa он шaдодaт медидaд, ки бекорй дaр дaврaи дуру дaроз бекории музминро тaвлид мешмояд. Мyaммои бекорй дaр Тоцикистон омили aсосии тarçвияти ноyстyвории вaзьияти ицтимой-и^тисодй гaрдидaaст. Ин мушкилот шaкли оммaвй пaйдо кaрдa, тaмоми ^ишрдои aдолиро фaро гирифтaaст. Бояд дaр нaзaр дошт, ки бекории aфзоишëбaндa m тaндо цидaти и^тисодй, бaлки aз цидaти ицтимой Ba сдасй низ мушкилидои зиëдеро эцод мекyнaд.

Аз нукгаи нaзaри ицтимой-и^тисодй дaмaи шaклдои бекорй нобaробaрии дaромaддоро дaр цaмьият aми^тaр нaмyдa, бa иxтисори дaцми ММД мyсоидaт менaмояд.

Дaр мaсьaлaи шyFли aдолй мyx,имтaринaш нишондидaндaдои тaлaфи рушди и^тисодй мебошaд, ки Чумдурии Тоцикистон дaр нaтицaи бa миëн омaдaни бекории сиклй бо он дучор шyдaaст. Дaр aдaбиëти и^тисодй "Крнуни Оукен" xеле мaърyф aст, ки мyвофиrçи он як фоиз здад шyдaни сaтди воrçеии бекорй сaтди тaбии он боиси 2,5% ^фомонии дaцми ММД мегaрдaд. Бо ëрии ^онуни мaзкyр бо истифодa усулдои мaтемaтикй arçибмонии воrçеии дaцми ММД-и Чумдурии Тоцикистонро дисоб нaмyдaн мумкин aCT. Лекин дaр ин цодa як норaсой бa миëн меояд: дaнгоми мyaйян нaмyдaни сaтди бекорй мадомоти дaxлдор тaндо шyморaи бекорони рaсмaн бarçaйд гирифтaшyдaро бa дисоб мегирaнд, ки он бa воrçеьият

мутобикат надорад. Дар тули солхои истиклолият сатхи бекорй аз руи маълумоте, ки макомоти дахлдор нашр мекунад, аз 3% зиёд нест. Чунин тавсифи сатхи бекорй дар шароити Чумхурии Точикистон вазъи вокеии бозори мехратро пурра инъикос намекунад.

Ба акидаи олимони иктисоддони ватанй сатхи бекории вокей дар Чумхурии Точикистон такрибан 36-40% ташкил медихад [5, с.50]. Зимнан иктисоддонони мазкур сатхи мукаррарии бекориро дар сатхи 9% кабул кардаанд [6, с.35]. Тавсифи дигари сатхи бекорй дар тули солхои ислохоти иктисодй аз тарафи Ризокулов Т.Р. пешниход шудааст. У ду мархилаи тавсифи сатхи бекориро чудо мекунад. Ба акидаи Ризокулов Т.Р. дар мархилаи аввал (солхои 1991-1996) сатхи вокеии бекорй ба хисоби миёна 23,8%, дар мархилаи дуюм бошад сатхи вокеии бекорй ба хисоби миёна 32,9%-ро ташкил кардааст [7, с.28].

Ин нишондихандахои сатхи бекорй дар Чумхурии Точикистон нисбатан дуруст мебошанд ва бекорй дар сатхи 23,8-32,9% шароити вокеии вазъи ичтимоию иктисодии кишварро тавсиф менамояд.

Бояд кайд намуд, ки муайян намудани сатхи бекории вокей аз доираи тадкикоти мо берун аст, бинобар ин мо нишондихандаи аз тарафи олимони ватанй пешкаш шударо ба эътибор мегирем.

Дар боло мо "конуни Оукен"-ро зикр карда будем, ки алокаи баръакси байни сатхи бекорй ва хачми ММД-ро ифода мекунад. Мувофики амали ин конун хама гуна афзоиши бекории сиклй ба кохиши хачми вокеии ММД оварда мерасонад. Тибки конуни мазкур бо назардошти сатхи табиии бекорй дар хачми 9% ва бо назардошти сатхи бекории вокей дар Чумхурии Точикистон, талафи афзоиши хачми ММД-ро дар Чумхурии Точикистон муайян намудан мумкин аст. ^исобхо нишон медиханд, ки дар Чумхурии Точикистон сатхи бекории вокей аз сатхи мукаррарй дар солхои 1991-1996 14,8%, баъди соли 1997 бошад, сатхи бекории сиклй аз сатхи бекории мукаррарй аз 23,9% зиёд будааст. Бо назардошти хассосияти хачми ММД ба бекории сиклй дар сатхи 2,5% акибмонии имконпазири ММД дар Чумхурии Точикистон он дар давраи солхои 1991-1996 37%, дар давраи солхои 1997-2018 бошад, 59,75%-ро ташкил кардааст.

