Научная статья на тему 'ОИД БА МАСЪАЛАҳОИ БОЗОРИ САРМОЯИ ЦАРЗИ ДАР НИЗОМИ МУОСИРИ ИЦТИСОДИЁТИ КИШВАР'

ОИД БА МАСЪАЛАҳОИ БОЗОРИ САРМОЯИ ЦАРЗИ ДАР НИЗОМИ МУОСИРИ ИЦТИСОДИЁТИ КИШВАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
477
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
РЫНОК ССУДНОГО КАПИТАЛА / ТЕОРИЯ СТАДИЙНОГО РОСТА / ФИНАНСОВЫЙ СЕКТОР / БАНКОВСКИЕ УСЛУГИ / СТАВКИ ПРОЦЕНТА / РЫНОК ЦЕННЫХ БУМАГ / ПРОИЗВОДСТВЕННЫЙ КАПИТАЛ / ТРАНЗАКЦИОННЫЕ ИЗДЕРЖКИ / LOAN CAPITAL MARKET / STAGE-BY-STAGE GROWTH / FINANCIAL SECTOR / BANK SERVICES / INTEREST RATES / VALUABLE PAPER MARKET / PRODUCTION STOCK / TRANSACTION COSTS / БОЗОРИ САРМОЯИ қАРЗӣ / НАЗАРИЯИ ИНСТИТУТСИОНАЛӣ / БАХШИ МОЛИЯВӣ / ХИДМАТҳОИ БОНКӣ / БОЗОРИ ПУЛ / МЕЪЁРҳОИ ФОИЗ / БОЗОРИ КОғАЗҳОИ қИМАТНОК / САРМОЯИ ИСТЕҳСОЛ / ХАРОҷОТИ ТРАНСАКСИОНӣ / ДАРОМАДНОКИИ БАХШИ ВОқЕӣ ВА БОНКӣ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ҳафизова Парвина Абдувоситовна

Масъалаҳои нақши бозори сармояи қарзӣ дар рушди низоми иқтисодии кишвар ва фаъолияти субъектҳои хоҷагидорӣ баррасӣ шудаанд. Дар асоси ҷамъбасти назарияи афзоиши марҳилавӣ мундариҷа ва вазифаҳои бозори сармояи қарзӣ, ки дар он механизми ҳаракати маблагҳои озод аз як субъект ба дигараш, аз қарздиҳанда то қарзгиранда ташаккул ва инкишоф меёбад, ба риштаи таҳлил кашида шудааст. Ғайр аз он, сохтори бозори сармояи қарзӣ аз рӯи замон ва аломатҳои функсионалӣ ва институтсионалӣ тавсиф гардидааст. Инунин сатҳи даромаднокии бахшҳои воқеӣ ва бонкии иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон арзёбӣ шудааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE DEVELOPMENT OF LOAN CAPITAL MARKET IN THE MODERN ECONOMIC SYSTEM OF THE COUNTRY

The article dwells on the role of loan capital market in the development of the economic system of the country and in life activities on the part of economy subjects. Proceeding from a generalization of the theory of stage-by-stage growth, the author considers the loan capital market in its content and functions where a mechanism offree monetary resources moves from one subject to another, from creditors to loaners. The structure of the market in question is characterized according to temporal and functional-institutional signs. She also estimates the standards of real and banking sectors of Tajikistan Republic economy.

Текст научной работы на тему «ОИД БА МАСЪАЛАҳОИ БОЗОРИ САРМОЯИ ЦАРЗИ ДАР НИЗОМИ МУОСИРИ ИЦТИСОДИЁТИ КИШВАР»

УДК 336.7 ББК 65.262. 1

ОИДБА МАСЪАЛАХ^ОИБОЗОРИ Хрфизова Парвина Абдувоситовна.

