Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН МАЙДОНЛАРДА МОШ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ЭКИШ МУДДАТИ ВА МЕЪЁРИНИНГ ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ'

СУҒОРИЛАДИГАН МАЙДОНЛАРДА МОШ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ЭКИШ МУДДАТИ ВА МЕЪЁРИНИНГ ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

690
55
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Мош / соя / нўхот / оқсил / витамин / ўтлоқи ботқоқ тупроқ / барг юзаси / фотосинтез / нав / уруғ / Наврўз / Дурдона

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Хусанжон Абдужабборович Идрисов, Умарали Омонбоевич Нурматов

Мақолада ўтлоқи-ботқоқ тупроқлар шароитида ўтказилган тадқиқот натижалари баѐн этилган. Олиб борилган тадқиқот натижалари кўра, мош навларининг барг юзаси ривожланишига экиш муддати ва меърининг таъсири аниқланган. Асосий ва такрорий экин сифатида 20 ииюн ва 1 июл муддатларида ҳамда гектарига 200, 300 минг дона уруғ сарфланган вариантларда барг юзаси яхши ривожланиши кузатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Хусанжон Абдужабборович Идрисов, Умарали Омонбоевич Нурматов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН МАЙДОНЛАРДА МОШ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ЭКИШ МУДДАТИ ВА МЕЪЁРИНИНГ ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-31-37

СУГОРИЛАДИГАН МАЙДОНЛАРДА МОШ ХОСИЛДОРЛИГИГА ЭКИШ МУДДАТИ ВА МЕЪЁРИНИНГ ТАЪСИРИНИ УРГАНИШ

Хусанжон Абдужабборович Идрисов

ФарFона Давлат Университети к.х.ф.ф.д (PhD) укитувчи

Умарали Омонбоевич Нурматов

укитувчи Email: idrisovhusanzon@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Маколада утлоки-боткок тупроклар шароитида утказилган тадкикот натижалари баён этилган. Олиб борилган тадкикот натижалари кура, мош навларининг барг юзаси ривожланишига экиш муддати ва меърининг таъсири аникланган. Асосий ва такрорий экин сифатида 20 ииюн ва 1 июл муддатларида хамда гектарига 200, 300 минг дона уруF сарфланган вариантларда барг юзаси яхши ривожланиши кузатилган.

Калит сузлар; Мош,соя, нухот, оксил, витамин, утлоки боткок тупрок, барг юзаси, фотосинтез,нав, уруF, Навруз, Дурдона,

КИРИШ

Узбекистонда киска муддатда туб ислохотлар амалга оширилиб, бу кишлок хужалиги тизимини бутунлай узгартиришга ва ахолини турли хил озик -овкат махсулотлари билан таъминлашга имкон бермокда. Хусусан, Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича 2017 -2021 йилларга мулжалланган Харакатлар стратегиясининг «....3.3 банди кишлок хужалиги ишлаб чикаришини изчил ривожлантириш, тупрок унумдорлигини ошириш, мамлакат озик-овкат хавфсизлигини янада мустахкамлаш, экологик тоза махсулотлар ишлаб чикаришни кенгайтириш, аграр секторнинг экспорт салохиятини сезиларли даражада оширишга каратилган» мухим стратегик вазифалар белгилаб берилган. Бу борада дуккакли экинлар, хусусан мош етиштириш технологияси элементларини такомиллаштириш, ахолини озик-овкат махсулотларига булган талабини кондириш, мамлакатнинг экспорт

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-31-37

салохиятини ошириш учун унинг экиш муддатлари ва ypyF сарфини аниклаш каби долзарб масалаларга каратилган тадкикотлар мухим ахамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Республикамизда ахоли сонининг мунтазам равишда ортиб бориши хисобига озик-овкат, сабзавот ва ем-хашак махсулотларига булган талаб хам кескин равишда ортиб бормокда. Бу эса уз навбатида суFориладиган ерлардан фойдаланиш самарадорлигини оширишни такозо этади. Бунга эришиш учун эса уз навбатида кишлок хужалиги экинларини туFри танлаш ва уларни етиштириш агротехнологияларини ишлаб чикиш мухим ахамият касб этади.

