Научная статья на тему 'ТАБИИЙ ШАРОИТИДА ALLIUM ТУРКУМИ АЙРИМ ТУРЛАРИНИНГ УРУҒ МАҲСУЛДОРЛИГИ'

ТАБИИЙ ШАРОИТИДА ALLIUM ТУРКУМИ АЙРИМ ТУРЛАРИНИНГ УРУҒ МАҲСУЛДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

58
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Allium L / гулпоя диаметри / гуллар сони / меваларнинг етилиши / уруғлар сони / уруғнинг абс. оғирлиги. / Allium L / peduncle diameter / number of flowers / . fruit set / number of seeds / abs. mass of seeds.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Абдуманнон Искандарович Ўралов, Собира Бойкул Қизи Ахмедова

Мақолада Ўзбекистон флорасига мансуб Allium L туркумининг айрим турларини табиий шароитларда тарқалиши шу асосда бу турларнинг уруғ маҳсулдорлиги хамда бунга асосий боғлиқ сабаблар илмий ва амалий томондан очиб берилган. Бу турларда уруғ махсулдорлигини ўсимлик бўйи, гулпоя диаметри, остки барг эни ва узинлиги, гуллар сони, мевалар сони, меваларнинг етилиши, уруғлар сони ва уруғнинг абс. оғирлигига боғлиқ равишда амалга оширилиши илмий асосланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article explains the scientific and practical consequences of the spread of some species of the flora of Uzbekistan Allium L in vivo, as well as their seed productivity and main reasons. It is scientifically proven that these species are the main indicators of the seed productivity of plants, flower diameter, leaf width, leaf length, number of flowers, number of fruits and number of seeds.

Текст научной работы на тему «ТАБИИЙ ШАРОИТИДА ALLIUM ТУРКУМИ АЙРИМ ТУРЛАРИНИНГ УРУҒ МАҲСУЛДОРЛИГИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-164-169

ТАБИИЙ ШАРОИТИДА ALLIUM ТУРКУМИ АЙРИМ ТУРЛАРИНИНГ

УРУГ МАХСУЛДОРЛИГИ

Абдуманнон Искандарович Уралов

Узбекистан Миллий Унивеситети Жиззах филиали

Собира Бойкул кизи Ахмедова

Жизах давлат педагогика институти магистранти uralov .8 5 @mail .ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Узбекистон флорасига мансуб Allium L туркумининг айрим турларини табиий шароитларда таркалиши шу асосда бу турларнинг уруг махсулдорлиги хамда бунга асосий боглик сабаблар илмий ва амалий томондан очиб берилган. Бу турларда уруг махсулдорлигини усимлик буйи, гулпоя диаметри, остки барг эни ва узинлиги, гуллар сони, мевалар сони, меваларнинг етилиши, уруглар сони ва уругнинг абс. огирлигига боглик равишда амалга оширилиши илмий асосланган.

Калит сузлар: Allium L, гулпоя диаметри, гуллар сони, меваларнинг етилиши, уруглар сони, уругнинг абс. огирлиги.

SEED PRODUCTIVITY OF SOME ALLIUM SPECIES IN NATURAL

CONDITIONS

ABSTRACT

The article explains the scientific and practical consequences of the spread of some species of the flora of Uzbekistan Allium L in vivo, as well as their seed productivity and main reasons. It is scientifically proven that these species are the main indicators of the seed productivity of plants, flower diameter, leaf width, leaf length, number of flowers, number of fruits and number of seeds.

Keywords: Allium L, peduncle diameter, number of flowers ,. fruit set, number of seeds, abs. mass of seeds.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-164-169

КИРИШ

Марказий Осиёда Allium L туркумининг 220 ортик тури учрайди [1], бу тур доривор ва манзарали хисобланилади [2]. Шу муносабат билан, табиий холда усувчи пиёз турлари учун репарадуктив стратегиясини бахолашда уруг махсулдарликдаги узгаришларни белгилайдиган омилларни урганиш жуда мухимдир.

Бу Allium L туркуми турларнинг мухим хусусиятларидан бири гул пояда жойлашган барглар сони узгарувчан булишидадир. Барглар сонини урганишдан максад - бу турда барглар сонининг узгариши билан усимликларда уруг махсулдорлиги хам узгариб боришидадир.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тадкикотларимиз табиий шароитда Сурхондарё, Тошкент ва Жиззах вилояти тогли худудларида таркалган A. giganteum Regel, A. suworowii Regel, A. cupuliferum Regel, A. karataviense Regel, турларда олиб борилди.