САРМОЯИК.АРЗЙДАР НИЗОМИ Сармуаллимаи кафедраи кори бонкии МУОСИРИЩТИСОДИЁШ КИШВАР ДДХ^БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)

К ВОПРОСУ О РАЗВИТИИ РЫНКА Хафизова Парвина Абдувоситовна,

ССУДНОГО КАПИТАЛА В ст.преподаватель кафедры

СОВРЕМЕННОЙ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ банковского дела ТГУПБП

СИСТЕМЕ СТРАНЫ (Таджикистан, Худжанд)

ON THE DEVELOPMENT OF LOAN Khafizova Parvina Abduvositovna, senior CAPITAL MARKET IN THE lecturer of the department of banking under MODERN ECONOMIC SYSTEM TSU LBP, (Tajikistan, Khujand) OF THE COUNTRY E-MAIL: [email protected] Калидвожа^о: бозори сармояи царзи, назарияи институтсионали, бахши молияви, хидматуои бонки, бозори пул, меъёруои фоиз, бозори когазуои циматнок,сармояи истеусол, хароцоти трансаксиони, даромаднокии бахши воцеи ва бонки

Масъалауои нацши бозори сармояи царзи дар рушди низоми ицтисодии кишвар ва фаъолияти субъектуои хоцагидори барраси шудаанд. Дар асоси цамъбасти назарияи афзоиши маруилави мундарица ва вазифауои бозори сармояи царзи, ки дар он механизми уаракати маблагуои озод аз як субъект ба дигараш, аз царздиуанда то царзгиранда ташаккул ва инкишоф меёбад, ба риштаи таулил кашида шудааст. Гайр аз он, сохтори бозори сармояи царзи аз руи замон ва аломатуои функсионали ва институтсионали тавсиф гардидааст. Инунин сатуи даромаднокии бахшуои воцеи ва бонкии ицтисодиёти Цумуурии Тоцикистон арзёби шудааст.

Ключевые слова: рынок ссудного капитала, теория стадийного роста, финансовый сектор, банковские услуги, ставки процента, рынок ценных бумаг, производственный капитал, транзакционные издержки

Прорабатывается роль рынка ссудного капитала в развитии экономической системы страны и в жизнедеятельности хозяйствующих субъектов. На основе обобщения теории стадийного роста рассмотрены содержание и функции рынка ссудного капитала, где формируется и развивается механизм перемещения свободных денежных средств от одного субъекта к другому, от кредиторов к заемщикам. Далее охарактеризована структура рынка ссудного капитала по временному, а также по функционально-институциональному признаку. Также дана оценка уровня доходности реального и банковского секторов экономики Республики Таджикистан.

Key-words: loan capital market, stage-by-stage growth, financial sector, bank services, interest rates, valuable paper market, production stock, transaction costs

The article dwells on the role of loan capital market in the development of the economic system of the country and in life activities on the part of economy subjects. Proceeding from a generalization of the theory of stage-by-stage growth, the author considers the loan capital market in its content and functions where a mechanism offree monetary resources moves from one subject to another, from creditors to loaners. The structure of the market in question is

characterized according to temporal and functional-institutional signs. She also estimates the standards of real and banking sectors of Tajikistan Republic economy.

Дар шароити и;тисодиёти бисёрукладии муосир ташаккул додани ташкилотхои хочагидории замонавии и;тисодиёти миллй идроки нави илмии як ;атор масъалахои и;тисодй сиёсро та;озо мекунад. Масъалахои марбут ба ташаккули бозори ягонаи молиявй дар кишвар, ки чузъхои он бозорхои асъор, ;арзхои бонкй ва когазхои ;иматнок мебошанд, ахамияти хоса доранд. Рушди сегменти алохидаи бозори ягонаи молиявй - бозори сармояи ;арзй бо хусусиятхои раванди такрористехсол дар бахши во;еии и;тисодиёт ва и;тисодиёти миллй ва на;ши сохахои алохида дар рушди умумии и;тисодии кишвар ало;аманд аст.

