CC BY
2
5. 2 (08.00.00) ЭКОНОМИКА 5.2 ЩТИСОДИЁТ 5.2 ECONOMICS
5.2.1 (08.00.01) ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ 5.2.1. НАЗАРИЯИ ЩТИСОДЙ 5.2.1. ECONOMIC THEORY
УДК 336.02
DOI 10.24412/3005-8023-2024-1-45-55
СИЁСАТИАНДОЗИДАВЛАТ ДАР СалимоваМу^айёМузафаровна, н.и.и., САМТИМУЦОВИМАТБО дотсент, мудири кафедраи андоз ва ИЦТИСОДИЁТИ ПИНХ^ОНЙ андозбандии ДДХрСТ (Хуцанд, Тоцикистон)
НАЛОГОВАЯ ПОЛИТИКА Салимова Мухайё Музафаровна, канд. экон. наук, ГОСУДАРСТВА В БОРЬБЕ С доцент, завкафедрой налогов и налогооблажения ТЕНЕВОЙ ЭКОНОМИКОЙ ТГУПБП (Худжанд, Таджикистан)
STATE TAX POLICY Salimova Muhayo Muzaffarovna, candidate of IN STRUGGLE WITH THE economy, docent, tax and tax assessment
BLACK ECONOMY department under TSULBP (Khujand, Tajikistan) e-mail: smuhoye-79@mail.ru
Муциммияти таццици масъалаи ицтисоди пинцони, ки дар шароити муосир яке аз тацдидцои асоси ба давлат ба шумор меравад, мавриди барраси царор дода шудааст. Предмети таццицот мацмуи масъалацои илмию назариявие мебошад, ки ба баланд бардоштани самарабахшии муцовимат ба саркаши аз пардохти андоз равона гардидааст. Объекти таццицот фаъолияти ицтисодии пинцони ва механизми саркаши аз пардохти андоз мебошад. Тадбирцои мушаххас дар самти коциш додани мицёси саркаши аз пардохти андоз дар заминаи рушди ицтисоди рацами ва цонунигардонии ицтисодиёти пинцони дар Цумцурии Тоцикистон муайян гардида, роццои имконпазири самарабахшии фаъолияти мацомоти андоз оид ба маъмурикунонии андоз нишон дода шудааст. Усулцои мушоцидаи омори, гуруцбанди ва цамъбасти, тацлил ва синтез, арзёбии эцтимоли, равишцои мантици ва низомманд истифода шудаанд. Зарурати ба даст овардани созиш байни манфиатцои давлат ва андозсупорандагон дар раванди татбици тадбирцо оид ба баланд бардоштани самарабахшии муцовимат бар зидди саркаши аз пардохти андоз асоснок карда шудааст. Афзалияти муносибати институтсионали ба цалли масъалацои саркаши аз пардохти андоз дар шароити муосир таъкид карда шудааст.
Калидвожа^о: ицтисоди пинцони, саркаши аз пардохти андоз, тацдидцои милли, цацми ицтисоди пинцони, воридоти андоз, маъмурикунонии андоз, равиши институтсионали
Обоснована важность исследования проблемы теневой экономики как одной из основных национальных угроз государству в современных условиях. Предметом исследования выступает комплекс научно-практических вопросов, направленных на повышение эффективности противодействия уклонению от уплаты налогов. Объект исследования - теневая экономическая деятельность и механизм уклонения от уплаты налогов. Освещены меры, реализуемые в Республики Таджикистан по снижению масштабов уклонения от уплаты налогов на основе развития цифровой экономики, по легализации теневой экономики, и обозначены возможные пути повышения
эффективности работы налоговых органов по администрированию налогов. В ходе исследования применялись методы статистического наблюдения, группировок и обобщения, анализа и синтеза, вероятностных оценок, а также логического и системного подходов. Обоснована необходимость достижения компромисса между интересами государства и налогоплательщиков в процессе реализации мер, направленных на повышение эффективности противодействия уклонению от уплаты налогов. Обоснована необходимость приоритетности институционального подхода к решению проблемы уклонения от уплаты налогов в современных условиях.
Ключевые слова: теневая экономика, уклонение от уплаты налогов, национальная угроза, объемы теневой экономики, налоговые поступления, налоговое администрирование, институцональный подход
The article substantiates the importance of studying the problems of the black economy as one of the main national threats to the state in modern conditions. The subject of the study is a set of scientific and practical issues aimed at increasing the effectiveness of combating tax evasion. The object of the study is shadow economic activity and the mechanism of tax evasion. The measures being implemented in the Republic of Tajikistan to reduce the scale of tax evasion based on the development of the digital economy, to legalize the shadow economy are highlighted, and possible ways to improve the efficiency of tax authorities in tax administration are outlined. During the study, methods of statistical observation, grouping and generalization, analysis and synthesis, probabilistic assessments, as well as a logical and systematic approach were used. The necessity of achieving a compromise between the interests of the state and taxpayers in the process of implementing measures aimed at increasing the effectiveness of combating tax evasion is substantiated. The need for priority of an institutional approach to solving problems of tax evasion in modern conditions is substantiated.
Keywords: black economy, tax evasion, national danger, black economy dimension, tax revenue, tax administration, institutional approach
Дар охири асри ХХ муаммои мубориза бо щтисодиёти пинхонй яке аз масьалахои мухимми щтисодии аксари кишвархо гардидааст. Мутобщи маьлумоти Бонки чахонй, хиссаи щтисодиёти пинхонй дар чахон зиёда аз 30 фоизи мачмуи махсулоти дохилии чахониро ташкил медихад.