Нишондихандахои хисобшудаи талафи хачми ММД, ки бо сатхи вокеии бекории сиклй вобаста аст, собит месозад, ки акибмонии хачми вокеии ММД дар мукоиса бо хачми эхтимолии он дар Чумхурии Точикистон хеле калон аст. Дар асл бошад, зарар аз бекории сиклй дар кишвар аз нишондихандахои мазкур зиёдтар мебошад, зеро аксарияти ахолии кобили мехнат аз сабаби наёфтани чои корй дар дохили кишвар мачбур мешаванд ба мухочирати мехнатй раванд.

Ба акидаи мо, барои таъмини устувории макроиктисодй бо назардошти афзоиши босуръати захирахои мехнатй дар Чумхурии Точикистон истифодаи максаднок ва афзалиятноки омили мехнат накши халкунанда дорад. Дар ин бобат таквияти мутахаррикии захирахои мехнатй, бозтаксими ахолии аз чихати иктисодй фаъол дар сохахои нави махсулнокиашон баландтар ахамияти аввалиндарача дорад. Бо назардошти хадафхои саноатикунонии босуръати кишвар аз сохаи кишоварзй ба сохахои саноат гузаронидани кисми муайяни захирахои мехнатй мувофики максад мебошад. Дар ин самт бо максади тахкими устувории макроиктисодй ва иштиголи окилонаи захирахои мехнатй афзоиши чойхои нави корй аз хисоби навсозй ва тачдиди сохтори корхонахои бекорхобида ва таъсиси корхонахои нави саноатй ахамияти махсус пайдо мекунад. Дар оянда чунин тамоюли тараккиёти мамлакат самти индустриявй-аграрии онро муайян менамояд.

Имкониятхои мавчудаи сохахои хочагии халки Чумхурии Точикистон ба шарти истифодаи окилона ва самараноки имкониятхои инвеститсионии мавчуда истифода шуда метавонанд.

Бо вуцуди эхтиёци хеле калон ба инвеститсияхо барои таъмини рушди щтисодй ва устувории макрощтисодй дар Чумхурии Тоцикистон то хол норасоии захирахои инвеститсионй ба назар мерасад.

Тахлили маводи оморй дар давраи амалигардонии ислохоти и^тисодй дар Чумхурии Тоцикистон нишон медихад, ки андухти умумй хамчун нишондихандаи пояи инвеститсионии бахши во^еии и^тисодиёти миллй тамоюли нобаробари тагйирёбй дорад. Хдмзамон тахлили му^оисавии андухти умумии Чумхурии Тоцикистон бо дигар мамлакатхо, имкон медихад хулоса барорем, ки кишвари мо аз руи меъёри он на танхо аз кишвархои ИДМ, балки аз мамлакатхои Амрикои Лотинй ва дигар кишвархои таравдикардаистода ^афо мондааст (цадвали 2).

Цадвали 2

Андухти умуми дар Цумуурии Тоцикистон ва дигар кишваруои _дунё (бо фоиз нисбат ба ММД)

Кишвар^о ва минтака^ои дунё Сол^о

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Чумхурии Тоцикистон 11,6 16,0 24,6 26,5 24,8 23,8 16,6 12,6 24,7 26,1 30,6 31,1 27,2

КНИ Осиё 26,1 26,4 26,1 27,7 23,4 26,2 26,7 26,8 - - - - -

Мамлакатхои таравдикарда-истода 26,8 27,8 29,1 30,1 30,3 31,3 31,6 31,9 - - - - -

Мамлакатхои ИДМ 21,2 23,0 26,7 25,2 19,0 21,7 24,9 25,9 - - - - -

Мамлакатхои Амрикои Лотинй 20,5 21,7 22,5 23,8 20,1 21,8 22,4 22,9 - - - - -

Сарчашма: Тоцикистон: 25-соли Истицлолияти давлати. Омори солона. - Душанбе, 2016. С. 209; Булатов А.С. Воздействие экспорта и импорта капитала на валовые накопления в Российской Федерации // Деньги и кредит. - 2011. - № 9. - С. 37-48; Омори солонаи Цумуурии Тоцикистон. - Душанбе, 2019. - С.203.

Муттасилии таъмини такрористехсоли васеъ амалигардонии чунин сиёсати и^тисодиро дар назар дорад, ки хангоми он таносубхои байни истеъмолот ва андухт таъмин карда шуда, ба афзоиши истеъмолот ва андухт равона карда мешаванд.

Ба а^идаи кормандони Институти и^тисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмхои Тоцикистон халли ин масъалахо дар холати баланд намудани самаранокии фонди истеъмолот ва фонди андухт имконпазир аст [3, с.55].

Норасоихои ^айдшуда дар самаранокии истифодаи сарчашмахои инвеститсионй дар Чумхурии Тоцикистон, пеш аз хама, бо таъсисёбй ва фаъолияти бозори фондй ало^аманданд. Мавцуд набудани бозори фондй дар мамлакат дар рохи табдили пасандозхо ба захирахои инвеститсионии во^ей монеаи циддй ба хисоб меравад. Дар шароити Чумхурии Тоцикистон низоми пулию ^арзй ба хайси воситаи ягонаи дастрасии табдили пасандозхои ахолй ба захирахои инвеститсионии во^ей баромад мекунад.