Тара;;ии рузафзун дар ин самт бидуни танзими фаъолонаи давлат гайриимкон аст, зеро, ки ;абули мачмуи муайяни санадхои меъёрй метавонад механизми мавчудаи и;тисодиро ба куллй тагйиир дихад ва ба натичахои дилхох ноил гардидан мусоидат намояд. Аммо, тавре ки тачриба нишон дод, нусхабардории кур-куронаи тачрибаи хоричй бидуни ба назар гирифтани вижагихои и;тисодиёти кишвар хусусияти пурихтилоф дошт. Набудани барномаи возехи модели нави и;тисодии кишвар бухрони ичтимой-и;тисодиро шадидтар намуд

Сохахои бонкй ва во;еии и;тисод он сохахоеанд, ки таъсири хамаи чузъхои мусбат ва манфии и;тисодй давраи гузаришро яке аз аввалинхо шуда эхсос карданд. Бо вучуди набудани инфрасохтори мушаххаси хизматрасонии амалиёти пулию ;арзии корхонахои саноатй дар шароити бозор дар мухлати кутохтарин низоми самараноки бонкй ташкил карда шуд, ки дар бозори ;арздихй мутоби;и стандартхои чахонй хидмат мерасонд. Аз тарафи дигар, ра;обатпазирии сусти аксари сохахои ватанй якчоя бо сиёсати пулию ;арзй боиси ба истилох долларизатсияи и;тисодиёт гардид. Кохиш ёфтани ;обилияти харидории сомонй, вобастагии кишвар аз воридот, канда шудани робитахои и;тисодй бо шарикон, набудани хеч гуна олоти бозоргири молиявй, ба истиснои сармоягузорй бо асъори хоричй, афзоиши таваррум, мушкилоти ;онунгузорй - хамаи ин боиси он гардид, ки дар бозор рухияи ханнотй на;ши хукмфармо касб кунад.

Барои Чумхурии Точикистон инкишофи и;тисод (истехсолоти моддй) ва ташаккули сохтори нави ичтимой-синфии чомеа вазифаи аввалиндарача ва асосй мебошад. Тиб;и назарияи рушди мархиланок ва равиши мушаххаси форматсионй ба баходихии рушди и;тисодй, махз ташаккули и;тисоди капиталистй метавонад афзоиш ва рушди минбаъдаи чумхуриро дар чараёни тамоюлхои умумичахонй таъмин намояд.

Мафхуми "и;тисоди капиталистй" аз махфуми "бозор" нисбатан васеътар аст. Мундаричаи хочагии капиталистй аломатхои институтсионалй-таърихй ё матритсахои институтсионалии рушди тамаддуни и;тисодиро инъикос мекунад, ки принсипхои умумии сохтор ва фаъолияти и;тисоди бозоргониро низ дар бар мегирад. Аз таърихи и;тисод маълум аст, ки асоси низоми и;тисодиёти капиталистй рушди истехсолоти молй ва пули мебошад. Пайдоиш ва ташаккули сохтори пул инкишофи и;тисодиро, ки ба хори;аи сармоя, аз чумла сармояи ;арзй (вомй) асос меёбад, таъмин намуд. Хдракати ин сармоя махз дар бозори сармояхои ;арзй чараён мегирад, ки дар он чо механизми чойивазкунии воситахои озоди пулй аз як субъект ба субъекти дигар, аз ;арздехон ба вомгирон ташаккул ва рушд мекунад. Дар ин маврид ;арз чун шакли харакати сармояи ;арзй баромад мекунад, зеро мохияти и;тисодии ;арз махз дар он аст, ки тавассути он

вост^ои пулии мyвaк;к;aтaн озод сaрмоя мегaрдaнд.

Дaр aдaбиëти и;тисодй шyморaи зиëди тaърифхои бозори caрмояхои кдрзй мaвчyд acT. Дaр лyFaти и;тисодй Ba фехристхои илмй кдйд мешaвaд, ки бозори caрмояи ^рзй низоми мyноcибaтхои и;тисодй ниcбaт 6a тaчaммyи воcитaхои пулии мyвa;;aтaн озод, тaбдил додaни онхо 6a caрмояи кдрзй Ba бозтa;cими он бaйни иштирокдорони рaвaнди тaкрориcтехcол мебошaд [5]. Дaр caрчaшмaи дигaр, бозори caрмояи кдрзй чун cохaи тaшaккyли тaлaбот Ba пешниход бa caрмояи кдрзй мyaйян кaрдa мешaвaд. Бо иборaи дигaр бозори мaзкyр cохaи мaхcycи мyноcибaтхои молй бyдa, дaр он caрмояи бa кдрз додaшaвaндaи пулй чун объекти трaнзaкcияхо бaромaд мекyнaд Ba тaлaбот Ba пешниход бa он тaшaккyл меëбaнд. Хдмин тaри;, бозори caрмояи кдрзй cохaи и;тисод мебошaд, ки дaр он хaрaкaти caрмояи пулии озод дaр низоми гирдгaрдиши caрмояи чaмъиятй руй медихaд.