И^тисодиёти пинхонй дар андозаи муайян ^ариб дар хамаи кишвархои чахон вучуд дошта, шаклхои зухури он пайваста такмил ва тагйир ёфта истодаанд, ки ба хазинаи давлат зарари калон мерасонад. Дар мачмуь, хамасола дар бахши пинхонй камаш 8 млрд. арзиши иловашуда ба вучуд меояд, ки ба хисобот ва омори расмии давлат дохил намешавад. Дар радифи дигар кишвархо, дар Чумхурии Точикистон низ дар баробари и^тисодиёти расмй, и^тисодиёти пинхонй вучуд дорад, ки ми^ёсан нисбатан назаррас аст.
Бояд ^айд намуд, ки тахдщи муфассали и^тисодиёти пинхонй нихоят мураккаб мебошад. Бо вучуди он ки муайян кардани он осон аст, амалан андозагирии он гайриимкон мебошад, зеро и^тисодиёти пинхонй оморро пеш намебарад ва тагйирпазир аст. Хусусиятхои муайянкунандаи и^тисодиёти пинхонй саркашй аз ба^айдгирии расмии фаьолияти сохибкорй, ахдхои сохтаи миёни субьектхои сохибкорй ё тахрифкории бошууронаи шарту о^ибатхои ахдхо мебошанд. Мафхуми саркашй аз пардохти андоз мухтасаран хамчун кохиши гайри^онунии ухдадорихои андоз дониста мешавад, яьне молхо тахвил дода шудаанд (корхо ичро ва хизматрасонихо анчом дода шудаанд), аммо хисоботи он ба ма^омоти андоз ё пешниход нашудааст, ё тавре тахриф карда шудааст, ки тиб^и он андоз ё умуман пардохт карда намешавад, ё дар хачми кам назар ба талаботи ^онунгузории андоз пардохт мегардад. Дар асл, фаьолияте, ки бо саркашй аз пардохти андоз ало^аманд аст, во^еан як чузьи и^тисодиёти пинхонй мебошад.
Дар сохаи андоз то хол таьрифи аз чониби умум эьтирофшудаи истилохи щтисодиёти
пинхонй вучуд надорад. И;тисоди пинхонй ва чузьи андозии амнияти щтисодии давлат ба хам ало;аманд мебошанд: чй радаре, ки доираи щтисоди пинхонй васеъ бошад, хамон ;адар хиссаи зиёди молхо, корхо ва хизматрасонихо андозбандй карда намешавад ва мутаносибан хамон ;адар таъмини чузъи андозии амнияти щтисодии кишвар дар сатхи пасттар ;арор дорад.
Муносибатхои андозиро меъёрхои ху;у; муайян мекунанд, вале таъсири равандхои объективии и;тисодиро ба онхо нодида гирифтан мумкин нест. Номувозинатии рушди сохахои и;тисодиёти миллй, норасоии сармоягузорй, монеахои маъмурй барои ворид шудан ба муносибатхои бозорй, мавчуд набудани мухити солими ра;обатй, номутавозинии нарххо, ки дар мачмуъ бо ноустувории и;тисодиёти чахонй та;вият ёфтаанд, заминаи суистифода ва рафтори зиддиху;у;ии субьектхои хочагидор гардида, мухити равандхои пинхонии и;тисодиро ба вучуд овардаанд.
И;тисодиёти пинхонй хамчун фаъолияти хочагидорй, ки берун аз назорат ва бахисобгирии давлатй рушд меёбад, падидаи глобалй буда, новобаста ба амсилаи низоми и;тисодиёт дар хамаи кишвархои чахон ба назар мерасад. Аммо, агар дар кишвархои мутара;;й хиссаи он то 8 фоизи ММД-ро ташкил дихад, дар кишвархои рушдкунанда, аз чумла Чумхурии Точикистон, бо дарназардошти бахши чиноятй то 17 фоизи ММД-ро ташкил мекунад. Чунин хачми фаъолияти пинхонии и;тисодй амнияти миллии кишвар ва, пеш аз хама, бахши молияи онро, ки суботи низоми молиявй-бонкиро муайян намуда, тавассути таъмини он давлат метавонад шароити и;тисодии фаъолияти ниходхои идоракунй ва бозориро кафолат дихад, зери хатари чиддй мегузорад. Дар навбати худ, низоми бучетию андозй асоси амнияти молиявиро ташкил медихад.
И;тисодиёти пинхониро шартан ба намудхои зерин чудо кардан мумкин аст:
- и;тисоди гайрирасмй, ки ба намудхои ;онунии фаъолияти сохибкорй машгул буда, доираи он аз назорат дур аст. Аз чумла, пешбурди фаъолият бидуни ;айди давлатй, ичозатдихй, барасмиятдарории муносибатхои мехнатй ва гайра;
- и;тисоди чиноятй, ки фаъолияти ;онунан мамнуъ, аз чумла савдои маводи мухаддир ва силох, ;очо;и молу махсулотро дар бар мегирад;
- и;тисоди сохта - фасод, пешниходи имтиёзхои инфиродй дар заминаи робитахои коррупсионй.
Дар ма;ола мо бахши аввалро мавриди баррасй ;арор медихем, зеро ду бахши охир предмети омузиши ма;омоти хифзи ху;у; мебошад.
Мавчудияти и;тисодиёти пинхонй дар Чумхурии Точикистон, мисли дигар кишвархо сабаб ва заминахои зиёд дорад, ки миёни онхо дарачаи баланди нобоварй ба давлат, сатхи нокифояи дастгирии ичтимоии ахолй, мураккаб ва шаффоф набудани ;онунгузорй, меъёрхои баланди андоз, заиф будани иттилоотонии ахолй, беасос манъ намудани баъзе намудхои фаъолиятро номбар намудани мумкин аст. Хусусиятхои и;тисодиёти пинхонй дар чумхурй бо саркашй аз андоз, фирори сармоя ба хорича, пешбурди бахисобгирии дукаратаи мухосибй, савдои бартерй, бекории пинхонй ва фасод ало;аманд мебошад, ки онро бо сатхи нокифояи рушди и;тисоди бозорй ва мутаносибан фарханги андози ахолй маънидод кардан мумкин аст.
