Научная статья на тему 'ТАКМИЛ ДОДАНИ МЕТОДОЛОГИЯИ ТАШКИЛИ КОРҲОИ ОЗМОИШӢ ДАР ЭЛЕКТРОТЕХНИКА АЗ НУҚТАИ НАЗАРИ РОБИТАИ БАЙНИФАННӢ БО ФИЗИКА'

ТАКМИЛ ДОДАНИ МЕТОДОЛОГИЯИ ТАШКИЛИ КОРҲОИ ОЗМОИШӢ ДАР ЭЛЕКТРОТЕХНИКА АЗ НУҚТАИ НАЗАРИ РОБИТАИ БАЙНИФАННӢ БО ФИЗИКА Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
24
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Endless light in science
Область наук
Ключевые слова
мақсад / вазифа / машғулият / усул / донишҷӯ / фаъолият / таълим / таҳқиқот / шахсият / озмоишӣ / электротехника / таҷриба / дастгоҳ / ченкунӣ / ҳисобкунак / амперметр / волтметр.

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Назаров Қурбон Акобирович, Тағоймуродов Зиёдулло Маҳмуродович, Асадуллоев Шамсулло Саъдуллоевич

Таҷрибаи озмоишӣ мисли дигар шакли таълим барои ташаккул додани малака ва навовариҳо барои мутахассис дар ҳалли масъалаҳои касби пешбинӣ шудаанд. Дар ташкили машғулиятҳои озмоишӣ ва амалӣ,масъалаи алоқаи фани физика ва электротехника яке аз вазифаи асоси дар ташаккули системаи дониш, азхудкунӣ, маҳорату малакаи умумии донишҷӯён барои иҷрои корҳои таҷрибавию ҳисоббарори мебошад. Алоқаи байни фанни физика ва электротехника дар машғулияти озмоишӣ инҳоро таъмин мекунад: бо якдигар истифода бурдани донииш, бартараф намудани такроршавӣ, ташаккули системаи ягонаи дониш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАКМИЛ ДОДАНИ МЕТОДОЛОГИЯИ ТАШКИЛИ КОРҲОИ ОЗМОИШӢ ДАР ЭЛЕКТРОТЕХНИКА АЗ НУҚТАИ НАЗАРИ РОБИТАИ БАЙНИФАННӢ БО ФИЗИКА»

Сарфи назар аз он алокаи байнифаннии фан ба кадри кифоя омухта шудааст, тахлили натичаи тахкикоти дар бораи вазъияти мушкилоти татбики алокаи байнифанни дар гузарондани машгулиятхои озмоишй дар донишгох ба кадри кифоя инъикос наёфтааст. Дар ташкили машгулиятхои озмоишй ва амалй,масъалаи алокаи фани физика ва электротехника яке аз вазифаи асоси дар ташаккули системаи дониш, азхудкунй, махорату малакаи умумии донишчуён барои ичрои корхои тачрибавию хисоббарори мебошад. Алокаи байни фанни физика ва электротехника дар машгулияти озмоишй инхоро таъмин мекунад: бо якдигар истифода бурдани донииш, бартараф намудани такроршавй, ташаккули системаи ягонаи дониш мебошад.

Тахкикоти тачрибавии объекти сохташон гуногун барои ошкор намудани алока ва муносибати нави байни мафхуми хосилшаванда ёри мерасонад. Гайр аз ин, махз тахкикоти тачрибавй ягонагии назария ва тачриба, алока, муносибат ва таъсири мутакобилаи онхоро дар раванди маърифати нишон медихад.

йавасманд'1 барои татбики фаъолияти интегративии маърифат'1 бо ташаккули малакаи умумии талрибав'1 дастгири мегардад [1]. Ташаккули малакаи умумии тачрибавй аз тачрибаи назариявй дар раванди нишон додани ходисахои дар дастгоххои баркй рух дода, огоз меёбад. Давомнокии талрибаи намоиш'1 дар озмоишгох бо интихоби мазмун ва сохтори мавзуъшои тахкикшаванда (лараёни тагирёбандаи якшоха; трансформатор; генератор ва мушаррики лараёни доимй ва тагирёбанда; речаи симметр! ва асимметрии сефазаг!) ба даст оварда мешавад Усули схемаи хамачанбаи ченкунии электрикй дар электротехника васеъ истифода бурда мешаванд.