Агентхои acоcии бозор Ba фyрyшaндaгони caрмояи кдрзй бонкхои тичорaтй Ba инвеcтитcионй, ширкaтхои cyFyртaвй Ba f. мебошaнд, Агентхои дигaр, бa монaнди дaвлaт, ширкaтхои caноaтй Ba caвдо, шaхcони во;ей бa cифaти хaридор бaромaд мекyнaнд. Мохияти бозори caрмояи кдрзй дaр вaзифaхои зерини он ниcбaтaн вacеъ зохир мешaвaд:

- хизмaтрacонии мyбодилaи мол тaвaccyти кдрз;

- ичрои чaмъовaрии aмонaтхои пулии субъектхои и;тисод (корхонa, aхолй, дaвлaт Ba f.);

- тaбдилëбии фондхои мaвчyдa Ba воcитaхои пулии озоди ^мъият бa caрмояи кдрзй Ba иcтифодaи он дaр шaкли инвеcтитcияхо бa и;тисод;

- хaрaкaти caрмоя хaмчyн миëнaрaви хоcaи бa хaмaи aгентхои мaкрои;тиcод (дaвлaт, корхога, aхолй Ba f.), инчунин бaрои пyшонидaни хaрочоти дaвлaтй Ba истеъмолй, пyшонидaни кacри бyчa, тaшкили кдрздихии ипотекa Ba f. хизмaт мерacонaд;

- рaвaнд, тaчaммyъ Ba тaмaркyзи caрмояро тa;вият мебaхшaд Ba caбaби бa вyчyд омaдaни гуруххои пури;тидори молиявй-caноaтй мегaрдaд.

Хдмин тaри;, бозори caрмояи кдрзй aндyхт Ba хaрaкaти aрзиши caрмояро дaр шaкли пулии он инъикос мекутад. Мaхз дaр хaмин бозор бyнëд Ba иcтифодaи фондхои гуногуни пулй дaр шaкли зaхирaхои кдрзй Ba коFaзхои ;имaтнок cyрaт мегирaд. Омузиши вaзъи бозори caрмояи ^рзй чун кaтегорияи и;тисодй, бa мyaйян кaрдaни хaрaкaт Ba caмти рaвиши фондхои пулй бaрои инкишофи тaкрориcтехcоли чaмъиятй, инчунин дaрaчaи тaъcир бa мyноcибaтхои и;тисодии чомеa имкон медихaд.

Сохтори бозори caрмояи кдрзиро бо ду aломaти aœrâ тaвcиф додaн мумкин acт: якум, aз руи aломaти зaмонй. Тиб;и aломaти мaзкyр бозорхои зеринро чудо кaрдaн мумкин acт: a) бозори пул, ки дaр он рaвaнд ë трaнзaкcия ниcбaти додaни кдрз бa дaврaи то як сол руй медихaд; б) бозори пул, ки дaр он caрмояи пулй бa мyхлaти ниcбaтaн дaроз (бозори кдрзи дaрозмyддaт, aз 1 то 5 сол) пешниход мешaвaд, дуюм, aз руи aломaти вaзифaвй-инcтитyтcионaлй [9, с. 117]. Айни хол бозори caрмояи кдрзй дaр худ ду зитаи acоcиро дaр бaр мегирaд: бозори кдрзй Ba бозори коFaзхои ;имaтнок. Бозори коFaзхои ;имaтнок дaр нaвбaти худ, бa бозори ибтидой, ки дaр он эмиссияхои нaви ;оFaзхои ;имaтнок хaридa Ba фyрyхтa мешaвaнд Ba бозори дyюмдaрaчa, ки дaр он объекти мyбодилa коFaзхои ;имaтноки ;aблaн интишоршyдa бaромaд мекутанд, чудо мешaвaд [8, с. 10].