Урганилаётган турлар - эфемероид ривожланиш ритмига эга булган пиёзли геофит усимликлар хисобланади. Бу турларнинг узига хос хусусияти шундаки барглари гуллаш боскичигача саргайишни бошлайди. Шу муносабат билан, маълумотлар икки хил вактда олинди. Биринчи давр гуллашгача булган давр ( гулпоянинг баландлиги, пастки паргнинг буйи ва эни хамда тупгулдаги гуллар сони аникланади) ва иккинчи давр уругларнинг пишиб етилиш даври (мевалар сони ва уруглар сони аникланади).

Биз урганаётган турларда уругкуртакдаги уруглар сони узгарувчан [3,5], шу муносабат билан бу турларда битта уругкуртакдаги уруглар сонига караб уруг махсулдорлигини аниклаб булмайди. Уруг махсулдорлигини аниклашда тупгулда жойлашган гуллар сони, мевалар сони ва хосил булган уруглар сонига караб аникланади. (В.А. Черемушкина) [4].

Натижалар шуни курсатадики барглар сонининг ошиб бориши билан усимликда буйининг баланд булиши, пастки баргнинг буйи ва эни хамда тупгулдаги гуллар сони хам ошиб боради. (1-жадвал)

1-жадвал

Allium туркуми айрим турларининг морфометрик курсаткичлари

Барглар сони n Гулбанд Остки барг

Буйи Диаметр Узунлиги Эни

A. suworowii Молгузар

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-164-169

2 10 min-max 33-55 0,3-0,4 20-27 0,8-1,0

M±m 46,0±2,29 0,3±0,01 23,6±0,72 0,9±0,03

3 10 min-max 50-66 0,3-0,5 24,5-39 0,8-1,2

M±m 56,8±1,69 0,4±0,02 29,8±1,38 1,0±0,04

4 10 min-max 56-68,5 0,4-0,5 24-35 1,0-1,4

M±m 62,1±1,26 0,5±0,02 30,1±1,39 1,2±0,06

5 10 min-max 58-76 0,4-0,5 30-42 0,5-1,8

M±m 65,7±2,21 0,5±0,01 35±1,38 1,3±0,12

6 10 min-max 36-91 0,6-0,9 27-53 1,3-2,0

M±m 75,9±2,59 0,7±0,03 37,8±2,16 1,6±0,08

A. cupuliferum HypaTa

1 35 min-max 10-51 0,3-0,6 8,0-23 1,0-4,0

M±m 22,7±1,51 0,4±0,01 14,1±0,61 1,9±0,15

2 6 min-max 13-33 0,4-0,6 10-24 2,0-4,4

M±m 26,8±3,12 0,5±0.03 18,2±1,85 3,3±0,39

A giganteum fflepoöog

4 11 min-max 70-98 0,5-0,7 26-38 6-8,5

M±m 82,3±2,66 0,6±0,02 30,4±0,82 6,8±0,14

5 10 min-max 71-101 0,7-1,0 34-48 7,5-9,5

M±m 91,8±2,86 0,8±0,03 38,8±1,27 8,9±0,18

6 10 min-max 93-116 0,7-1,2 35-49 8-12

M±m 105,2±2,49 1,0±0,05 41,5±1,44 9,9±0,39

7 11 min-max 109-134 1,0-1,5 40-51 8-12

M±m 118,8±2,43 1,2±0,05 45,7±0,85 10,3±0,40

A. karataviense CyKoK

1 6 min-max 10-19 0,3-0,4 18,5-22 4,4-6,0

M±m 14,5±1,52 0,4±0,02 20,5±0,86 5,5±0,28

2 25 min-max 11-23 0,3-1 12,5-35 4,8-11

M±m 17,0±0,56 0,6±0,04 23,3±0,93 7,4±0,37

3 6 min-max 11-31 0,5-1,4 24-41 8-14

M±m 19,6±2,30 0,9±0,10 29,3±1,95 10,4±0,73

4 3 min-max 12-26 1-1,4 28-37 11-14,3

M±m 19,3±4,06 1,2±0,12 32,0±2,65 12,8±0,96

Эc.пaтмa: Энг KaM öapr.H öynraH ycHMnHKnapgaH ce3H.nap.nH gapa^aga $apK.aHagHraH KHHMaT.ap HH3HK;Ha ÖHnaH KypcaTHnraH (R <0,05).