Дар Чумхурии Точикистон и;тисодиёти пинхонй ;ариб хамаи сохахои фаъолияти и;тисодиро фаро гирифта, паёмадхои манфии зиёде дорад. Яке аз чузъхои и;тисодиёти пинхонй шугли пинхонй (гайрирасмй) мебошад, ки дар он далели му;аррар намудани муносибатхои мехнатй байни корманд ва корфармо аз ма;омоти расмй пинхон карда мешавад. Дигар сабаби афзоиши и;тисоди пинхонй сатхи баланди бекорй буда метавонад, зеро ашхоси бекор барои гирифтани даромад аз хар гуна роху воситахо истифода менамояд, ки дар нихоят ба суботи ичтимоиву и;тисодии кишвар таъсир мерасонад. Аз ин ру, ин нишондиханда бояд дар динамика арзёбй карда шавад.
Вазнинии гаронии андоз яке аз омилхои асосии та;вият ёфтани афзоиши равандхои пинхонй ва пурзуршавии фаъолияти пинхонии и;тисодй мебошад. Аммо, таъсири он дар хар як мамлакат хусусиятхои худро дошта, байни сатхи рушди давлат ва дарачаи пасти саркашй аз андозбандй робитаи муста;им вучуд дорад [7,196].
Гаронии аз хад зиёди андоз натичаи фаъолияти давлатест, ки наметавонад чамъоварии
воцеии андозро таъмин кунад ва кохиши манбаи андозбандиро аз хисоби баланд намудани меъёрхои андоз чуброн менамояд, ки боиси зиёд шудани хуцуцвайронкунихои андоз мегардад. Напардохтани андоз, ки аз он чумла аст, боиси талафоти зиёди бучет ва ихтисоркунии харочоти он мегардад ва аз хисоби андозсупорандагони бомасъулият чуброн карда мешавад.
Аз руи арзёбии коршиносони Бонки чахонй, хачми ицтисодиёти пинхонии Чумхурии Точикистон 17 фоизи мачмуи махсулоти дохилй ва тибци арзёбии омори расмй - 25 фоизро ташкил медихад, ки ин фарцият, эхтимол, бо тафовути усулхои арзёбии ин нишондиханда шарх дода мешавад. ^адс задан мумкин аст, ки нишондихандаи воцей 2022 фоизро ташкил мекунад. Ба хар хол, сатхи ицтисодиёти пинхонй дар Чумхурии Точикистон нигаронкунанда буда, тибци Стратегияи рушди миллии Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 хиссаи андозхои пардохтнашаванда дар сохтори ицтисодиёти пинхонй метавонад тацрибан 17 фоизи ММД-ро ташкил намояд [6].
Тибци арзёбии цаблии Хазинаи байналмилалии асъор соли 2008-ум сатхи ицтисодиёти пинхонй 28-30 фоизи ММД-ро ташкил додааст. Ин холат Х^укумати кишварро водор месозад, ки махдудсозии истифодаи пули нацдро дар ицтисодиёт яке аз хадафхои асосии Барномаи рушди маъмурикунонии андоз ва Нацшаи амалхо барои давраи солхои 20202025 шуморад. Ба туфайли тадбири мазкур ицтисодиёти пинхонй махдуд мегардад, манбаъхои андозбандй ва воридоти андоз ба бучет тавсеа меёбад.
Барномаи рушди маъмурикунонии андоз барои давраи солхои 2020-2025 дар ошкор ва рафъи иштироки субъектхои хочагидор дар ицтисоди пинхонй хам дар шакли тахрифкории маълумот ва хам дар шакли машгул шудан бо фаъолияти сохибкорй бидуни цайди давлатй муносибати умумиро пешбинй менамояд, ки дар самти татбици имкониятхои арзёбии хавфхои андоз чихати муайян кардани омилхои таъсиррасон аз манфиат холй намебошад, аз чумла:
• содагардонии маъмурикунонии андоз, аз чумла хизматрасонихои нав;
• баланд бардоштани эътимод ба мацомоти давлатй;
• тавсеаи истифодаи пардохтхои гайрипулй тавассути чорй намудани хисоббаркунихои гайринакдй бо ниходхои дахлдори давлатй;
• тавсеаи истифодаи дастгоххои хазинавии дорои хотираи фискалй;
• татбици хизматрасонихои электронй чихати дастгирии андозсупорандагон дар халли масъалахои бахисобгирй ва андозбандй;
• муайян намудан ва рафъи хавфхои пинхонкунии даромад.
Афзоиши бахши пинхонй ва шугли гайрирасмй сармоягузориро бозмедорад, махсулнокии онро паст намуда, манбаи даромади бучетро кохиш медихад, самарабахшии танзими давлатиро махдуд менамояд ва ба фасод мусоидат менамояд. Дар Чумхурии Точикистон ба мисли дигар кишвархои Осиёи Марказй, бахши пинхонй хиссаи назарраси ицтисодиёти мамлакатро ташкил медихад. Мувофици назарсанчихои охир, арзиши миёнаи пардохтхои гайрирасмии ташкилотхо дар соли 2018-ум 7,9 фоизи хачми солонаи даромади онхоро ташкил медихад. Дар сохтори ицтисодиёти пинхонй хиссаи андозхои ба бучет пардохтнагардида 17 фоизи ММД-ро ташкил медихад [8].
