Научная статья на тему 'Олий ўқув юртларига киришга ошиқаётган абутирентларнинг психологик таёргарлиги'

Олий ўқув юртларига киришга ошиқаётган абутирентларнинг психологик таёргарлиги Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
65
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Ключевые слова
эҳтиёж патенциали / эътикод / паришонхотирлик / need potential / belief / neglect

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Бахшулло Нарзиев Насруллаевич, Нематова Раима Ражабовна

ушбу мақола да абутурентлик даври ва шу даврида кузатиладиган психологик хусусиятлари ҳамда олий ўқув юртига киришиш жараёнларидаги ўзига хос психологик муаммолар келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL PREPARATION OF ENTRANTS RUSHING TO ENTER HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS

This article describes the period of abuturent and the psychological features observed during this period, as well as the specific psychological problems in the process of entering higher education.

Текст научной работы на тему «Олий ўқув юртларига киришга ошиқаётган абутирентларнинг психологик таёргарлиги»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

ОЛИЙ УЦУВ ЮРТЛАРИГА КИРИШГА ОШЩАЁТГАН АБУТИРЕНТЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАЁРГАРЛИГИ

Бахшулло Нарзиев Насруллаевич Узб.Респ. ИИВ карашли Бухоро академик лицейи

Нематова Раима Ражабовна Бухоро Давлат Университети

Анотатция: ушбу мацола да абутурентлик даври ва шу даврида кузатиладиган психологик хусусиятлари уамда олий уцув юртига киришиш жараёнларидаги узига хос психологик муаммолар келтириб утилган.

Калит сузи: эутиёж патенциали, эътикод, паришонхотирлик,

PSYCHOLOGICAL PREPARATION OF ENTRANTS RUSHING TO ENTER

HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS

Bakhshullo Narziev Nasrullaevich Bukhara Academic Lyceum under the Ministry of Internal Affairs of the

Republic of Uzbekistan Nematova Raima Rajabovna Bukhara State University

Annotation: This article describes the period of abuturent and the

psychological features observed during this period, as well as the specific psychological problems in the process of entering higher education.

Keywords: need potential, belief, neglect.

Ёшлигида орзу килган ва келажакда бирон бир соха вакили булиш орзусида юрган абутерентлар таёргарлик курсларига катнашни бошлайдилар. Энди улар зиммасида масулиятли ишлар икки карра ошди. Даргохларнинг кириш интихомларига таёргарлик куришлари, интилишлари уз орзуларини амалга ошириш учун курашишлари лозим. Бирок уларнинг уз узларига булган ишончлари паст. Нимага дейсизми ? бу салбий фикрларнинг бош мияда алмашиб туриши билан белгиланади. Абутурент хаёлида хар хил фикрларнинг алмашиниб туриши купинча уларда кузатилаётган паришонхотирлик ни келтириб чикаради. Одобли, дилкаш абутерент кутилмаганда кайсар, интизомсиз, купол, серзарда булиб колди. Хулкидаги бундай узгаришлар тажрибасиз укитувчи ва ота-онасини каттик ташвишга солади. Х,ар бир ёш давр боскичларида узига яраша психологик тукнашувлар булади. Бу абутерентлар

ГМ

461

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

учун янада узига хос кийинчиликлар билан кузатилади. Авваламбор абутерент психологиясида олий укув юртига киришга булган эхтиёж патенциали ривожланиб унинг урнида купинча хавотирланиш билан алмашиб туради.

Хуш, усмир ёхуд успирин абутерентларнинг психик утишини харакатга келтирувчи куч нима? Психик усишини харакатга келтирувчи куч - унинг фаолиятини вужудга келтирган янги эхтиёжлар билан уларни кондириш имкониятлари уртасидаги карама-каршиликлар тизимининг намоён булишидир. Вужудга келган зиддиятларни психологик камолотни таъминлаш, фаолият турларини мураккаблаштириш оркали абутурент шахсида янги психологик фазилатларни таркиб топтириш билан аста-секин йукотиш мумкин.

Илк успиринлик ёши дунёкараш, эътикод, принцип, узлигини англаш, бахолаш кабилар шаклланадиган давр хисобланади. Успирин уз фаолиятини муайян принцип, эътикод ва шахсий нуктаи назари асосида ташкил кила бошлайди.

Илк успирин шахсини таркиб топширишда унинг атроф мухитга, ижтимоий ходисаларга, кишиларга муносабатини хисобга олиш лозим.

Психологлар утказган тадкикотлардан куринадики, илк успиринларнинг купчилигини катъиятлилик, камтарлик, магрурлик, самимийлик, дилкашлик каби маънавий, ахлокий тушунчаларни тугри англайди. Уларнинг турмуш тажрибасида фан асосларини эгаллаш натижасида баркарор эътикодий ва илмий дунёкараш таркиб топади, шулар замирида ахлокий идеаллар юзага кела бошлайди.

