Научная статья на тему 'Тадбиркорларнинг бозор муносабатларига ижтимоий-психологик мослашуви феноменлари'

Тадбиркорларнинг бозор муносабатларига ижтимоий-психологик мослашуви феноменлари Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
65
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Ключевые слова
адаптация / аккомодация ва ассимиляция / компетентлик / – когнитив сенсор / перцептив / мнемик / идентификация / конформ / нейродинамика / ресоциализация. / adaptation / accommodation and assimilation / competence / - cognitive sensor / perceptive / mnemonic / identification / conform / neurodynamics / resocialization

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Ш. М. Улуғова

Ушбу мақолада тадбиркорларнинг бозор муносабатига мослашишининг ўзга хос психологик хусусиятларини психолог олимлар томонидан ёритиб берилган бўлиб тадбиркорлик маҳоратининг бозор шароитида мослашувчанлик ҳолатлари акс эттирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHENOMENA OF SOCIO-PSYCHOLOGICAL ADAPTATION OF ENTREPRENEURS TO MARKET RELATIONS

This article highlights the specific psychological features of the adaptation of entrepreneurs to market attitudes by psychologists and reflects the cases of flexibility of entrepreneurial skills in market conditions.

Текст научной работы на тему «Тадбиркорларнинг бозор муносабатларига ижтимоий-психологик мослашуви феноменлари»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

ТАДБИРКОРЛАРНИНГ БОЗОР МУНОСАБАТЛАРИГА ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МОСЛАШУВИ ФЕНОМЕНЛАРИ

Ш.М.УлуFOва Бухоро Давлат Университети

Анататция: Ушбу мацолада тадбиркорларнинг бозор муносабатига мослашишининг узга хос психологик хусусиятларини психолог олимлар томонидан ёритиб берилган булиб тадбиркорлик мауоратининг бозор шароитида мослашувчанлик уолатлари акс эттирилган.

Калит сузи: адаптация, аккомодация ва ассимиляция, компетентлик, -когнитив сенсор, перцептив, мнемик, идентификация, конформ, нейродинамика, ресоциализация.

PHENOMENA OF SOCIO-PSYCHOLOGICAL ADAPTATION OF ENTREPRENEURS TO MARKET RELATIONS

Sh.M.Ulugova Bukhara State University

Abstract: This article highlights the specific psychological features of the adaptation of entrepreneurs to market attitudes by psychologists and reflects the cases offlexibility of entrepreneurial skills in market conditions.

Keywords: adaptation, accommodation and assimilation, competence, -cognitive sensor, perceptive, mnemonic, identification, conform, neurodynamics, resocialization

Психологик-педагогик изошли луFатда ёзилишича, адаптация лотинча суздан олинган булиб adaptare - мослашувчанлик деган маънони билдиради1. Олимлар томонидан берилган таърифга кура, фаол мослашув жараёни - бу организмнинг мухит билан узаро самарали алокага киришувидир. Бу жараён турли хил даражаларда (биологик, психологик, социологик) содир булиши мумкин. Шахснинг психологик мослашуви карорлар кабул килишида, уз фикрлари, FOяларини билдиришида, таклиф килинадиган хатти-харакатларга булган муносабатларида намоён булади.

Ж.Пиаженинг фикрича, боланинг аклий ривожланишидаги асосий жараён бу мослашувдир. Муаллиф мослашув жараёнини аккомодация ва ассимиляция куринишларидан иборат деб таъкидлайди.

1 Психолого-педагогический словарь / Сост. Рапацевич Е.С.

Минск: «Соврем. слово», 2006. - 928 с.

http://OAC.DSMI-QF.UZ

494

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Ж.Пиаже аккомодацияни янги ахборотларни кабул килиш максадидаги аклий фаоллик механизмининг тузилиши, ассимиляцияни эса ташки вокеликларни ва уларнинг маъносини узлаштириш, деб курсатади. Бир суз билан айтганда фаол мослашув жараёни, биринчидан, билим, малака, куникмалар, компетентлик ва мауоратнинг узлаштирилиши саналса, иккинчидан, инсоннинг психик тузилишини - когнитив (сенсор, перцептив, мнемик ва уоказо) ва шахсий (мотивацион, максадли, эмоционал ва уоказо) жараёнларини узгариши уамдир2.