Хдмкории ;иcмaтхои гуногуни бозорхои caрмояхои вдрзй дaр зaминaи мехaнизмхои тархгузорй acоc меëбaд, ки чунин унсурхо, бa монaнди меъëри фоиз бa

талабот ва пешниход, арзиши ;урбй, даромаднокй ва гайраро дар бар мегирад.

Шарти асосии ташкили бозори сармояи ;арзй: а) субот; б) ;оидахои аз чониби давлат тахияшудаи бозй дар бозор; в) заминаи меъёрии ху;у;й; г) шаффофияти иттилоотии амалиёт; д) инфрасохтори хуб инкишофёфта ва доираи кофии иштирокдорони бозор.

Дар шароити муосир бонкхо, алалхусус бонкхои тичоратй, чун сохтори асосии бозори сармояи ;арзй баромад мекунанд. Алхол бозори сармояи ;арзй бо вазни хоси баланди алалхусус ;арздихии бонкй ва тачаммуи зиёди хизматрасонии бонкй дар он тавсиф дода мешавад. Тамоюли мазкур ба Ч,умхурии Точикистон низ таъсири худро расонидааст. Ташаккул ва инкишофи бозори хизматрасонии бонкиро чун шакли хосилаи бозори сармояи ;арзй нисбатан муфассал баррасй менамоем.

Таъкид кардан зарур аст, ки сармояи ;арзй дар мархилаи инкишофи капитализм ба хусусиятхои инкишофи сармояи истехсолй (саноатй) тобеъ буд, ки дар он моликияти хусусй ва ра;обат инкишоф ёфта буд. Аммо ин равандхо ва вазифахо дар шароити давраи гузариши чумхурй ифодаи худро наёфтанд, харчанд хадаф ва вазифахои ислохоти и;тисодй махз ташаккули шароит барои инкишофи бахши хусусй ва ра;обат ба хисоб мерафт. Баръакс, дар раванди гайридавлатикунонй ва хусусигардонй гузариш аз сотсиализми давлатй ба ниходи сохтори давлатй-монополистй амалй шуд, ки на танхо ра;обатро хароб кард, балки тамоми сохтори муносибатхои и;тисоди бозоргониро фаро гирифт. Дар ин шароит сармояи бонкй ва умуман сармояи молиявй дар худ унсури чаллобиро тачассум карданд. Бо ин манти;и рафтор он манбаи номуътадилй ва бухронхоро та;вият бахшид [10, с. 50]. Дар ин чо ба хотир овардани суханони Ф. Хайек бомаврид аст: "Аз косибон ва охангарон аз он сабаб метарсиданд, ки онхо бо табдили субстансияхои моддй машгул буданд; аз савдогарон аз он сабаб метарсиданд, ки онхо бо табдили сифати ламснашаванда, чун арзиш машгул буданд. То кадом андоза одамон бояд аз бонкдоре зиёдтар харосанд, ки табдилро тавассути ниходхои аз хама абстрактй ва хиснашавандаи и;тисодй ичро мекунад [11, с.179]. Ч,.М. Кейнс низ таъкид мекард, ки "табдили сохибкор ба чаллоб -ин зарба ба капитализм аст, зеро он тавозуни психологиро ки туфайли он мавчуд будани нобаробарии даромад имконпазир аст, вайрон мекунад. Корчаллонро танхо аз он сабаб то;ат мекунанд, ки даромади у то андозае ба амали содиркардааш мувофи;ат мекунад"[2, с.100].

Дар натичаи ин гуна рафтори тахминй меъёрхои фоида дар бахши молиявй ба маротиб афзуданд, хол он ки дар бахши во;еии и;тисоди чумхурй онхо ба маротиб кохиш ёфтанд (чадвали 1.)

Цадвали 1.

Сатуи даромаднокии сектори воцеи ва бонкии ицтисоди Цумуурии Тоцикистон

Нишондихандахо 2012 2015 2018 2018 бо % к 2012 с.

Карзхои низоми бонкй, млн. 5421,3 9903,8 8741,3 161,2

сомонй

Меъёрхои фоиз тиб;и ;арзхо 20,62 24,66 26,03 126,2

Даромадхои фоизии бонкхо, 292,6 1127,5 1163,9 397,7

млн. сомонй

Дaромaдхои фоизй бa хисоби 18,2б 70,4б 72,7 398,1

мдата бa як бонк, млн. сомонй.