Илк успирин йигит-кизларнинг хаётий режалари билан танишишда уларнинг майли, кизикиши ва нафис туЙFуларига, эзгу максад сари интилишларига алохида ахамият бериш лозим. Йигит ёки кизнинг рухияти ва маънавиятига туFри йул топиш оркали унинг феъл-атворида узгаришлар хосил килиш мумкин.1 2

В.А.Крутецкий илк успиринларда учрайдиган мотивлардан куйидагиларни алохида ифодалайди: а) бирор укув фанига кизикиш; б) ватанга фойда келтириш истаги (узига хос психологик хусусият ва кобилиятни хисобга олмаган холда); шахсий кобилиятини рукач килиш; г) оилавий анъаналарга риоя этиш (ворислик); д) дустлари ва уртокларига эргашиш; е) иш жойи ёки

укув юртининг уйига якинлиги; ё) моддий таъминланиш; ж) укув юрти

2

куринишининг чиройлилиги ёки унга жойлашиш осонлиги.

Шунингдек, бошка турдаги мотивлар, масалан, шахснинг бирор касбга, фанга мойиллиги, максади, унга интилиши, касб туFрисидаги маълумоти,

1 Fозиев Э.F Онтогенез психологияси - Тошкент 2010

2 Реан А. А., Бордовская Н. В., Розум С. И. Психология и педагогика.

СПб.: Питер, 2002. — 432 с.

http://OAC.DSMI-QF.UZ

462

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

узининг сихат-саломатлиги, асаб системасининг ва темпераментининг хусусияти ва хоказолар хам булиши мумкин.

Абутерентлик даврида илк успирин узида таёргарлик хиссини маълум даражада ривожлантириш билан купинча атрофдаги якинлари билан муомила жараёнларида кийинчиликларга дуч келади. Якинларидан хафа булиш, сабабсиз куйиниш, кайсарлик, уз узига берган бахоси паст даражада булади. Укишга таёргарлик боскичларида абутерент таълимни узлаштириш жараёнларидаги кийинчиликлар узига бериётган бахо уни кийин вазиятдан чикишига халакит беради. Таёргарлик жараёнларида фан дарсликларини узлаштиришда кийидаги таълим этапларида олиб бориш максадга муофик дейди П.Я.Гальперин.

Бу этаплар куйидагича:

I -боскич - Болага узлаштириш учун йул-йуриклар курсатилмайди.

II- боскич - Узлаштириш учун йул-йуриклар курсатилади ва укувчи уни бажаришга киришади.

III- боскич - Моддий харакат боскичи булиб, бунда харакат ё предметларда ёки уларнинг тасвирларида (схема, чизмалар, макетлар ва хоказо) олиб борилади, улар нарсалар билан таккосланилади.

IV- боскич - Кейин шу харакатларнинг узини нарсаларга таянмай баланд овоз(нутк) воситасида бажарилади.

V- боскич - баланд овоз воситасида харакат килишни ички режага кучириш - бу худди уша ташки нуткнинг узи, лекин «уз ичида харакат килиши»дир3

VI- боскич - ички нуткдаги «узи учун» харакат кисмидир.

Илк успиринлар хаётда уз урнини топишга нисбатан интилишни англаган холатида була бошлайдилар. У уз хаётий режаларини амалга ошириш учун харакат кила бошлайди ва маълум бир касбни эгаллай бошлайди ёки шу соха буйича академик лицейларда укишини давом эттиради. Успиринлар танлаган сохалари ёки касбларида жуда катта янгиликлар, кашфиётлар килгилари келади, лекин аста-секинлик билан янгилик ва кашфиётлар килиш учун уларда билим ва тажриба етишмаётганлигини, бунинг учун купрок укиш ва урганишлари кераклигини англай бошлайдилар. Укув фаолияти успириннинг асосий фаолияти булиб колаверади, укишга нисбатан усмирлик ёшига караганда успиринликда бир мунча юкорирок булади. Мустакил хаётга тайёргарлигини уз-узини англаши билан мотивлар бу даврда етакчи уринни эгаллайди. Мотивлар тизимида жамиятнинг тулаконли аъзоси булишга интилиш, инсонларга наф келтириш каби ижтимоий мотивлар устунлик килади. Бу даврда успиринларнинг келгуси хаёти ва танлаётган касбий режаларига кура фанларга нисбатан кизикишлари узгаради, успириннинг фанларга хамда шу фан укитувчиларига нисбатан муносабати узгаради. Успиринлик даврида узи