В.Н.Дружининнинг ёзишича, ижтимоий мослашув - бу шахснинг ижтимоий мууит билан узаро самарали алокага киришувидир. Бу ижтимоийлашувга тааллукли булиб - бу жараёнда шахс ижтимоий мууит билан узаро алокага киришиши билан бир каторда мослашувни такозо этадиган ижтимоий хулк-атвор ва нормаларни уам узлаштиради. Муаллифнинг таъкидлашича, шахс ёки гуруунинг узаро муносабатларга киришидаги уолати, шахс уз фаолияти давомида узок муддатли ташки ва ички конфликтларга бормаслиги, социоген эутиёжлардан коникиши, гуруу томонидан такдим этилиши мумкин булган ролли кутилмаларга тайёр булиши, ижодий кобилиятларини мустакил ва узига ишонган уолда намоён кила олиши ижтимоий-психологик мослашув, деб аталади3.

Адабиётлар таулилига караганда, максадга эришиш йулида бошдан кечирадиган вазиятлардан ташкари булган муаммоли вазиятларда, мослашув конструктив механизмлар (англаш жараёни, максадга интилиш, максаднинг куйилиши, конформ хулк-атвор) оркали амалга оширилади. Бир катор ижтимоий-психологик тадкикотларнинг курсатишича, ички ва ташки тусиклардаги вазиятларда, мослашув, уимоя механизмлари (рад килиш, реакцияни шакллантириш, аниклаштириш, идентификация, босим утказиш, юмор ва уоказо) оркали амалга оширилади.

Таулилларга караганда, конструктив механизмлар ижтимоий уаёт шароитларини адекват уолда вазиятни бауолаш, вокеликларни анализ, синтез ва прогноз килиш, фаолият окибатларини англаш имкониятлари оркали билишга ёрдам беради.

Мутахассислар иккиламчи касбий меунатга мослашишнинг психологик асосларини тадкик этишар экан, инсонни ураб турган мууит билан узаро фаол тарзда муносабатга киришишида мослашув жараёни содир булади, деган умумий хулосага келишади4.

Фикримизча, бозор муносабатларига киришаётган бир пайтда, хотин-

2 Vailant G.E. Adaptation to life. - Boston: Little, Brown, 1977. - P. 32-45.

3 Психология. Учебник для экономических вузов / Под общ. ред. В.Н. Дружинина. - СПб.: Питер, 2002. - 672 с.

4 Корж Е.М. Социально-психологические особенности представлений предпринимателей об успешности: Дис. ... канд. психол. наук: 19.00.05. - М.: МГАУ, 2006. - 176 с.

ГМ

495

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

кизларнинг янги (иккиламчи) мекнат (касбий) фаолиятига киришиши, уларнинг организм ва психикаларининг мослашувига нисбатан узлари урганмаган ташки ва ички мекнат омилларига карши реакцияни намоён этиши мумкин.

Рус олими В.Н.Дружинин фикр-мулоказаларини ривожлантириб камда олиб борилган назарий-илмий изланишларга кура, янги фаолият турига булган мослашув - бу инсоннинг уз (иккиламчи) касбини пухта эгаллаш йулидаги самарали шахсий, ахборотлар, куч-кувват тизимида кайта курилиши ва кайта мослашишидир, деб таърифлаш мумкин5.

Адабиётлар таклилига таяниб, шу уринда биз, узгарувчан оламда иккиламчи касбий фаолиятга булган мослашув - бу субъектнинг мекнат жараёнида янги фаолият турининг узига хос хусусиятларига фаол мослашиши демакдир, деб таърифлаймиз.

Е.А.Климовнинг фикрича, субъектнинг мекнатдаги фаоллиги касбий, жумладан, касбий мослашув жараёнининг самарали кечишига олиб келади, бунда субъектнинг касб мукити кандай булишидан катъий назар, талаб ва имкониятларни куйилишида кам намоён булиши мумкин. Муаллиф тадкикотлари натижасига таяниб, инсоннинг мекнат фаолиятига мослашуви куйидаги иккита боскичда амалга ошади, деб кисоблайди:

Бирламчи мослашув - меъёрлашув даври ёки кутилган дезадаптация.