Интихоби машгулиятхои озмоишй бо максади рох надодан ба такроршавй, таъмини талаботи муттасилй ва системанокй дар асоси тахлили робитаи байнифаннй бо физика ва методологияи физика сурат мегирад.

Дар асари А.В. Усова [2] роххои амали гардондани алокаи байни фанхо дар дарсхои таълимй , махсусан истифодаи малакаи бештар дар омузиши фанхои дигар хосилшударо, омузанд. Омузиши фанни физика нисбат ба омузиши курси электротехника пештар сар мешавад, вазифаи дидактикии робитаи байнифанй дар шакли муттасилй байни ин фани таълимй ва азхудкунии дониши нав дар асоси фанни физика амалй мегардад.

Дар чараёни ичрои машгулиятхои озмоишй аз фанни физика донишчуён ба объективияти конунхои физикй бовари хосил мекунанд, ки дониши асосии илми барои омузиши фанхои умумй-техникй заруриро ташкил медиханд ва бо усулхои ченкунии электрикй шинос мешаванд, малакаи кор бо асбобхои ченкунандаи электрикй, доир ба сохти тахкикоти тачрибавй хангоми омузиши объектхои техникй донишхои ибтидои мегиранд.

Х,ар як асбоби техникй (мошинаи электрикй, трансформатор, асбоби электрикченкунанда ва гайра) хамчун объекти моддй инхоро доро мебошад:

- асосхои табиатшиносй;

-хисобкунихои математикй барои тавсиф додани конструксия, принсипи кор, параметр ва характеристика;

- экологй, иктисодй, ичтимой ва робита бо мухити зист.

Омузиши объекти техники дар шуури донишчу бо тамоми гуногунии робита ва ба муносибати он инъикос меёбад. Аз ин ру, хар як дастгохи техникй дар фанни таълимии умумй-техникй бисёрчанба хисобида мешаванд. Дар ташлил ва ифшои ин робитаи байнисошавй воситаи асош мебошанд [1

Максаду вазифа ва усули ташкили машгулияти озмоиширо аз нуктаи назари тайёрии фанн ва ба хам пайвастани дониши муаллимони ояндаи физикаю технология, дида мебароянд. Интихоби усул, шакл ва воситаи ташкили фаъолияти таълимй ва маърифатии донишчуён, пеш аз хама, ба асосхои муносибати шахсй ва асосхои ташаккули шахсияти эчодкор асос меёбад:

- дигаргунсозии фаъолияти азхудкуни ба фаъолияти маърифатии таълимй, эчодй, таълимй ва тахкикотй;

- бартарии рушди сохаи хавасмандкунй дар рушди шахсият;

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

-таъмини огохкунй дар тамоми мархилаи фаъолияти маърифатй;

-аавасмандгардонии кори мустакилона дар рафти таълим, омезиши оптималии усули алгоритм! ва эвристии аавасмандгардонии фаъолияти таълим!, тагйирпазирии вазифаи таълим! бо назардошти хусусияти шахсии донишчуён

Машгулияти озмоишй аз донишчу талаб мекунад, ки дар хар як мархила вай аз сохтори фаъолияти худ огох бошад. Тахлили назариявии асбоби тахкикшаванда барои муайян кардани асосхои умумии ташкили накшахои электрикии пайвасти гуногуни мураккаб, хусусияти вобастагии додашудахои накша ба равандхои физикии кори онхо пешбини карда шудааст. Интихоби усули омузиши тачрибавии вобастагии додашудахо ва занчир дар бораи табиати он ва сохтори элементное, ки занчирро ташкил медиханд, татбики донишхои гирифташударо дар шароити гайристандартй талаб мекунад.