MYXOKAMA BA HATH^A^AP

OnHHraH Hara^anap acocHga o.HHraH MatnyMoraap myHH KypcaragHKH onHHraH Typ.apga öapr.ap coHHHHHr opTHÖ öopHmH ÖHnaH xap ÖHp Typga

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-164-169

усимлик буйи, гулпоя диаметри, остки барг эни ва узинлиги ортиб боришлиги аникланди. A.suworowii турида икки баргли усимликларда усимлик баландлиги 46,0 см, гулпоя диаметри 0,3 мм, остки барг эни 0,9 мм ва узинлиги 23,6 см кайд этилди. Олти баргли усимликларда бу холатнинг бир баравар ошиб боришини кузатишимиз мумкин. Олти баргли усимликларда усимлик баландлиги 75,9 см, гулпоя диаметри 0,7 мм, остки барг эни 1,6 мм ва узинлиги 37,8 см кайд этилди. Худди шундай малумотларни A. giganteum Regel, A. Cupuliferum Regel,

A. karataviense Regel турларида хам кузатишимиз мумкин. Бу курсаткичларнинг ошиб бориши уз навбатида уруг махсулдорлигига ижобий тасир курсатиши асосланди. Шундай килиб, генератив пояда барглар сонининг куплиги билан шу усимликнинг яхши ривожланганлигини куришимиз мумкин. Бу жараён уз навбатида фотосинтез билан боглик.

2-жадвал

Allium туркуми айрим турларининг уруг махсулдорлигига генератив поядаги

барглар сонининг богликлиги

Бар n Гуллар Мевалар Меваларн Уруглар сони: Уругнин

глар сон (та) сони (та) инг Тупгулда Мева г Абс.

сон шакллани (та) ичида огирлиг

и ши, % (та) и, г

A.suworowii Молгузар

2 10 minmax 20-69 7-32 35-70 20-166 1,9-6,2 1,9-2,6

M±m 45,7±5,73 20,5±2,64 45,4±3,42 91,6±15,7 4,3±0,39 2,2±0,07

3 10 minmax 60-97 25-48 37,2-53,6 129-269 3,8-7,6 1,7-2,8

M±m 76,6±3,96 34,5±2,70 44,7±1,81 184,2±16,2 5,4±0,30 2,2±0,10

4 10 minmax 72-148 37-72 37,8-73,3 141-360 3,8-6,5 2,1-2,5

M±m 102±7,82 55,1±3,42 55,2±3,46 274,2±24,1 4,9±0,26 2,4±0,05

5 10 minmax 87-166 53-96 48-78,7 248-488 4,1-6,6 1,8-2,8

M±m 122±9,12 71,1±4,78 58,9±3,06 341,7±20,9 4,9±0,24 2,5±0,09

6 10 minmax 156-328 62-182 39,7-73,2 483-1336 4,7-7,8 1,7-3,01

M±m 223±15,3 143±11,5 63,7±3,09 844,5±80,8 6,0±0,35 2,5±0,12

A. cupuliferum Нурата

1 9 minmax 16-38 2-8 5,2-43,7 9-48 4-8,6 1,6-2,8

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-164-169

M±m 27,3±2,48 4,3±0,71 18,2±4,33 24,1±3,88 5,7±0,46 2,3±0,14

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 8 minmax 37-63 6-26 12,5-44,8 36-169 4,3-8 1,4-2,7