Республикамиз шароитида кузги буFдойдан 60-70 ц/га, такрорий экин сифатида етиштириладиган мош экинидан эса 15-20 ц/га дон хосили етиштирилиб, бир мавсум давомида етиштириладиган дон хосилини 75 -90 ц/га етказиш имкониятлари мавжуд. Ер юзида дуккакли-дон экинлари 135 млн.гектар майдонга экилади. Дуккакли -дон экинлари орасида мош экиладиган майдон хажми жихатидан жахонда соядан (дунё буйича соя майдони 74 млн гектарга якин) кейин иккинчи урин (25 млн гектарга якин) ни эгаллаб, учинчи уринда нухот (дунёда жами 10 млн гектарга якин) туради. Марказий Осиё ва Кавказорти республикаларида мошдан озик-овкат саноатида кенг фойдаланилади. Мошдан тайёрланган ун макаронга кушилса унинг туйимлилиги янада ортади. Мош дуккакли-дон экинлар гурухига мансуб булиб, донида куп микдорда 24-28 % оксил тупланади. Ундан озик-овкат саноати билан бирга чорва хайвонлари учун туйимли ем-хашак хам етиштириш мумкин. Шунингдек мошнинг илдизларида туганак бактерия ривожланиб, эркин азотни узлаштириб, тупрок унумдорлигини оширади.

СуFориладиган майдонларнинг сув таъминоти чекланган шароитларида хам мошни кузги буFдой аетизида етиштириб, юкори сифатли оксил ва бошка кимматли озикага бой булган мош дони етиштириш мумкин. Айни вактда сув танкис булган худудларда мош юкори харорат ва курFOкчиликка бардошлилиги сабабли купрок кузги бошокли дон экинлари аетизида такрорий экин сифатида етиштирилмокда [2; 250-254-б.].

Андижон вилоятининг кадимдан суFориладиган утлоки соз тупрокларида, механик таркиби енгил кумок, ер ости сувлари 1,5 -2,0 м чукурликда жойлашган шароитда кузги буFдойдан бушаган майдонларда бир нечта такрорий экинлар экилиб, шу жумлада мош хам экилиб, мавсум бошида

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-31-37

ва охирида такрорий экинлар мош, соя, сули экинлари йотиштириб олинган, сунг тупрокнинг хар 10 см катламида структурали агрегатларни пайдо булишини аниклаш учун намуналар олинган. Натижалар буйича тупрокка 30 см гача ишлов бериб такрорий мош, соя, сули экинлари етиштирилган вариантларда 0-10, 10-20, 20-30, 30-40, 40-50 см катламларда 10 мм дан катта булган фракциялар 1,8-4,4% яхшиланган булса, тупрок агрегати улчами 1,0-0,25 мм катталикдаги агрегатлар мавсум охирига келиб 0,5 -4,8% га ортганлиги аникланган [3; 119-б.].

А.П. Пилов [8; 61-б.] мошни кук масса учун экилиши самарали булиб, ундан кукат уFит сифатида фойдаланишни таклиф этган.

З.Жумаев, А.Сиримов [4; 18-22-б], А.Пилов [8 61-б.] мош оксил ва витаминларга бой булиши билан бирга, амал даврида 50 -100 кг/га соф холдаги биологик азот ва органик моддалар туплаб, ернинг табиий унумдорлигини оширувчи дуккакли экин хисобланади. Мош узининг биологик хусусиятига кура, иссиксевар усимлик булиб, ёзги жазирама ва гармсел шамоллар унинг юкори хосил беришиг салбий таъсир эта олмайди деб изохлайдилар.

СуFориладиган утлоки-боткок тупроклар шароитида мошнинг «Навруз» ва «Дурдона» навларини усиши, ривожланиши, юкори дон хосили ва сифатини таъминлайдиган макбул экиш муддати ва меъёрларини аниклаш ва илмий асослашдан иборат.

Тад^и^отнинг вазифалари: мош навларининг хосилдорлигига экиш муддати ва меъёрига боFликлигини урганиш;тажрибалардан олинган маълумотларни статистик тахлил килиш ва тадкик килинган тадбирларнинг натижалари асосида мош навларини дон сифатига таъсирини урганиш.

Тад^и^отнинг усуллари. Илмий тадкикот ишларида олиб борилган фенологик кузатувлар ва биометрик улчовлар "Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур" ва "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (УзПИТИ, 2007) асосида утказилган. Шунингдек олинган натижалар Б.А.Доспеховнинг "Дала тажрибалари услублари" буйича Microsoft Excel дастури ёрдами асосида математик статистик тахлил килинди ва хисобланди [3,4].

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Тадкикот иши Шоличилик илмий-тадкикот институти тажриба майдонларида 2016-2018 йиллар мобайнида олиб борилган. Шоличилик

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-31-37

илмий-тадкикот институти Тошкент вилоятининг жанубий-шаркий кисмида, Чирчик вохасида, Тошкент шахридан 15 км узокликда, Чирчик дарёсининг чап KирFOFида жойлашган. Географик урни жихатидан институт координатлари Гринвич шкаласида 69о18 шаркий узунлик ва 41о20 шимолий кенгликда чегараланади. Жойнинг рельефи текис, тажриба олиб бориладиган далалардаги тупрок дарё буйидаги худудлар тупроFига мос, худуднинг тупрок катлами утлоки боткок тупрокдан иборат.