Чунин муносибат ба сохтор ва мундаричаи омузиши корхои озмоишй, тафаккури аналитикй-сунъиро ташаккул медихад, таваччухро ба тахкикоти тачрибавй ба вучуд меорад. Барои халли ин масъалаи таълими дар мархилаи омузиши накшахои оддитарин, асбобхо ва асбобхои маъмултарини электрченкуни ба донишчуён пешниход карда мешавад, ки дар озмоишгохи электротехника маводхоеро ба сохтор ва мазмуни тачриба инъикос мекунанд, азхуд намоянд. Дар аввали дониши гирифташуда донишчуро ба гузаронидани озмоишй илмй-тахкикотй бо ёрии фаъолияти муаллим ва истифодаи дастурхои методй барои корхои озмоишй омода месозад, баъд бо мураккаб шудани вазифаи тачриба, инкишоф додани дарачаи баланди мустакилонаи донишчу зарур аст.

Машгулиятхои озмоишй аз донишчуён талаб мекунад, ки барои сифати кори худ масъулияти катъи хис кунанд. Онхо дар ин бора фикру мулохиза карда, бахо додан аз нуктаи назари танкиди ба амали худ ва ба онхо умум гардондани натичаи корро ёд диханд. Тачрибаи озмоишй дар як вакт бо омухтани курси назариявй гузаронда мешавад.Тачриба дар озмоишгох гузаронда мешавад ва баробари амалия, бояд ба омузиши мунтазами назария мусоидат карда, шавку хавасро ба ин курс зиёд мекунад ва ба талаботи асоси дидактикй, алокаи зичи назария ва амалия комилан мувофик бошад.

Бо сабабхои дар боло зикршуда бо усули мувозй гузаронидани дарси озмоишй дуруст хисобида мешавад, агар,маводи назариявй ба таври назария хондашуда фавран дар озмоишгохи тачрибавй истифода бурда шавад.Дар ин холат усули фронталии кори озмоишй бехтар ва фоиданоктар аст. Ин усул як намуди кор ва шумораи зиёди микдори асбобу тачхизотро талаб мекунад. Ба кор бурдани усули созишй, мувозй-тартибй ё даврй дар ин холат тавсия дода мешавад. Ичрои кори озмоишй дар озмоишгох ба якчанд давр таксим шуда ва даври мушаххас баъд аз он огоз меёбад. Х,ангоми ичрои кори озмоишй назария ба шунавандагон маълумот дар барои кори даври навбати заруриро мегиранд,ки хар як кор бояд масъала ё фасли курсро дар бар гирад. Бо усули даврии кор мавзуи даврй бояд ба як кисми курси назариявй мувофик бошад ва омузиши мунтазам ва пай дар пай-ро таъмин намояд. Асархои даврй бояд хамдигарро пурра кунанд ва такрор нашаванд. Мазмуни асархои даври якумро метавонанд дар ин давр мисол овард,ки дар ин давр омузонида мешавад:

- донистани хосияти умумии дастгоххо барои баходихии алохида;

-системаи асбобхои магнитоэлектрикй, электромагнитй, электродинамикй ва индуксионй ;

-дастгоххои таъиншуда: амперметрхо, волтметрхо, ваттметрхо, хисобкунакхо, омметрхо;

-усулхои тафтиш, ченкунй ва васеъ кардани меъёрхо;

-чарзании лахзагй ва нишондоди асбоб.

Дар натича, донишчу бояд дар бораи воситаи баходихии мустаким фахмиши пурра дошта бошад. Кори озмоишй аз се мархила иборат аст: омодагй ба кор, гузаронидани тачриба, коркарди маълумоти бадастомада, коркарди натичахо ва хисоботдихй.

Мархилаи омодагй мархилаи мухими ичрои кори озмоишй мебошад, ки он аз ин иборат

аст:

- шиносой бо хадаф, мазмун ва воситаи тачрибаи дар пешистода;

- дар асоси озмоиш ошкор намудани муносибат ва мавкеи конунхои назариявй;

- тартиб додани накшаи тачриба;

- пешгуии натичахои ба даст омада.