Низоми цонунгузорие, ки аз чониби давлат ташаккул дода шудааст, вокуниши чомеаи сохибкориро чихати муносибгардонии фаъолияти ицтисодй ба миён меорад, ки дар навбати худ, ицтисодиёти пинхонй ва дар мамлакат -фасод ва равандхои табиии цонунигардонии гайрицонуниро ба вучуд меорад.
Дарки он нукта мухим аст, ки бе дарназардошти хиссаи ицтисодиёти пинхонй тасаввуроти аниц ва амиц оид ба мицёси ицтисодиёти миллй хеле мушкил ва, хатто, имконнопазир аст. Дар баробари ин, ицтисоди пинхонй ба сифати пешгуихо, ки хангоми коркарди сенарияхои эхтимолй дар мархилаи тахияи лоихаи бучет ба инобат гирифта мешаванд, таъсири худро мерасонад. Мутаносибан, мавчуд набудани маълумоти дациц оид ба хачми бахши гайрирасмй, ки дар ицтисодиёт хиссаи назаррас дорад, раванди захматталаби пешгуии рушди макроицтисодии кишварро душвор мегардонад [4,81].
Цадвали 1.
Мавцеи Ч,умхурии Тоцикистон дар радабандй аз руи мицёси ицтисодиёти пинхонй
Мавкеъ/ чой Номи кишвар Х,иссаи ик;тисоди пинхонП дар ММД, % Мавкеъ/ ЧОЙ Номи кишвар Х,иссаи ик;тисоди пинхонП дар ММД, %
1 Гур ЧИСТОН 64,87 31 Чумхурии Точикистон 42,99
10 Танзания 52,22 33 Никарагуа 42,63
11 Озарбойчон 52,19 34 Арманистон 42,59
23 Украина 44,8 45 Казокистон 38,88
24 Ч,умхурии Беларус 44,52 49 Федератсияи Россия 38,42
25 Ангола 43,96 51 Чумхурии Киргизистон 37,92
27 Молдова 43,43 133 Монгола 17,28
Манбаъ: Shadow Economies Around the World: What Did We Learn Over the Last 20 Years? - JJRL: hups: www.imf.org en publications wp issties/2018/01/25/shadow-economies-arotmd-the-world-M'hat-did-we-learn-over-the-last-20- vears-45583 (дата обращения: 11.06.2019). -Матн: электрона.
Усулхои цисман пинхон кардани фаъолият ва саркашй аз пардохти андоз гуногунанд, вале онхо асосан тахрифи объектхои андозбандй ва цаллобии андозиро дар бар мегиранд. Хатари тахрифи объекти андозбандй дар он аст, ки бо кохиш додани доимии манбаъхои андозбандии андозхои алохида алоцаманд аст. Барои ба даст овардани самараи дилхох схемахои гуногун истифода мешаванд, ки маъмултарини онхо кам нишон додани музди мехнат, зиёдкунии харочот, кам нишон додани хачми истехсол ва фуруши махсулот дар хисоботи андоз, истифодаи гайрицонунии имтиёзхои андоз мебошанд, ки боиси афзоиши унсурхои ицтисодиёти пинхонй, аз цабили музди мехнати пинхонй, хачми пинхонии истехсолот, истифодаи гайрицонунии фондхои истехсолй мегарданд. Механизми истифодаи усулхои ицтисоди пинхонй барои напардохтан (ё пурра напардохтани) андоз аз даромади шахсони хуцуцй аксар вацт бо дохил кардани як цатор харочоти аз лихози ицтисодй беасос, ки дар як вацт объекти бастани андоз аз даромади шахсони воцей ба хисоб мераванд, аз цабили подошпулй аз руи шартномахои хусусияти гражданию хуцуцидошта хангоми ичрои кор ва хизматрасонй, ба ичора додани молу мулк ё додани онхо ба идоракунии боваринок, шартномахои муаллифй ва мехнатй мебошанд.
Механизми кам кардани ухдадорихои андоз аз даромади шахсони воцей ва андози ичтимой ба фондхои мацсадноки давлатй бо рохи пинхонкунии цисми фонди музди мехнат тавассути пардохти маош дар «лифофа» амалй карда мешавад ва собит шудааст, ки шумораи зиёди андозсупорандагон музди мехнатро ба шахсони воцеии кироякор, маъмулан, назар ба сатхи миёнасохавии он пасттар пардохт менамоянд. Механизми мазкур асосан дар сохахои савдои яклухт ва чакана, сохтмон ва хизматрасонии маишй татбиц карда мешавад. Кам кардани хачми даромад ва фоида тавассути амалисозии харочоти сохта, гайрицонунй татбиц намудани механизми нархгузорй бо мацсади баланд бардоштани сатхи арзиши ашёи хом, мавод, сузишворй ва дигар унсурхои харочот, ки арзиши аслии махсулотро ташкил мекунанд, аз усулхои зиёд кардани харочот ба хисоб мераванд. Ин амалхо ба кохиши ухдадорихои андоз на танхо оид ба андоз аз даромад, балки андоз аз арзиши иловашуда низ оварда мерасонад [2,99].
Ошкор сохтани чунин цонуншиканихо амали нихоят захматталаб ва гаронарзиш мебошад, махсусан, агар дар натичаи назорати камералии эъломияхои андоз номутобицатихо муайян нашуда бошанд. Дар назар доштан лозим аст, ки раванди мазкур санчиши фаъолияти на танхо андозсупоранда, балки контрагентхоро, ки аксаран «ширкатхои якруза» мебошанд, тацозо мекунанд. Бинобар ин, мубориза бо «ширкатхои якруза» ба мадди аввал мебарояд, ки шумораи онхо тибци маълумоти Кумитаи андози назди ^укумати Чумхурии Точикистон зиёда аз хазор ададро ташкил медихад. Чунин ба назар мерасад, ки ваколатхои мацомоти бацайдгирии давлатй дар самти санчишу ташхиси ташкилотхои бацайдгирифташаванда бояд васеъ карда шавад, зеро мухлати 24-соатаи барои расмиёти мазкур муцарраргардида нокифоя буда, хадди ацал як мох талаб карда мешавад.