Тажриба ишларида мошнинг «Навруз» ва «Дурдона» навларидан фойдаланилди. Тажриба тизими буйича мош навлари туртта муддат, яъни май ойининг биринчи декадаси, июн ойининг учинчи декадаси, июл ойининг биринчи ва иккинчи декадаси ва учта меъёрда асосий ва такрорий экин сифатида экиб урганилди. Илмий тадкикот ишлари дала ва лаборатория усулида олиб борилган. Лаборатория усулида уруFлик сифати ва хисобли усимликлар тахлил килинган. Дала тажрибалари турт кайтарикда, турт ярусда, вариантлар рендомизация усулида жойлаштирилган. Пайкаллар 4 каторли, улардан уртадаги 2 та катор хисобли, четдаги каторлар химоя каторлари, катор оралоти 60 см, экиш схемаси 60х10 см, узунлиги 20 м, юзаси 48 м . Х,исобли усимликлар сони 25 та.

Экинларнинг фотосинтетик фаолиятига ташки мухит кескин таъсир курсатади.Фотосинтетик фаолиятининг курсаткичлари бу барг сони, барг юзаси, курук модда микдори ва фотосинтез махсулдорлиги.

Экинларнинг хосили шаклланишида мул барглар хосил булишини таъминловчи ташки мухит омиллари иштирок этади. Х,осил баргларнинг шаклланиши, уларнинг ривожланиши ва сакланишига боFликдир, бошкача айтганда, барглар канча яхши ривожланса, фотосинтез махсулдорлиги шунча ортади. Дала экинларини етиштиришда экиш муддати, меъёри туFри кулланилса, барглар яхши ривожланади, фотосинтетик фаолияти нормал утади, бунинг эвазига хосил купаяди. Тажрибаларда кузатувлари буйича мош навларида барг хосил булиши навнинг хусусияти ва тадкик килинган экиш меъёри ва муддатига боFлик экан.

Мош етиштириш даврида шароит макбул булса, усимликда барг юзаси кенг булади. Аммо барг сонига ва барг юзасига етиштириш технологияси таъсир курсатиб, курсаткичлар узгариб туради.

Мошнинг биринчи чин барги «Навруз» навида 12-14 кунда ривожланиши кузатилиб, юкори меъёрда экилганда бир кунга бу фазани

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-31-37

узайганлиги кузатилди. Туртинчи чин баргнинг хосил булиши «Навруз» навида бахорда экилганда 30-33 кунда аникланган, 20 июнда ва 1 июлда экилганда 7-8 кунга, 10 июлда экилганда 4-5 кунга кискарганлиги аникланди. Бахорда экилганда гуллаш даври 64-67 кунда кузатилди, езда 20 июнда экилганда 59-63 кунда, 1 июлда экилганда 63-67 ва охирги муддатда экилганда 66-70 кунда кузатилди. Охирги муддатда гуллаш даврининг узайганлиги хароратнинг пасайиши билан боFлик. Усимлик талаб киладиган фаол харорат йотиндисига эга булиш учун узокрок вакт талаб килинган. «Дурдона» навида хам шундай конуният такрорланди.

«Дурдона» навининг шоналаш даврининг бошланишида барг юзаси

бахорда экилганда 6,9-9,3 минг м /га, такрорий 20 июнда экилганда 8,9-12,2

2 2 минг м /га, 1 июлда экилганда 7,8-10,0 минг м /га ва 10 июлда экилганда 5,9-8,7

минг м2/га ни ташкил килди. Гуллаш даврида бу курсаткич анча ошиб, бахорда

экилганда 21,0-27,0 минг м2/га, 20 июнда экилганда 22,1-27,2 минг м2/га. 1

июлда экилганда 20,5-23,6 минг м2/га, 10 июлда экилганда 18,2-21,1минг м2/га

тенг булганлиги аникланди (1-жадвал). Барг юзаси дуккакланиш фазасида

бахорда экилганда 27,7-33,3 минг м2/га, 20 июнда

1-жадвал

Навруз ва Дурдона навида барг юзаси шаклланишининг экиш муддати ва меъёрига

6ofликлиги (минг м2/га)