Дaромaдхои фоизй ниcбaти дaромaди умумии бонкхо 48,2 59,2 38,9 80,7

МaблaFи фоидaи корхонaхои 135,2 448,5 572,3 423,2

cacara, млн. сомонй

МaблaFи фоидaи мдата бa як 0,24 0,5б 0,б3 2б2,5

корхонaи caноaтй, млн. сомонй

Сaрчaшмa: Солномaи омории Чумхурии Точикистон 2019. Агентии омори тазди Президенти Чумхурии Точикистон, Дyшaнбе - 2019. С. 245, С.448. Бюллетени омори бонкй, - Дyшaнбе; Бонки миллии Точикистон. - 2018. -№12 (281). - С.34-50

Аз мaълyмоти чaдвaли 1. дидa мешaвaд, ки дaр дaврaи тaх;и;шaвaндa, яъне aз дaврaи 2012 сол то 2018 сол хaчми caрмоягyзории вдрзии низоми бонкии чумхурй б мaротиб зиëд шyдaacт. Меъëри фоиз aз руи кдрзхо дaр дaврaи мaзкyр 26,2% aфзyдa, дaромaди фоизй 3,9 мaротибa зиëд шyдaacт.

Дaр дaврaи бaррacишaвaндa дaр чумхурй 16 бонк aмaл менaмyд Ba дaромaди фоизй бa хисоби миëнa дaр як бонк дaр 2018 сол - 72,7 млн сомониро тaшкил мегард. МaблaFи фоидaи корхонaхои caноaтй хaрчaнд 2,6 мaротибa зиëд шyдa бошaд хaм, aммо K^a™ он бa як корхонaи caноaтй дaр соли 2018 хaмaгй 0,б3 млн. сомониро тaшкил кaрд, ки ин 115 мaротибa aз дaромaди як бонки тичорaтй кaм acт. Дaр мaчмyъ, дaр 2018 сол мaблaFи фоидaи 904 корхонaи caноaтй 572, 3 млн. сомониро тaшкил кaрд, ки ин aз хaчми дaромaди фоизии 16 бонки чумхурй 2,1 мaротибa гам acт.

Бояд в^йд гард, ки дaр соли 2018 670 корхогаи кишовaрзй зaрaровaр бyдaнд [7, с. 448]. Дaр шaроити мaзкyр субъектхои и;тисод, мaхcycaн cохaхои сохибкории хурд эътидоли вaзъияти и;тисодии худро aз дacт додaнд Ba мaчбyр шyдaнд, ки бa нaвъи рacмй ë Faйрирacмии тaшкили фaъолияти молиявй, бо caрмояи Faйрирacмии ^рзй ру овaрaнд aз ин ру зиëдa aз 60% зaхирaхои пулй берун aз мyaccиcaхои бонкй хaрaкaт гамоянд.

Стрaтегияи муосири низоми бонкии чумхурй хусусияти хaннотй дорaд. Дaвлaт, Бонки миллй Ba хaмaи мyaccиcaхои бозори молиявии кишвaр бо мa;caди aмaлй нaмyдaни хaдaфхои хaнноти бaрои тaхкими хокимияти cиëcй-и;тиcодй мyттaхид мешaвaнд. Холо рa;обaт нa дaр мaйдони и;тисодй, бaлки дaр мaйдони cиëcй пyршиддaт мешaвaд, зеро '^ac™ ноaëни дaвлaт" пурзур мешaвaд. Аммо ин рaвaндхо, aлбaттa, гyзaрaндa мебошaнд. Тaвре ки тaърихи тaмaддyни aкcaрияти кишвaрхои тaрa;;икaрдa шaходaт медихaд, бонкхо хaмчyн мyaccиcaхои пешбaри бaхши молиявй, вобacтa aз шaроити тaбий - тaърихии инкишоф Ba низоми с^сии кишвaр, aз cтрaтегияи хaннотй бa cтрaтегияи cозaндa гyзaштaнд. Бонкхо дaр тaшкили гуруххои молиявй-caноaтй фaъолонa ширкaт вaрзидa, фaъолияти худро тaхти нaзорaти чaмъиятй aмaлй менaмyдaнд Ba тaвaччУхро бa рушди бaхши во;еии и;тисод рaвонa мекaрдaнд. Ин рaвaндхо дaр чумхурй aкнyн OFOЗ ëфтa иcтодaaнд. Аз ин ру, мacъaлaи нaзорaти чaмъиятй бa фaъолияти хокимияти cиëcй-и;тиcодй Ba интихоби шaклхо Ba усулхои тaтби; он бa миëн меояд. Бa cифaти олaти acоcй институте бaромaд мекутад, ки бо чунин мaхcyлот бa монaнди иттилоот caрyкор дорaд. Бояд к^ад кaрд, ки пул холо бaъди гyзaштaн бa шaкли электронй вaзифaи иттилоотиро низ ичро кaрдa иcтодaacт, бинобaр ин метaвон гуфт, ки "бонкхо" хaмчyн мaхзaнхои боигарии