Соли молиявиро бо зарар чамъбаст кардани ширкатхои алохида, ки аксаран сохтакорй мебошад, мушкилоти чиддй ба хисоб меравад. Мавчуд будани тацрибан 30 фоизи супорандагони андоз аз даромади шахсони хуцуцй, ки хисоботи сифрй пешниход менамоянд ё соли молиявиро бо зарар чамъбаст мекунанд, далели гуфтахои боло мебошад. Дар натича, талафоти даромади бучети давлатй дар соли 2022-ум зиёда аз 15 фоизи маблаги пешбининамударо ташкил кардааст [8]. Вазъият аз он сабаб мураккабтар мегардад, ки тибци цонунгузории амалкунанда зарари ба миён омада, метавонад манбаи андозро барои даврахои минбаъда низ то 3 сол кохиш дихад, ин муцаррароти цонунгузорй нисбат ба андозсупорандагони тибци низоми содакардаи андозбандй фаъолияткунанда низ татбиц карда мешавад (дар сурати ичрои ухдадории андоз мутобици объекти андозбандй «даромад тархи харочот»).
Ба ацидаи мо, муносибат ба ташкилотхои зараровар тавре тачдиди назар карда шавад, ки андозсупоранда ба такроран зараровар гардидан хавасманд набошад.
Каллобии андозй намуди вазнини хуцуцвайронкунии андоз ба хисоб рафта, дар бисёр кишвархо масъулияти чиноятиро ба бор меорад. Дар Чумхурии Точикистон аксар вацт цаллобии андозй дар тахияи хуччатхои цалбакй, аз чумла махсулоти содиршаванда, сохибкории цалбакй, азхудкунии маблаг, татбици схемахои сершумори баргардонидани андоз, бахусус оид ба андоз аз арзиши иловашуда ва андози аксизй зохир мешавад.
Баландшавии меъёрхои андози ичтимой ба фондхои мацсаднок ба афзоиши хачми ицтисоди пинхонй мусоидат мекунад, зеро гаронии асосии фискалй ба фонди музди мехнат бо ин нишондиханда алоцаманд мебошад.
Фахмост, ки беасос баланд кардани меъёрхои андози ичтимой ба фондхои мацсадноки давлатй як цисми музди мехнатро ба гардиши пинхонй ворид месозад. Механизми андозбандии молу мулк ба даромади молу мулки харидоришуда ва хачми молу мулки дар ихтиёри андозсупоранда царордошта алоцаманд намебошад. Аён аст, ки цисми асосии молу мулки манцул ва гайриманцули андозсупоранда аз хисоби даромади пинхонй ба даст оварда мешавад. Набудани механизми циёси даромад ва харочоти андозсупоранда имкон намедихад, ки ин раванд тахти назорат царор дода шавад.
Маълум аст, ки хохиши пинхон доштани молу мулки аз даромади гайрицонунй ба даст овардашуда, инчунин имконияти саркашй аз пардохти андоз аз молу мулк сохибмулконро водор месозад, ки амволро ба номи он гуруххои ахолй, масалан, нафацагирон ва шахсони имтиёзнок ба цайд ва аз нав ба цайд гузоранд. Рохи халосй дар он аст, ки хангоми бацайдгирии молу мулки арзишашон аз хадди муцараргардида зиёд талаб намудани хуччати тасдицкунандаи даромаде, ки аз он хисоб амвол харидорй шудааст, инчунин давраи царор доштани он дар моликияти шахс ба мацсад мувофиц мебошад. Дар ин маврид истифодаи тачрибаи кишвархои дигар ба мацсад мувофиц аст.
Мисол, дар Финляндия дар рузномахои даврй хамасола маълумот оид ба даромад ва харочоти хамаи шахрвандон барои давраи гузаштаи андоз ба нашр мерасад. Дар асоси чунин хисоботи оммавй сокинон метавонанд назорати чамъиятиро амалй намуда, мацомоти андозро дар хусуси симои шахрвандоне, ки харочоташон аз даромадашон зиёд аст, хабардор намоянд.
Дар Канада тачрибаи зерин истифода мешавад: андозхои пардохташуда ва даромади эъломияшуда бо тарзи зиндагии шахс муцоиса мегардад, дар навбати худ, бо тамгаи мошини сабукрав, арзиши молу мулки гайриманцул, тарзи гузаронидани рухсатй ва дигар маълумот, ки аз махзани маълумоти ниходхои давлатй ва ширкатхои хусусй дастрас мегардад, муайян карда мешавад [3,27].
Раванди азнавбацайдгирии молу мулке, ки дар шакли хадя ва мерос гузаронида мешавад, аксаран чихати пинхон доштани пайдоиши чиноии ин молу мулкхо, ки солхои охир васеъ пахн шудааст, шояд бознигарии масъалаи чорй намудани андози мерос ва хадяро тацозо дошта бошад, ки дар кишвархои хорича маъмул гаштааст.