Аксар ва;т донишчуён хангоми шинос шудан бо максад ва мазмуни кор ва тартиб додани навиштачот, баъзан аз дастурхои методии пешниходшуда, навиштани матни бештар мушохида мешавад. Самаранокии кори донишчу аз кори дар пеш гузошташуда муайян карда мешавад.

Дар машгулиятхои озмоишии донишчуён бо асбобхои электрченкунанда ва бо истифода аз усулхои тахкикоти физики барои омухтани занчирхо, асбобхои электротехники шинос мешаванд. Донистани усули физики барои омузиши тачрибаи электротехника ёри мерасонад Масалан: хангоми пайвасти пай дар пай:

-омузиши сохти асбоб, усули кори амперметр ва волтметр дар системаи гуногун ва омузиши дурустии ченкунии онхо;

-омузиши ваттметр ва хисобкунак,чен кардани тавоной ва кувваи чараёни электрикй;

-омузиши речаи гуногуни кори дар занчири якшоха ва бисёршохаи чараёни тагирёбанда;

- омузиши занчири сефазагй хангоми пайваст кардани бор ба пайвасти ситорагй ва секунчагй;

-омузиши дастгоххо, усул ва речаи кории трансформатор, машинахои электрикй ва

гайра.

Барои мухокимаи лоихаи тачрибае, ки хар як донишчу дар вакти кори беруназсинфи мустакилона ичро кардааст гузаронда шуда, ахамияти калон дода мешавад.

Технологияи тачрибаи усули коркарди тахкикоти озмоишй аз чониби донишчуё, азхуд кардани дониши назариявй, малакаи амалии электротехникаро дар асоси робитаи байнифанй бо физика дар бар мегирад. Усули гуногуни ченкунй ва хисобкуниро, ки тавассути муттахид кардани дониши мавзуъхои гуногун ба низом дароварда мешавад дар тахкикоти тачрибавй истифода бурда, умумй кардан мумкин аст.

Муносибати байни фанни физика ва математика барои ба фанни умумитехникй гузаштани дониши умумии фанхои додашуда мусоидат мекунад. Усули электротехникии тахлил ва хисоб кардани занчири мураккабй доимй бо конуни Ом ва Кирхгоф асос ёфтаанд ва ба туфайли татбики назарияи хисоби занчири чараёни тагирёбандаи синусоидалй, ки дар тахкикоти озмоишии электротехника васеъ истифода мешаванд, бомуваффакият гузарондан мумкин аст.Дар ин мархила дар донишчу кобилияти сохтори фаъолият, мукаррар намудани алока ва муносибати байни чисмхои ин соха ташаккул меёбад. Тайёр кардан ва банакшагирии тачриба дар шароити мустакилият ё бо дастгирии машваратии омузгор донишчуёнро ба фаъолияти мустакилонаи талрибав'1 ва масъулият барои фаъолияти маърифатии худ водор месозад.

Барои ёри расондан ба донишчуён дар ичрои кори озмоишй, дастури махсус тайёр карда мешаванд ва дар онхо системаи дастури методи мавчуд аст , ки максаду мазмуни кори дар пеш истодаро ба донишчуён, инчунин хусусияти истифодабарии асбобу тачхизотро ошкор мекунанд. Хусусияти мухими ин дастур тавсиф ва асосноккунии методология ва технологияи халли масъалаи тачрибавй дар асоси маводи мушаххаси назариявии курси омухташаванда мебошад.

Дастури методй тавсифи овезаи озмоишй, накшаи корй, талабот ба мундарича ва тархрезии гузориш, тавзехоти мухтасари назариявй ва саволхои назоратиро, ки барои омода кардани супоридани кори ичрошуда заруранд, дар бар мегирад. Дастури усулро одатан муаллимони кафедраи сохавй бо назардошти робитаи байнифанй бо физика ва хусусияти кори озмоишй ва тачхизоти додашуда тахия мекунанд. Барои мактабхои олии техникй дастурхои хеле зиёд оид ба корхои озмоишй аз руи курси «Электротехникаи умумй» ва «Электротехникаи умумй бо асосхои электроника» ба табъ расидаанд. Табиист, ки мазмун ва