чамъиятй бо "бонкхои додахо" муттахид шудаанд. Бояд гуфт, ки бахши иттилоотии и;тисодиёт, ки дар кишвархои тара;;икарда 70% -и ахолиро фаро гирифта истодааст, хам нисбати нархгузории махсулоти ин соха ва хам нисбати муносибатхои амволй, та;симот, шаклхои ташкилй-ху;у;й ва тамоми низоми муносибатхои ичтимой равишхои куллан дигарро та;озо мекунад [6, с. 327-371]. Алхол самти асосии чахонишавй фаъолиятхои бозори молиявй,ба шохахо чудо шудани шабакаи чахонии иттилоотй, суръатафзоии савдои чахонй тавассути шаклхои электронии ало;а ва намудхои хисоббаробаркунй тамоюли конвергенсия мебошад [2, с.100 ].

Вобаста ба таъсири пури;тидори молияи чахонй ба хама равандхои и;тисодии дар фазои чахонй аз чумла дар кишвар баамаломада зарур аст, ки тагйирёбии методологияи тад;и;ро дар илми и;тисод ба назар гирем. Нисбати тагйироти амалишавандаи и;тисодй дар илми и;тисод а;идахо ва назарияхои гуногун мавчуданд. Назарияи институтсионалй бахши молияро ба сохтори бахши транзаксионии и;тисодиёт дохил мекунад [10, с. 206-207].. Аз сабаби он, ки харочоти транзаксионй харочоти истифодабарии низоми бозорй ё бартарафсозии дигаргуншавии низом мебошанд, аз ин ру, ба а;идаи онхо, хизматрасонии мазкур самараи аз чихати ичтимой фоидаовар надоранд, балки танхо барои хизматрасонии хама намуди созишномахо харочоти иловагиро ба вучуд меоранд.

Ба андешаи мо, на;ши хизматрасонй ва дар мачмуъ хизматрасонии транзаксионй дар эчод ва афзоиши арзиши изофаи умумй зиёд мешавад. Хизматрасонй хамчун фаъолият муфид аст ва арзиши махсуси истеъмолиро ифода мекунад. К.Маркс ;айд кардааст: "Хизматрасонй ... ба монанди дигар молхо арзиши истеъмолии махсус дорад, зеро ин махсулот номи хоси "хидматрасонй"-ро гирифтааст ва он сифати фаъолиятро инъикос менамояд" [3, с. 413 ].

Аз ин лихоз системаи бонкй чузъи мухими сурати гардиши сармояи корхонахои саноатй мебошад. Суръати гузариши сармоя аз мол ба шакли пулй бевосита аз кори возех ва хамохангшудаи он вобаста аст ва баръакс. Шарти асосии халли масъалахои ;айд мазкур дар тачдиди сохтори низоми бонкй ва рушди бахши во;еии и;тисодиёти кишвар аст.

Дар шароити амалигардонии дигаргунихои ами;и и;тисодй, масъалахои танзими давлатии хамаи шаклхои фаъолияти и;тисодй ба тагироти азим дучор мешавад [4, с. 165]. Ташаккули механизми нави танзими бозори сармояи ;арзй бидуни бознигарии куллии пойгохи ;онунгузорй гайриимкон аст. Хдмзамон, ба тахияи шаклхо ва усулхои асосии танзими давлатй дар ин самт муносибати низомманд талаб карда мешавад.