Масъалаи чиддии сиёсати андоз дар партави мубориза бо ицтисодиёти пинхонй танзими муносибатхои андозй бо шахсони воцеии хоричй ба хисоб меравад, ки фаъолияти худро дар худуди Чумхурии Точикистон амалй менамоянд. Аз маълумоти оморй аён аст, ки дар худуди Чумхурии Точикистон хазорхо шахрвандони хоричй царор доранд. Нуцтаи мухимми муайян кардани даромади пинхонии андозсупорандагон - шахсони воцеие, ки сохибкорони инфиродй намебошанд, ба мацомоти андоз пешниход намудани хуцуц ба дастрасии маълумот оид ба мавчудияти суратхисоби бонкй, пасандоз ё бацияи маблагхо дар суратхисоб, хисобот оид ба амалиётхои суратхисоб дар сурати мавчуд будани царори рохбарияти мацомоти андоз дар холати гузаронидани санчиши андоз нисбат ба чунин
шахсон аз ташкилотхои царзй ба хисоб меравад. Ахаммияти чунин тадбирхо дар он аст, ки аксар вацт дар рафти гузаронидани корхои назоратй далели иштироки шахсони воцей дар схемахои саркашй аз андоз, аз чумла бенефитсиархо - гирандагони нихоии манфиати беасоси андоз муцаррар карда мешавад. Тацсимоти чараёнхои молиявй ба манфиати шахсони воцей ва бозтацсим дар байни онхо дар холи хозир берун аз салохияти назоратии мацомоти андоз буда, онхо хуцуци санчиши суратхисоби чунин шахсонро надоранд. Ба назар мерасад, ки мубориза бо чунин намудхои ицтисоди пинхонй дар иртибот бо муцаррароти Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи авф бинобар цонунигардонии дороихо ва маблагхои шахрвандони Чумхурии Точикистон» ва муайян намудани мафхуми молик - бенефитсиар - шахси воцеие, ки ба таври мустацим ё гайримустацим (ба воситаи шахсони сеюм) сохибии муштарак (хиссаи иштирок дар сармояи оинномавй зиёда аз 25%) дорад, дар нихоят сабук хохад гашт.
Дар баробари ин, бо дарназардошти душвории муайян намудани молик - бенефитсиар, дар сурати муайян нагардидани он, метавонад хамчун мацоми ягонаи ичроияи мизоч эътироф карда шавад. Аз сабаби он ки дар солхои охир шумораи санчишхои сайёри андоз пайваста кам шуда истодааст, аксари андозсупорандагон, бо назардошти он ки эхтимоли гузаронидани санчиши андоз дар фаъолияти онхо дар сатхи паст царор дорад, дар самти тахрифкории хисобот хуцуцвайронкунии андоз содир менамоянд. Табиист, ки ваколатхои назорати камералии андоз дар чунин шароит бояд тавсеа дода шавад, бахусус дар цисмати санчиши эъломияи андоз аз арзиши иловашуда ва андоз аз даромади шахсони хуцуцй, ки зарар кашидааст ё маблаги андоз мунтазам кохиш дода мешавад. Мантицан дуруст мебуд, агар ба мацомоти андоз хуцуци талаби хуччатхои аввалияи мухосибй - регистрхои бахисобгирии андоз ва мухосибй, дигар хуччатхои тасдицкунандаи хаццонияти маълумоти дар эъломияхои андоз дарчгардида пешниход карда шавад.
Самти мухимми муцовимат ба ицтисодиёти пинхонй назорати бонкхо ба ичрои саривацтии ухдадорихои пешбининамудаи цонунгузории андоз, аз чумла дар бобати ичрои дархостхои мацомоти андоз аст, ки ба таъмини шаффофияти фаъолияти иштирокдорони муносибатхои ицтисодй, аз чумла муцовимат ба саркашй аз пардохти андоз тавассути ширкатхои офшорй ва «ширкатхои якруза» мусоидат менамояд.
Раванди чахонишавии ицтисодиёт, дар баробари паёмадхои мусбат, оцибатхои манфии марбут ба чинояти андозй ва аз байн рафтани маблагхои зиёд тавассути истифодаи юрисдиксияи сабуки андозиро ба бор меорад [2,38]. Мусаллам аст, ки як цисми даромад ва фоидае, ки аз фаъолият дар худуди Чумхурии Точикистон тавассути истифодаи гайрицонунии механизми муайян намудани бенефитсиар гирифта шудааст, дар кишвархои дигар андозбандй карда мешавад. Вобаста ба ин, ба назари мо, ба Кодекси андози Чумхурии Точикистон ворид намудани тагйирот ба мазмуни зерин ба манфиати кор аст: андозсупоранда/гирандаи нихоии даромад, ки дар холати баррасишаванда бешубха шахси воцей ё хуцуции ватанй мебошад, сарфи назар аз шартхои ахд, дар Чумхурии Точикистон андоз пардохт менамояд. Бешубха, муваффацият дар мубориза бо ицтисодиёти пинхонй бидуни созиши муайян байни манфиатхои андозсупоранда ва давлат ба даст намеояд. Имконияти то чи андоза ба даст омадани чунин созишро танхо тавассути тахлили таъсири сохтори низоми андозбандй ба сармоягузорй дар мачмуъ дар мамлакат ё сохахои алохида муайян кардан мумкин аст.