Иккиламчи мослашув - ёш даврларига хос тарздаги мослашув имкониятларининг пасайиши6.

Г.А.Суворованинг эътироф этишича, мослашув жараёни узлуксиз булиб, у «мекнат субъекти - касбий мукит» тизими мутаносиблигида фаоллашиши мумкин. У мослашув жараёнини учта даврга булади:

1) адаптив босим;

2) меъёрлашув;

3) мослашувнинг тугаши.

Муаллифнинг фикрича, бу даврлар субъектнинг мекнат ва ишлаб чикариш мукити талабига мувофик колда хулк-атворида, ахборотлар тизимида камда фаоллигида намоён булади7.

А.А.Налчаджян шахснинг ижтимоий-психологик мослашуви муаммоларини урганар экан, касбий мослашув ишлаб чикарувчанлик, физиологик, психологик ва социологик формаларининг куникиш жараёни ва мослашувчанлик белгилари омилларини назорат килинишида намоён булади,

5 Психология. Учебник для экономических вузов / Под общ. ред. В.Н. Дружинина. - СПб.: Питер, 2002. - 672 с.

6 Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения: Учебное пособие. - Ростов н/Д.: Феникс, 1996. - 509 с.

7 7 Суворова Г.А. Психология деятельности: Учеб. пособие для студентов психологических и педагогических вузов. - М.: ПЕРСЭ, 2003. - 176 с.

496

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

деган тухтамга келади8.

А.И.Китов иктисодий психологияга доир тадкикотлар утказиб, касбий мослашув (ишлаб чикариш) самарадорликнинг ошиши, мехнат сифати ва безарарлиги, ишдаги ижодийликнинг юзага чикиши ва узига булган ишончнинг ошиши билан характерланади, деган хулосани билдиради9.

А.Л.Журавлев ташкилий-иктисодий узгаришлар шароитида хамкорлик фаолиятини тадкик этар экан, психологик мослашув узига булган ишонч функциясининг ошишида, фаолиятдаги ёкимсиз булган хатти-харакатларга нисбатан эмоционал катъийлик омилларида, узига хос тарзда касбий муваффакият ва муваффакиятсизликларни енгиб утишида намоён булишини алохида эътироф этади10.

Рус олими Н.В.Дружинин эса мехнатга мослашув ва касбий тайёргарлик жараёнларини узаро боFлаб урганади хамда тадкикотлари натижасига кура, касбий мослашув жараёнини куйидаги иккита стратегияга булади:

1) конформлик, касбий мухит меъёрларига жавоб беришга интилиш, рахбар ва жамоадошларининг маслахатларидан фойдаланиш, шахслараро муносабатларда розиликка эришиш ва хоказо;

2) ижодийлик, уз мустакиллигига эришиш учун харакат килиш, иш усулининг янада маъкулрок йулларини топиш, мехнатни ташкил этиш ва мехнат куролларини такомиллаштириш ва хоказо.

Психологик тадкикотларнинг курсатишича, мослашув стратегиясини танлаш нерв тизими мувозанатига боFликдир. Нейродинамика жараёнига хос хусусиятларнинг эгилувчан, паст даражасини намоён килувчи шахслар, одатда, ижтимоий мухитга хис-хаяжон иродаси компоненти оркали мослашадилар. Юкори даражадаги эгилувчанликка эга шахслар коммуникатив характери асосида хамда хулк-атворнинг маълум бир куринишини намоён килиш оркали мослашадилар.

Х,озирги кунда тадбиркорлар мехнат фаолиятининг ижтимоий мохиятини тушуниш, бозор иктисодиёти таъсирида улардаги ижтимоий хусусиятларнинг шаклланиши ва узгариши механизмларини билиш хамда уларни замонавий усулларда тадкик этиш ижтимоий психология сохасининг долзарб вазифаларидан бири хисобланади ва куйидаги методологияларга асосланади:

- «ижтимоий тасаввурлар концепцияси», бозор муносабатлари шароитига ижтимоий-психологик мослашувда намоён булувчи ва жамият микёсида амал килувчи жинсга оид фарклар шахс ижтимоийлашуви давомида орттирилган булиб, жинсларга оид фарклар (мослашиш)га амал килишини урганишда

8 Налчаджян А.А. Социально-психологическая адаптация личности. - Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1988. - 262

9 Китов А.И. Экономическая психология. - М.: Экономика, 1987. - 303 с.