Бо фарохам овардани шароит, давлат бояд ба рушди бахши во;ей дар самтхои асосии зерин таъсир расонад:

- такмил додани сохтори бозори сармояи ;арзй тавассути рушди ;арздихии бонкй;

- химояи истехсолкунандагони ватанй ва манфиатхои и;тисодии миллй.

Тавре ки мушохида мешавад, манбаи пешниходи хизматрасонй мехнат аст ва аз ин ру, арзиши нав ба вучуд меояд. Дар ин маъно, махсули бонкй (хизматрасонй) тавассути мехнат ба вучуд меояд ва хамчун объекти хариду фуруш дар бозори хизматрасонии бонкй ба мол табдил меёбад. Хднгоми харидани ин махсул субъектхои дигари и;тисод ниёзхои истехсолй ва истеъмолии худро ;онеъ карда, бо ин ба низоми муносибатхои и;тисодй ва рушди и;тисод дар мачмуъ таъсир мерасонанд.

Пайнавишт:

1. Бюллетени омори бонки, декабр, 2018. -125 с.

2. Кейнс Д. М. Трактат о денежной реформе /Избранные произведения. -М.,1993. - 543 с.

3. Маркс К., Энгельс Ф. - Изд. 2-е. - М.: Госполитиздат. Т. 26; Ч. 1. - 1962. - XXVI,

476 с., ил. (Ин-т марксизма-ленинизма при ЦК КПСС).

4. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование

экономики. - М.,1997. - 165 с.

5. Рынок ссудных капиталов [Электронный ресурс] // Словари и энциклопедии. - Режим

доступа: http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p. (Дата обращения: 28.08.2011).

6. Сакайя Т. Стоимость, создаваемая знанием / Новая постиндустриальная волна на

Западе /Под ред. В.Л. Иноземцева. - М.,1999. - 545 с.

7. Статистический ежегодник Республики Таджикистан. - Душанбе: Агентство по

статистике при Президенте РТ, 2019. - 448 с.

8. Татур И.И. Финансовый рынок: курс лекций / И.И. Татур. - Минск: БГЭУ, 2009. - 155с.

9. Шаститко А.Е. Неоинституциональная экономическая теория. - М.,1998. - 234 с.

10.Шумпетер Й. Капитализм, социализм и демократия. - М.,1995. - 250 с.

11.Хайек Ф.А. Пагубная самонадеянность. - М.,1992. - 304 с.

Reference Literature:

1. Bulletin of Banking Statistics, December 2018. - 125 рр.

2. Keynes D.M. Treatise on Monetary Reform // Selected Works. - M., 1993. - 543 рр.

3. K. Marx, F. Engels. The 2-nd edition. - M.: Gospolitizdat. - V. 26; Part 1. - 1962. -XXVI, - 476 pp., illustrated. - (Institute of Marxism-Leninism under the Central Committee of the CPSU).

4. North D. Institutions, Institutional Change and Functioning of Economy. - M., 1997. -165рр.

5. Loan Capital Market [Electronic resource] // Dictionaries and Encyclopedias. - Access mode: http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p. - Date of access: 28.08.2011.

6. Sakaya T. Value Created by Knowledge // New Post-Industrial Wave in the West / under the editorship of V.L. Inozemtseva. - M., 1999. - 245 рр.

7. Statistical Annual under the Auspices of the Republic of Tajikistan 2019, Agency on Statistics under the Auspices of Tajikistan Republic President, Dushanbe - 2019. - 448рр.

8. Tatur. Financial Market: Course of Lectures / I.I. Tatur. - Minsk: BSEU, 2009. - 155pр.

9. Shastitko A.E. Neo-Institutional Economic Theory. - M., 1998. - 234рр.

10. Schumpeter J. Capitalism, Socialism and Democracy. - M., 1995. - 250рр.

11. Hayek F.A. Pernicious Arrogance, - Moscow, 1992. - 304рр..

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.