Нишондихандаи «Doing В18те88»-«Пешбурди сохибкорй», ки хамасола аз чониби Бонки чахонй ва Корпоратсияи молиявии байналмилалй хисоб карда мешавад, яке аз нишондихандахои маъмули пешбурди фаъолият дар мамлакати мушаххас ба хисоб меравад. Тахлили муцоисавй дар асоси амсилаи стандартии арзёбии чанбахои гуногуни шароити фаъолияти ташкилоти миёна натичагирй карда мешавад, ки 10 самт, аз чумла андозбандиро
фаро мегирад. Нишондиханда маълумотро оид ба андозхои пардохташавандаи ташкилот ба хисоби миёна дар як сол ва ;иёси гаронии фискалии вобаста ба пардохти андозро дар бар мегирад. Аз руи нишондихандаи «Андозбандй» Чумхурии Точикистон дар ин раддабандй 126-умро мав;еи ишгол менамояд. Гаронии пасти андози ташкилотхо, асосан аз руи музди мехнат ва дигар андозхо бартарии асосии ра;обатпазирии кишвархои дорои рейтинги баланд махсуб мешавад. Оид ба сатхи гаронии андоз бошад, ;айд намудан мумкин аст, ки дар Чумхурии Точикистон он дар сатхи 13,3% нисбат ба ММД ;арор дорад. Лозим ба таъкид аст, ки дар нишондихандаи мазкур андозхои воридотии гумрукй ба назар гирифта нашудааст.
Ба ма;сади кохиши имконияти гирифтани манфиати беасоси андозй бознигарии имтиёзхои андоз ва тавсеаи ваколатхои ма;омоти андоз дар самти мониторинги нишондихандахои самарабахшии имтиёзхои андоз ахаммияти калон дорад. Ба назар мерасад, ки мушкилоти асосй дуруст муайян кардани андозсупорандагон ва намудхои фаъолият мебошад, ки барои онхо ин ё он имтиёзи андоз пешбинй мегардад. Хдрчанд татби;и имтиёзи андоз бидуни мутахассисони сохаи андоз номумкин аст, дар баъзе мавридхо, аз чумла, барои муайян намудани дарачаи навоварии лоиха ё моли истехсолшаванда ваколати ма;омоти андоз нокифоя мебошад.
Дар мачмуъ, метавон хулоса кард, ки усулхои дар и;тисодиёти пинхонй татби;шавандаи саркашй аз пардохти андоз гуногун мебошанд ва, аз ин ру, мубориза бо онхо низ бояд доимй, хамачониба ва ;атъй бошад.
Дар холи хозир, дар чахон кишваре нест, ки дар он и;тисодиёти пинхонй вучуд надошта бошад. Аз ин ну;таи назар, и;тисодиёти пинхонй падидаи ногузир мебошад, бо вучуди ин, дар чахони муосир таносуби и;тисодиёти расмй ва и;тисодиёти пинхонй, татби;и тадбирхои танзими он ва, мухимтар аз хама, дар сатхи паст 5-8 фоиз нигох доштани он ахаммияти хоса дорад. Гузашта аз ин, ;исми зиёди даромаде, ки андозбандй намешавад, аз хизматрасонихои камарзиш ба даст меояд, ки амалан барои ма;омоти андоз дастнорас мебошад. Аз ин ру, пурзур намудани назорати чунин даромадхо дар ми;ёси кишвар аз лихози и;тисодй мувофи;и ма;сад намебошад, зеро хатто дар сурати самарабахш будани тадбирхои андешидашуда даромади иловагии бучет та;рибан ба харочоти ташкил ва гузаронидани назорати андоз баробар мешавад. Ба хар хол, сатхи умумии бахши гайрирасмй сол то сол бинобар таъсири як ;атор омилхо, аз чумла рушди ра;амикунонии и;тисодиёт ва суръатбахшии коркарди маълумот, ки шаффофияти амалиётхои молиявй ва вусъати мубодилаи маълумотро байни ма;омоти андоз ва танзимгарони молиявй баланд мебардорад, тадричан кохиш ёфта истодааст. Хдмин тавр, му;овимат бо и;тисодиёти пинхонй аз самтхои калидии фаъолияти аксари давлатхо ба шумор меравад, зеро бинобар беназоратии бахши мазкур шумораи муайяни шахрвандон то хол бидуни кафолатхои ичтимой бо;й мемонанд [7,20].
Масъалаи амнияти и;тисодй ва чузъи андозии он солхои охир дар Чумхурии Точикистон махсусан мубрам гардидааст, зеро чиноятхои андозй, фирори сармоя ба хорича, ба;ияпулихои андоз, фасоди густурда чиддан ба амнияти миллии давлат тахдид мекунанд. Барои мубориза бо саркашй аз пардохти андоз дар мачмуъ ду равиши асосиро истифода кардан мумкин аст [1,41].
Равиши якум - ху;у;й, ки такмили ;онунгузорй ва пурзур намудани назорати риояи онро пешбинй менамояд.
Равиши дуюм - институтсионалй мебошад ва фарохам овардани чунин шароитро барои фаъолияти субъектхои хочагидор дар назар дорад, ки дар он пинхон кардани объектхои андозбандй аз лихози тичоратй беманфиат мегардад ва ё ташкилот бинобар баъзе бартарихо ба пардохтани андоз манфиатдор хохад буд. Чиноятх,ои андозй дар чахони муосир торафт мураккабтар мешаванд. Баррасии онхо аксар ва;т ба салохиятхои ма;омоти гуногуни
давлатй дохил мегардад, ки дар ин соха мутахассис нестанд. Бинобар ин, ба андешаи як цатор мухаццицон, то замоне, ки манфиати ицтисодии андозсупоранда цонеъ карда нашавад, мубориза бо саркашй аз пардохти андоз натичахои матлуб нахохад дод [3,28].
Напардохтани андоз аз лихози ицтисодй бояд беманфиат гардад, яъне дурнамои баланд бардоштани самарабахшии тадбирхо дар мубориза бо саркашй аз андоз дар татбици равиши институтсионалй царор дорад.