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

номгуи асархо барои донишкадахои техникй ва педагогй вобаста ба программахои ихтисосхо хусусиятхои фарккунанда доранд. Семинари озмоишй оид ба электротехникаи умуми дар донишгох дар кисми асосй,асоси умумй дорад. Аз ин ру, дастурхои зикршуда метавонанд дар тахия ва такмили корхои озмоишй оид ба электротехника дар донишгохи омузгорй сахм гузоранд. Дастурхо ба корхои озмоишй оид ба электротехника, ки барои донишчуёни донишкадахои педагоги нашр шудаанд,инхо навиштаанд: Н.Т. Гаврик ва В.М. Никифорова.

Ба максад мувофик аст, ки дастурамал оид ба кори озмоишй ба кадри зарури эчодкорй ва мустакилияти донишчуёнро дар тайёр кардан ва ичрои кор таъмин намояд. Яке аз масъалашои муаим ва аамеша мубрам дар усули ташкил ва гузаронидани дарсшои озмоиш! фаъол гардонидани фаъолияти маърифатии донишчуён бо гузоштани саволшои санчиш! мебошад ва талабот мазмуни дастурамалро бояд муайян намояд. Дар асархои характери тахкикоти дошта бояд на танхо масъала гузошта шавад, балки халли онро бо чустучуи эчоди пайдо кард. Тахкикот, кори эчодй бояд хатман унсурхои навоварй дошта бошад. Онхоро мувофики навиштачоти тайёр ё аналогияи оддй бо халли стандартии каблан маълум сохтан мумкин нест.

Дарачаи мустакилият ва фаъолияти донишчуён дар ичрои кори озмоишй, бештар аз чихати хусусияти дастуру тавсифхо муайян карда мешавад. Чунин дастурхо дорои маълумоти кофй буда ,аммо дар шакли тайёр он чизеро ба донишчу ,ки ба он кодир аст ва худаш бояд пайдо ва ичро кунад, намедихад. То андозае мисоли такмили дастури методй бо максади фаъол гардонидани донишчуён дар ичрои корхои озмоишй дастури тахрири В. Пантюшин мебошад. Бар хилофи бисьёр дигар дастурхо оид ба тахкикоти озмоишй, дар ин дастур накшахои нокилхои тайёри асбобхои электрикй, асбобхо ва ё чадвалхои тайёр барои кайд кардани нишондоди асбобхо мавчуд нестанд:

- дар бораи пайдархамии амалиёти донишчуён бо дастурхои ба кадом дастгох ва кай истифода кардан ва ё дастаки кадом дастгохро гирифтан лозим аст;

- маълумоти назариявй ё формулахои хисоббарорй, ки аз китоби дарси гирифта шудаанд, истисно карда мешаванд.

Муаллифон чунин мешуморанд, ки донишчуён метавонанд хамаи инро ичро кунанд ё мустакилона бо назардошти супориши кори барои дарси озмоишй ва адабиёти таълимй, ки дар барномаи курс хамчун вазифаи асосй нишон дода шудаанд, пайдо кунанд. Мухим он аст, ки донишчу хатто пеш аз омадан ба озмоишгох дар бораи мохияти равандхои дар накшахои омузиш ба амаломада ва усулхои тачрибавии тахлили онхо тасаввурот пайдо кунад. Он гох вай дар чустучуи халли тачрибавии вазифахои ба миён гузошташуда пурмазмун ва максаднок иштирок карда метавонад. Х,ангоми ичрои кори озмоишй дурустии мукаррароти назариявй, конунхо, усули тахлил ва хисобкунии накшахо тафтиш карда мешавад. Дар баробари ин бо рохи сохтани графикхо, чадвалхои мувофик ва гайра нишон додани дарачаи ба хам мувофик будани вобастагии назариявй ва тачрибавй ахамияти калон дорад Дар амали озмоишй чори намудани техникаи хисоббарор имконият медихад, ки усули хисоби назарияви зудтар ичро карда шаванд. Усули хисоб кардани занчири якшоха ва бисёршохаи чараёни тагирёбанда, ки дар асоси барномаи компютерй ичро карда мешаванд, баррасй кардан лозим аст.