10 Социально-психологическая динамика в условиях экономических измененей / РАН, Ин-т психологии; Отв. ред. А.Л. Журавлев, Е.В. Шорохова, В.А. Хащенко и др. - М.: ИП РАН, 1998. - 259 с.

ГМ

497

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

алохида ахамият касб этади.

- тадбиркорларнинг бозор иктисодиёти шароитига фаол мослашувига таъсир курсатувчи омиллар, механизмлар, жихатларни таджик этиш ва иккиламчи касбий мослашув самарадорлигини таъминловчи шахслилик хамда ижтимоий-психологик хусусиятлар шаклланишини урганишда «шахсга фаолиятли ёндашув» назарияси FOялари узига хос асос булади.

- ресоциализация жараёнида тадбиркорлардаги касбий установкалар шаклланишини «узини-узи англаш концепцияси» нуктаи назаридан урганиш максадга мувофик саналади хамда унинг асосида ижтимоий ахамиятга эга булган кадриятлар инсон онтогенези давомида шахс томонидан жамиятдаги мавжуд нормативлар, установкалар оркали узлаштирилиши ва ушбу кадриятларни англаш эса узини-узи англаш жараёни оркали амалга ошиши FOяси ётади.

- «фаолиятга тизимли ёндашув концепцияси» FOялари, уз навбатида, мехнат фаолиятининг жинсларга хос хилма-хил тавсифлари, уни турли классификацион курсаткичларга кура тизимлаштиришга ёрдам беради хамда мослашув жараёни стратегиясини соддалашишига хизмат килади.

Юкоридаги адабиётлар тахлилига асосланилганда, яъни бозор муносабатларида ижтимоийлашув тушунчаси - инсон шахсининг вазиятга фаол мослашуви ва индивидуаллашуви жараёнларини узаро бир-бири билан боFлайди:

- бозор муносабатларига асосланадиган жамият шароитларига тадбиркорларнинг фаол мослашуви ёки ундан ажралиб чикиши ижтимоийлашув жараёнини мазмунини ташкил килади. Шу боис, мослашувни - субъект ва ижтимоий мухитнинг узаро фаол якинлашув жараёни ва натижасидир, деб таърифлаш максадга мувофик саналади.

Бозор муносабатларига киришаётган бир пайтда, тадбиркорларнинг янги (иккиламчи) мехнат (касбий) фаолиятига киришиши уларнинг организм ва психикаларининг мослашувига нисбатан узлари урганмаган ташки ва ички мехнат омилларига карши реакцияни намоён этади.

Х,озирги кунда тадбиркорлар мехнат фаолиятининг ижтимоий мохиятини тушуниш, бозор иктисодиёти таъсирида улардаги ижтимоий хусусиятларнинг шаклланиши ва узгариши механизмларини билиш хамда уларни замонавий усулларда тадкик этиш ижтимоий психология сохасининг долзарб вазифаларидан бири хисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Суворова Г.А. Психология деятельности: Учеб. пособие для студентов психологических и педагогических вузов. - М.: ПЕРСЭ, 2003.

498 http://oac.dsmi-qf.uz

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

2. Налчаджян А.А. Социально-психологическая адаптация личности. -Ереван.: 1988.

3. Китов А.И. Экономическая психология.- М.:Экономика,1987.

4. Социально-психологическая динамика в условиях экономических измененей/РАН, Ин-т психологии; Отв. ред. А.Л. Журавлев, Е.В. Шорохова,

В.А. Хащенко и др. - М.: ИП РАН, 1998.

References

1. Suvorova G.A. Psychology deyatelnosti: Ucheb. posobie for students of psychological and pedagogical universities. - M .: PERSE, 2003.

2. Nalchadjyan A.A. Socio-psychological adaptation of personality. - Erevan .: 1988.

3. Kitov A.I. Ekonomicheskaya psikologiya.- M .: Ekonomika, 1987.

4. Sotsialno-psychologicheskaya dynamics in the conditions of ekonomicheskix izmeneney / RAN, In-t psychologii; Otv. ed. A.L. Juravlev, E.V. Shoroxova, V.A. Xashchenko et al. - M .: IP RAN, 1998.

499

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.