Татбици равиши нав ба халли масъалахои махдудсозии доираи фаъолияти пинхонй мусоидат намуда, фарохам овардани шароитеро пешбинй менамояд, ки дар асоси такмили цонунгузории андоз дар самти хавасмандгардонии рушди сохибкорй ва сармояи инсонй, андешидани тадбирхои самарабахши хифзи ахолй аз тарафи давлат аз цаллобии молиявй, таъмини химояи пасандозхои онхо сохибкории пинхонй беманфиат мегардад. Тахияи нацшаи баланд бардоштани сатхи риояи меъёрхои цонунгузории андоз барои таъмини ичрои нишондихандахои самарабахшии дар Барномаи рушди маъмурикунонии андоз пешбинишуда дар давраи солхои 2020-2025 шароит фарохам меорад [1].
Мавцеи чомеа оид ба ицтисодиёти пинхонй дар раванди таъсиррасонй ба риояи ихтиёрии меъёрхои цонунгузории андоз омили калидй мебошад. Дигар роххои муцовимат ба ицтисодиёти пинхонй чунин ба назар мерасанд:
• баланд бардоштани сатхи огохонии ахолй дар бораи нацши андоз дар ноил шудан ба хадафхои адолати ичтимой ва хизматрасонихои мухимми давлатй;
• такмили усулхои назорати амалиётхои молиявй;
• ба мацсади таъмини шаффофияти бештари амалиётхо (транзаксия) тавсеаи хисоббаробаркунихои гайринавдй тавассути низоми электронии пардохтй;
• чалби чомеа ба раванди муайян намудани роххои истифодаи пули нацд ва даст кашидан аз онхо. Чомеа субъектхои ицтисоди пинхониро, ки андози ночиз пардохт менамоянд ё умуман андоз намесупоранд, камтар тахаммул мекунад, бо вучуди ин, кумакпулихои давлатиро мегиранд;
• такмили цонунгузорй дар сохаи танзими ицтисодиёти миллй, ки ба фарохам овардани шароити мусоиди корй равона гардида, пешбурди фаъолияти гайрирасмиро беманфиат мегардонад;
• тахияи барномахои нави хавасмандгардонии субъектхои сохибкорй чихати барориши онхо аз «бахши гайрирасмй»;
• таблиги васеи чорахо дар самти мубориза бо саркашй аз пардохти андоз, нашри маълумот оид ба тадбирхои андешидашуда, аз чумла, таъциби судии чунин фаъолият.
• тавсеаи хамкории байналмилалии мубодилаи маълумот чихати муцовимат бо ицтисоди пинхонй.
Дар навбати худ, мацомоти андозро зарур аст, ки чомеаро харчи бештар дар бораи мавчудияти имконияти васеи ошкорсозии фаъолият дар ицтисоди пинхонй ва муцовимат бо он огох созад, то эътимоди мардум ба самаранокии фаъолияти мацомоти андоз тацвият ёфта, саркашй аз пардохти андоз пешгирй карда шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. К,арори Хукумати Цум^урии Тоцикистон «Дар бораи Барномаи рушди маъмурикунонии
андоз барои солхои 2020 - 2025». - Душанбе, 2019. - №643.
2. Арипов М.Г. Налоговые механизмы снижения уровня теневой экономики и
стимулирования инвестиционной деятельности // Финансы и кредит. - 2012. - № 42
(522). - С.35 - 41.
3. Мазур Л.В., Батяев А.В. Налоговая нагрузка и теневая экономика // Территория науки.
- 2018. - № 5. - С.98 - 102.
4. Мусаева Х.М., Газимагомедова П.К. Повышение эффективности противодействия уклонению от налогов в контексте "обеления" экономики //Налоги и налогообложение.
- 2018. - № 11. - С.23-33.
5. Пансков В.Г. Теневая экономика и налогообложение // Экономическая теория, анализ, практика. - 2017. - № 5. - С.77 - 91.
6. Стратегияи рушди миллии Цум^урии Тоцикистон барои давраи то соли 2030 -Душанбе, 2016. - № 636. - 103 с.
7. Федотов Д.Ю. Влияние налоговой системы на теневую экономику // Финансы и кредит. - 2015. - 41 (665). - С.10-21.
8. www.andoz.tj //Нишондщандауои асосии фаъолияти Кумитаи андоз [Санаи муроциат: 20.12.2023]
9. https://www.imf.org/en/publications/wp/issues// Shadow Economies Around the World: What Did We Learn Over the Last 20 Years (Санаи муроциат: 11.11.2023). - Матни электрони.
REFERENCES:
1. Decision of the Government of Tajikistan Republic "On the Development of Tax Administration for the period of 2020 - 2025". - Dushanbe, 2019. - №643.
2. Aripov М. G. Tax Mechanism of Reducing the Level of Black Economy and Stimulation of Investment Activity // Finance and credit. - 2012. - №42 (522). - PP.35 - 41.
3. Mazur L.V., Batyaev A.V. Tax Burden and Black Economy // Science territory. - 2018. - №5.
- PP.98 -102.
4. Musaev Kh.M. Gazimagomedova P.K. Acceleration of Effectiveness of Evasive Opposition from the Tax in the Context of "whitewash" of Economy //Tax and Taxing. - 2018. - № 11. -PP.23-33.
5. Panskov V.G. Black Economy and Tax Assessment //Economical theory, analyze, practice. -2017. - №5. - PP.77 - 91.
6. Strategy of National Development of Tajikistan Republic for the period until 2030 -Dushanbe, 2016. - №636. - 103 pp.
7. Fedotov D.U. Tax System Impact on the Black Economy //Finance and credit. - 2015. - 41 (665). - PP.10-21.
8. www.andoz.tj // Main Indicators of the Activity of Tax Commettee [date of appeal: 20.12.2023]
9. https://www.imf.org/en/publications/wp/issues// Shadow Economies Around the World: What Did We Learn Over the Last 20 Years (date of appeal: 11.11.2023). - Electronic text.