Экиш Экиш Навруз Дурдона

муддати А меъёри Ииллар Ииллар

минг/га 2016 2017 2018 2016 2017 2018

200 25,7 27,9 26,9 26,7 28,9 27,5

12 май 300 26,4 29,6 28,6 29,1 30,2 29,2

400 28,4 31,6 30,6 32,5 34,8 32,8

200 27,6 29,6 31,6 28,0 30,1 28,1

20 июн 300 28,9 31,1 32,5 32,0 34,2 32,2

400 32,2 35,3 36,3 34,0 36,1 34,1

200 25,1 27,5 26,5 26,7 28,9 26,9

1 июл 300 27,8 29,0 28,0 27,0 29,4 27,4

400 29,5 32,2 31,2 28,9 31,5 29,5

200 22,0 24,3 23,3 24,1 26,5 25,5

10 июл 300 24,0 26,6 25,6 25,7 28,1 27,3

400 25,7 28,8 26,8 27,4 29,6 28,6

ЭКФ05,дона 1,30 1,40 2,16 1,1 1,30 1,88

% 2,42 2,49 3,28 2,23 2,45 2,23

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 35 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-31-37

А муддато5 0,7 0,80 1,25 0,7 0,70 1,08

% 2,80 2,10 3,70 3,50 2,10 3,20

Б меъёр 05 0,62 0,69 1,08 0,56 0,70 0,94

% 2,30 2,00 3,20 3,10 1,80 2,13

экилганда 28,7-34,0 минг м /га, 1 июлда экилганда 27,5-29,9 минг м /га, охирги муддатда экилганда барг юзаси камайиб 25,3 -28,5 минг м2/га ни ташкил килди. Барча вариантларда экиш меъёри ошган сари барг юзасини ошиши кузатилди. Мошнинг «Навруз» нави бахорда экилганда шоналаш фазасида

экиш меъёрлари буйича фотосинтез махсулдорлиги 2,12-1,35 г/м2, гуллаш

2 2 даврида 10,1-8,1 г/м , дуккакланиш даврида 11,3-10,0 г/м ташкил

килган.Такрорий экилганда 20 июн ва 1 июлда экилганда фотосинтез

махсулдорлиги ошиб бориши кузатилди. Охирги муддатда аввалги муддатга

нисбатан камайган. Мошнинг «Дурдона» нави шоналаш фазасида бахорда

экилганда экиш меъёрлари буйича фотосинтез махсулдорлиги 1,67-0,99 г/м ,

гуллаш даврида 10,7-8,5 г/м2, дуккакланиш даврида 12,7-10,7 г/м2 ташкил

килган.Такрорий экин сифатида етиштирилиб 20 июн ва 1 июлда экилганда

фотосинтез махсулдорлиги ошиб бориши кузатилди.

ХУЛОСА

Экиш меъёри ошган сари «Навруз» навида барг юзаси экиш меъёри буйича 1,9-5,0 минг м2, «Дурдона» навида 3,2-5,6 минг м2 ошганлиги, такрорий 20 июнда экилганда бахорги муддатга нисбатан «Навруз» навида 2,8-4,6, «Дурдона» навида 0,7-1,0 минг м га ошганлиги, июл ойида экилганда эса барг юзаси навлар буйича тегишлича равишда 0,5-2,8 ва 0,2-4,8 минг м га камайганлиги аникланган. Фотосинтез махсулдорлигини «Навруз» навида экиш меъёри ошган сари 1,3-2,1 г/м2, «Дурдона» навида 1,7-2,0 г/м2 га камайганлиги, яъни юкори курсаткич навлар бахорда экилганда кузатилган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

REFERENCES

1.Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 14 февралдаги "20172021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегиясини амалга оширишга доир ташкилий чора-тадбирлар туFрисида" ги Ф-4849 сонли фармони.

2. Буриев.Я Утмишдош экинлар ва тупрок унумдорлиги.//Узбекистон Республикаси кишлок хужалигида сув ва ресурс тежовчи

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-31-37

агротехнологиялар.Конференция материаллари туплами.Тошкент. 2008.Б.250-254.

3. Мансуров А.М "Макбул такрорий экин турларини тупрок унумдорлиги ва кузги буFдой хосилдорлигига таъсири"//К,ишлок хужалиги фалари буйича фалсафа фанлари докторлик диссертация иши. Тошкент.2017 Б 119.

4.Жумаев З. Сиримов А Мошнинг аетизга экиш агротехникаси. СуFориладиган ерларда бошокли Fалладан кейин экиладиган такрорий экинларни парваришлаш буйича тавсиялар. Тошкент.1995. Б 18-22.

5. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.-М: Колос, 1985.-Б.317.

6. Нурматов Ш., Мирзажонов К,. ва бошкалар. "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (УзПИТИ, 2007) Б.8-51.

7. Пилов А.П. Ловия ва мош. Тошкент. Монография.1978.Б.61.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.