Храмин тавр,тахлили вазъи макрои^тисодии Чумхурии Тоцикистонро дар шароити татби^и саноатикунонии босуръати кишвар ва ба ин васила таъмини рушди и^тисодии

устувор чамъбаст намуда, ба хулосахои зерин омадан мумкин аст:

• щтисодиёти миллии Чумхурии Точикистон дар натичаи тагйири сохтор хусусияти гайрисаноатй касб кардааст, ки дар бад шудани нишондихандахои асосии ичтимой-и^тисодии рушди и^тисодиёт зохир мегардад;

• дар мамлакат сатхи баланди бекории сиклй ба назар мерасад, ки солхои охир характери доимй гирифтааст;

• аз сабаби сатхи пасти маблаггузорихои инвеститсионй ва номукаммал будани табдили пасандозхо ба инвеститсияхои во^ей дар бахши вокеии и^тисодиёт норасоии воситахои гардон эхсос мешавад;

• аз сабаби пойдор нагардидани инфрасохтори бозорй дар Чумхурии Точикистон чараёни молиягузории лоихахои инвеститсионй ба воситаи бонкхои сатхи дуюм ва бозори когазхои киматноки дуюминдарача бо мушкилихои зиёд ру ба ру гаштааст.

• Тахлили эмпирикии вазъи макрои^тисодии Чумхурии Точикистон бахри таъмини рушди и^тисодии босубот, оид ба зарурат ва афзалияти такомули сиёсати и^тисодиро собит месозад, ки он метавонад ба бартараф намудани о^ибатхои бухрони давраи гузариш ва паст намудани харочоти ислохоти минбаъда мусоидат карда, пешравии макрои^тисодии дарозмуддатро дар василаи саноатикунонии босуръати мамлакат таъмин намояд.

Пайнавишт:

1. Булатов А.С. Воздействие экспорта и импорта капитала на валовые накопления в Российской Федерации //Деньги и кредит. № 9. - 2011. - С. 37-48.

2. Ломакин В.К. Мировая экономика. - М.: Финансы, Юнити, 1999. - 446 с. Модернизация народнохозяйственных пропорций в экономике Таджикистана //Отчет отдела экономической теории Института экономики и демографии АН РТ. - Душанбе, 2014. - 184 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон. - Душанбе, 2019.-478с.

4. Рахимов Р.К. Глобализация и проблемы экономического роста в Республике Таджикистан // Экономика Таджикистана: стратегия развития. - Душанбе. -2004. -№1.-С.-10-58.

5. Рахимов Р.К. Некоторые вопросы инвестирования экономического роста // Экономика Таджикистана: стратегия развития. - 2003.-№1. С. 30-48.

6. Ризокулов Т.Р. Теоретико-методологические особенности преодоления стагфляционных процессов в трансформационной экономике (на примере Республики Таджикистан): автореф... дисс. д-ра экон. наук.- Душанбе,2009.-48 с.

7. Тоцикистон дар рацамуо, 2013. - Душанбе, 2013. - 128 с.

8. Тоцикистон: 20 соли Истицлолияти давлатй. Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон. - Душанбе, 2011.-522 с.

Reference Literature:

1. Bulatov A.S. Impact of Export and Import of Capital over Gross Accumulation in Russian Federation //Money and Credit. - 2011, #9. - pp. 37-43.

2. Lomakin V.K. World Economy. - M.: Finances. Unity, 1999. - 446 pp.; Modernization of National Economic Proportions in the Economy of Tajikistan // Account of the Department of Economic Theory of TR AC Economics and Demography Institute. - Dushanbe, 2014. -184 pp. ; - p. 55.

HcMaunoea M.M. Ba3^u MaKpou^mucodu ea ma^Munu pywdu u^mucoduu ôocyôom dap ^yMyypuu Тоцикистон

3. Statistical Annual of Tajikistan Republic. - Dushanbe, 2019. - 478 pp.

4. Rahimov R.K. Globalization and Economy Growth Problems in Tajikistan Republic // The Economy of Tajikistan: Strategy of Development. - Dushanbe, 2004, #1. - pp. 10 - 50.

5. Rahimov R.K. Certain Issues of Investing Economy Growth in Tajikistan Republic // The Economy of Tajikistan: Strategy of Development. 2003, #1. - pp. 30 - 48.

6. Rizokulov T.R. Theoretico-Methodological Peculiarities of Overcoming Stagflational Processes in Transformational Economy (on the example of Tajikistan Republic). - Synopsis of Doctoral dissertation in economics. - Dushanbe, 2009. - 48pp

7. Tajikistan in Figures. - Dushanbe, 2013. - 128 pp.

8. Tajikistan: 20 Years of State Independence. Statistical Annual of Tajikistan Republic. -Dushanbe, 2011. - 522pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.