M±m 51,3±3,33 12,6±2,43 24,1±3,83 79,5±16,1 6,3±0,44 2,4±0,15

A giganteum Сурхандарё

4 11 minmax 263-843 43-506 16,3-82,8 43-519 1-1,05 2,1-3,4

M±m 444±41,4 237±45,4 49,4±6,40 246,5±47,9 1,0±0,01 2,3±0,12

5 10 minmax 412-843 130-401 18,0-70,4 137-410 1,0-1,1 1,9-3,7

M±m 615±51,2 259±32,9 42,9±4,90 269,8±33,4 1,0±0,01 2,7±0,15

6 10 minmax 403-1251 40-780 9,9-65,9 40-820 1-1,7 1,9-3,4

M±m 835±99,2 408±70,4 47,0±5,77 421,3±75,4 1,0±0,03 2,6±0,19

7 11 minmax 620-2681 124-1790 15,1-68,9 129-1859 1,0-1,09 2,5-4,3

M±m 1256±213 661±155,6 47,6±5,77 692±165,3 1,0±0,01 3,1±0,15

A. karataviense Сукок

1 6 minmax 37-73 6-22 16,2-46,8 12-42 1-2 0,6-1,7

M±m 52,8±5,19 17±2,57 32,1±4,77 24,8±5,08 1,5±0,22 1,1±0,17

2 26 minmax 29-155 3-79 2,2-80,4 5-118 0,8-1,8 1,3-4,0

M±m 88,6±7,65 36,2±5,51 40,6±4,40 54,±8,94 1,4±0,05 2,7±0,19

3 6 minmax 119-324 30-154 19,2-74,0 12-90 0,1-1,5 4,3-6,3

M±m 185±24,0 76,6±16,8 39,8±6,89 29,9±10,16 0,5±0,18 5,2±0,28

4 3 minmax 248-395 118-162 29,9-65,3 25-78 0,1-0,6 2,5-5,1

M±m 343±47,6 138±12,8 43,4±11,5 55,7±14,68 0,4±0,13 4,0±0,65

Эслатма: Энг кам баргли булган усимликлардан сезиларли даражада фаркланадиган кийматлар чизикча билан курсатилган (R <0,05).

Барглар сонининг узгариб бориши билан A.suworowii, A. giganteum Regel,

A. cupuliferum Regel, A. karataviense Regel даги гулпоя баландлигида хам

узгаришларни куришимиз мумкин (2-жадвал). Табиий шароитда A.suworowii,

45,7±5,73 дан 223±15,3та гача (P<0,05), A. giganteum да 444±41,4 тадан

1256±213 тагача (P <0,05) узгаришлар аникланди. Бундан ташкари бу

усимликда узига хос хусусиятлардан бири мева ичидаги уругларнинг узгармас

сонга эга булиши (1,0±0,01 та), лекин бу усмилик уруг махсулдорлигини

ошришда энг асосий курсаткич сифатида гуллар сони асосий уринда туриши

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 168 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-164-169

билан изохланди. Ёввойи пиёз турларида асосий уруг махсулдорлигини урганишда гуллар сони, мевалар сони, меваларнинг етилиши, уруглар сони ва уругнинг абс. огирлиги мухим компонентлар хисобланади.

Маълумки Allium туркуми турларида пиёз келгуси йил учун озикавий захира туплашда мухим ахамиятга эга. Тупланган захира усимликнинг келгуси йилда яхши ривожланишига уз таъсирини курсатади.

Кузатишлар давомида A.suworowii, A. giganteum Regel, A. cupuliferum Regel, A. karataviense Regel турларида барглар сонининг ошиб бориши билан уруг махсулдорлигида сезиларли фарклар кузатилди.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда усимликларнинг насл колдириш кобиляти усимлик буйи, гулпоя диаметри, остки барг эни ва узинлиги, гуллар сони, мевалар сони, меваларнинг етилиши, уруглар сони ва уругнинг абс. огирлигига боглик равишда амалга ошади.

REFERENCES

1. Хасанов Ф.О. Род Allium L. во флоре Средней Азии: Автореф. дисс.....докт.

биол. наук. - Ташкент, 2008. - 35 с.

2. Хасанов Ф.О., Умаров Т.А. Дикорастущие пищевые виды рода Allium L. Западного Тянь-Шаня// Узбекский биол. журн. - 1989. - № 6. - С. 24-26.

3. Филимонова З.Н. О значении количества семяпочек в систематике р. Allium L. //Интродукция и акклиматизация растений. - Ташкент: Фан, 1970. - Вып. 7. - С. 107-113.

4. Черемушкина В.А. Биология луков Евразии. - Новосибирск: Наука, 2004. -280 с.

5. Uralov A.I., Turakulova V.Kh., Esankulova D. S., Dusmuratova F.M. Intrapopulation Variability and Options of Reproductive Strategy of Allium Bulbous Species (Amaryllidaceae) Revista geintec-gestao inovacao e texnologias Vol. 11 No. 3 (2021)1646-1655pp.

6. Уралов А.И., Печеницын В.П. Зависимость семенной продуктивности луковичных видов Allium L. от количества листьев на генеративном побеге. Доклады АН РУз. 2015. 74-77 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.