3 Гальперин П.Я. Психология как объективная наука. Избр. психологические труды. -М.: Воронеж, 1998. - 480

463 HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

кузлаган максадларига эришишга асосланган мотивлар биринчи уринга кутарилади. Усмирлар узларининг укишга булган муносабатлари ва уларнинг укиш-урганишга ундовчи сабабларни яхши англайдилар. Успиринлик ёшида бошдан кечириладиган хис-туЙFуларнинг бойлиги, хилма-хиллиги билан, хаётнинг турли томонларига эмоционал муносабатда булиши билан ажралиб туради Россия психологлари И.В.Страхов билан А.Л.Шнирман

тадкикотларининг курсатишича, успиринлик ёшидаги дустлик, усмирлик ёшидаги дустликдан баъзи бир хусусиятлари билан фарк килади. Успиринларда дустлик мотивлари анча чукуррок булади. Буларда -ошкоралик, узаро ишонч, талабчанлик, садокат, биргаликда доимий ёрдам курсатиш, камчиликларни тугатиш, дустига ёрдам бериш, узаро хурмат, бир-бирини тушуниш ва хоказо. Дустлик хислари анча сермазмун булиб, кизикишлар фаолиятнинг кенг доирасини камраб олади. 3) Дустлик эмоционал булиб, дусти кечираётган хисларга жавоб бера олиш кобилиятига эга булади. Абутеренликка таёрлаётганлар учун юкорида келтириб утилган этаплар абутериннинг уз устига янада маълулиятли ишлашга ундайди. Бу даврнинг узига хос яна бир хусусияти шундан иборатки илк успирин уз олдига куйилган максадларга эришмагунича атрофдаги шахслар билан мулокот жараёнига киришиш холатлари анча пасаяди. Айникса якинлари билан мулокотга киришиш жараёнида хулк -атворидаги узгаришлар яккол кузга ташланади. Айрим абутерентлар бундан жараёнлардан мустасо

Абутерентлик даврида кузатиладиган хар кандай узгаришларни англаб якинлари томонидан уни куллаб кувватлашлари унинг фаол харакатланишига туртки булади. Абутурентнинг бу даврдаги психикасида турли хил тукнашувлар кузатилиши мумкин бу эса узига бериладиган ишонсизлик холатлари билан кечади.. Абутурентларнинг тест синовлари олдида уларни куллаб кувват ва уларнинг холатларини тушуниш учун куйидаги тавсияларини келтириб утамиз.

1. Хдяжоннинг асосий сабаби синов ёки саволлардан бехабарлик ва тайёргарликнинг йуклигидир, - дейди психологлар. - Уни енгишнинг эса бир неча коидалари мавжуд. Хусусан: Пухта тайёргарлик - муваффакият гарови. Шунинг учун кайси фандан имтихон топширмокчи булсангиз, мавзуларни яхшилаб укинг. Уз кучига, билимига ишонч хаяжон ва куркувни бартараф этади. Атрофдаги гап-сузларга умуман ахамият берманг.

2. Узига ишонч - катта куч. Бу кобилиятни мехнатингиз билан янада ривожлантирган булсангиз, билингки, Fалаба сиз тарафда. 3

3. Синов олдидан туйиб ухлаб олинг. Тоза хавода сайр килиш хам жуда фойдали. Бу организмнинг рухий ва жисмоний холатини яхшилайди.

ГМ

464

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

4. Истеъмол килаётган махсулотларингиз углевод ва оксилларга бой булиши керак. Купрок творог, сабзавотли шурва, балик, товук гушти, тухум истеъмол килиш фойдали. Улар сизга тетиклик ва куч баг'ишлайди. Бу вактда турли донли махсулотлардан тайёрланган буткалар хам фойдали. Имтихон олдидан шоколад булакчасини истеъмол килишни унутманг. У антидепрессант булиб, миянинг фаол ишлашида ёрдам беради.

5. Атрофдаги якинлари томонидан

Фойдаланилган адабиётлар

1. Гозиев 3.F. Онтогенез психологияси - Тошкент 2010

2. Реан А. А., Бордовская Н. В., Розум С. И. Психология и педагогика. -СПб.: Питер, 2002. - 432 с.

3. Гальперин П.Я. Психология как объективная наука. Избр.

психологические труды. -М.: Воронеж, 1998. - 480 с.

References

1. Fозиев 3.F. Онтогенез психологияси - Тошкент 2010

2. Реан А. А., Бордовская Н. В., Розум С. И. Психология и педагогика. -СПб.: Питер, 2002. - 432 с.

3. Гальперин П.Я. Психология как объективная наука. Избр.

психологические труды. -М.: Воронеж, 1998. - 480 с.

465

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.