ЛИТЕРАТУРА

1. Бабина С.Н.Подготовка будущих учителей физики технологии к интеграции технологического и физического образования учащихся:Монография.-М. Педагогика,2003,-176с.

2 .Беженцев М.Г.Техника и методика лекционного эксперимента по курсу физики.-М.Изд-во ОНТИ НКПТ СССР ,1938,-281с.

З.Беленок. М.Г.Методическая поготовка учителя физики в вузе к прфессиальному творчеству. -Новосибирск,1997. - 140с

НАУКА О ЗЕМЛЕ

УОТ: 665,6/7,0028

ВЛИЯНИЕ БИОГУМУСА НА ПЛОДОРОДНЫЕ ПОЧВЫ

ГУЛИЕВА СЕКИНАХАНУМ АГАСЕЛИМ КЫЗЫ

Научный сотрудник, Сумгаитский государственный университет, г. Сумгаит АСКЕРОВА СЕВИНДЖ ИБРАГИМ КЫЗЫ

Старший лаборант, Сумгаитский государственный университет, г. Сумгаит

Аннотация. В статье приведены результаты исследований по определению влияния применения минеральных и органических удобрений на почву. Важность подобных исследований обусловлена экологическими проблемами, а именно опасностью химического заражения как сельскохозяйственных площадей, так и окружающей среды в целом. Из всех доступных средств восстановления плодородности почв наиболее приемлемым является -самоочистка. В связи с этим большое значение имеет использование вермикомпоста. Получение органических удобрений можно организовать в лабораторных условиях с помощью микроорганизмов (калифорнийский дождевой червь). Технологический процесс вермикомпостирования можно проводить вблизи населённых пунктов, что позволяет избежать дополнительных затрат.

Ключевые слова: вермикомпост, вермикомпостирование, удобрение, биогумус.

Увеличение населения на земле требует увеличения производства продуктов питания. Поскольку, несмотря на рост населения, площадь земельных угодий (посевов) не увеличивается, обилие урожая должно быть создано за счёт правильного использования минеральных и органических удобрений. В настоящее время 50-60% производимой сельскохозяйственной продукции приходится на минеральные удобрения.

Если из числа минеральных удобрений азотные и фосфорные удобрения (аммиачная селитра, карбамид, аммофос, калийная селитра) не вносятся в соответствии с вегетационным периодом и потребностями растений, в сельскохозяйственной продукции возникает нитратная проблема. При попадании в организм с пищей большого количества нитратов они в результате окислительно-восстановительных процессов превращаются в нитриты и нитрозамины, являющиеся канцерогенными (вызывающими рак) веществами. Кроме того, аммиачная селитра, будучи высокотоксичной, при попадании в почву уничтожает почвенные организмы: дождевых червей и почвообразующие микробы. Затем образовавшиеся мутагенные микробы расщепляют это удобрение на оксид азота (N2O) и воду. Образующийся N2O в срок до шести месяцев достигает озонового слоя, последовательно разрушая его и вызывая экологическую напряжённость.

Мочевина, широко используемая в качестве азотистого удобрения, после усвоения её почвенными организмами в теле этих организмов превращается в нашатырный спирт:

(CO(NH2)2 + 3H2O ^ CO2 + 2NH4OH).

Образующийся спирт уничтожает почвенные организмы.

Концентрацией нитратов, которая может выделяться безвредно для организма человека, считается 5 мг/кг, то есть, если у человека весом 70 кг в организме имеется 350 мг, - это безвредная доза.

Смертельная (убийственная) доза нитратов для животных составляет 0,2%, то есть при всасывании 0,13 г нитратов в 1 кг живой массы гемоглобин в организме животного превращается в метгемоглобин, что приводит к гибели этого животного.

Накопление нитратов в растениях зависит от дозировки и времени внесения азотных удобрений, от количества и продолжительности солнечных дней и даже густоты посадки растений. Как правило, растения, содержащие микроэлемент молибдена из почвы и

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.