Научная статья на тему 'Экиш муддатлари ва меъерларини тарицнинг биометрик курсатгичлари ва дон Х. Осилдорлигига таъсири'

Экиш муддатлари ва меъерларини тарицнинг биометрик курсатгичлари ва дон Х. Осилдорлигига таъсири Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
1542
92
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарик / такрорий / экин / экиш / муддат / нав / сугориладиган / косилдорлик / рувак / унувчанлик / уруг / тупрок / дон / millet / repeat / crop / planting / term / variety / irrigated / crop / crop / crop / seeds / soil / grain

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Омонов Анвар Журацулович, Халилов Насриддин

Маколада тарик (Panicum miliaceum L.) нинг такрорий экин сифатида етиштириш имкониятлари, етиштириш технологиясининг асосий элементлари экиш муддатлари ва меъёрларини тарикнинг уругларини дала унувчанлиги, "усимликнинг биометрик курсаткичлари, косилдорлигига таъсири буйича тадкикот натижалари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF CONDITIONAL INSTALLATION ON BIOMETRIC INDICATORS AND GRAIN HARVEST

The article presents the results of studies on the possibility of growing millet (Panicum miliaceum L.) as a secondary crop, the dates and seeding rate of the main elements of cultivation technology, field germination of millet seeds, biometric characteristics of the plant, and the effect on yield.

Текст научной работы на тему «Экиш муддатлари ва меъерларини тарицнинг биометрик курсатгичлари ва дон Х. Осилдорлигига таъсири»

ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЪЁРЛАРИНИ ТАРИЦНИНГ БИОМЕТРИК КУРСАТГИЧЛАРИ ВА ДОН Х.ОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

Омонов Анвар Журацулович Халилов Насриддин

Самарканд ветеринария медицинаси институти

Ма;олада тарик; (Panicum miliaceum L.) нинг такрорий экин сифатида етиштириш имкониятлари, етиштириш технологиясининг асосий элементлари экиш муддатлари ва меъёрларини тари;нинг уругларини дала унувчанлиги, усимликнинг биометрик курсаткичлари, х,осилдорлигига таъсири буйича тад;ик;от натижалари баён этилган.

Калит сузлар: тарик;, такрорий, экин, экиш, муддат, нав, сугориладиган, х,осилдорлик, рувак, унувчанлик, уруг, тупрок;, дон.

ВЛИЯНИЕ СРОКОВ И УСЛОВИЙ ПОСЕВА ПРОСА НА ЕГО БИОМЕТРИЧЕСКИЕ

ПОКАЗАТЕЛИ И УРОЖАЙНОСТЬ

В статье приведены результаты исследований о возможности выращивания проса (Panicum miliaceum L.) в качестве вторичной культуры, сроки и нормы высева основных элементов технологии возделывания, полевая всхожесть семян проса, биометрические показатели растения, влияние на урожайность.

Ключевые слова: просо, повтор, урожай, посадка, срок, сорт, орошаемый, урожай, урожай, урожай, семена, почва, зерно.

INFLUENCE OF CONDITIONAL INSTALLATION ON BIOMETRIC INDICATORS

AND GRAIN HARVEST

The article presents the results of studies on the possibility of growing millet (Panicum miliaceum L.) as a secondary crop, the dates and seeding rate of the main elements of cultivation technology, field germination of millet seeds, biometric characteristics of the plant, and the effect on yield.

Key words: millet, repeat, crop, planting, term, variety, irrigated, crop, crop, crop, seeds, soil, grain.

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10048 Кириш. Сугориладиган ерларнинг унимдорлигини са;лаш ва ошириш республиканинг барча худудлари учун асосий муаммолардан бири х,исобланади.

Чунки х,озирги кунда сугориладиган тупро;ларда шурланиш, эрозияга чалиниш, ифлосланиш, гумус ва ози;а моддаларнинг камайиши каби салбий жараёнлар ривожланмокда. Натижада маданий усимликларнинг касаллик ва зараркунандалар, бегона утлар билан зарарланиши купаймокда. Бунда асосий ва такрорий экинларни алмашлаб экишга алохдда эътибор каратиш ва тугри танлаш катта ахамиятга эга. Такрорий экинлар тупро;нинг фитосанитар х,олатини яхшилаш билан биргаликда, сугориладиган ерлардан самарали фойдаланишни таъминлайди. Айни;са, тари; усимлиги шурланган ва янги узлаштирилган ерларда х,ам яхши х,осил бериш имкониятига эга х,исобланади.

Самарканд вилояти тупро;-и;лим шароитида оддий тари;ни такрорий экин сифатида етиштириш технологиясини такомиллаштириш ор;али республика и;тисодиётида ;ишло; хужалик мах,сулотларини улушини купайтириш ва усиб

бораётган ахолини хамда чорва молларини ва паррандаларни озу;ага булган талабини тула ;ондириш мухим ахамиятга эга.

Оддий тарик; (Рап1сиш шШасеиш Ь.) ;имматли ёрма экини булиб у асосан дони ва тарик; ёрмаси тайёрлаш учун экилади. Ёрмасидан тайёрланган бут;а мазалиги ва туйимлилиги билан машхур. Дони таркибида витаминлардан В 1(тиамин) ва В2 (рибофлавин) бош;а донли экинларга нисбатан икки баровар куп. Тари;нинг донидан спирт ва крахмал олинади, крахмали гуручникига нисбатан тезрок; ;андга айланади. У айни;са, ем-хашак экини сифатида ахамиятлидир. Яшил массасидан витаминли ут уни, гранула ва брикет тайёрланади. Тарик; дони тову;ларга берилганда тухумининг пучоги мустахкам булади. Тарик; Марказий Осиё хал;ларининг, шоли экини тар;алгунча асосий ози;-ов;ат экинларидан бири булган. Унинг дони таркибида калий, цинк, натрий, йод, магний, бром ми;дори куп. [3,4,5].

Булардан таш;ари тарик; ангиз экинидир. Бундай экинлар иккинчи марта хосил етиштириб, самарадорликни икки хиссага ошириш билан бирга илдиз ;олди;лари тупро;нинг унумдорлигини оширишда ва издош экинларда бегона утлар, хашаротлар ва касалликларнинг камайишига катта хисса кушади. Шу билан бир ;аторда ер доим экинлар ;оплами билан банд булса, тупро;ни эрозиядан са;лаб унумдорлигини оширувчи органик моддалар куп тупланади, тупрок; юзасини орти;ча ;изиб, кетишдан са;лайди, намлик бехуда бугланиб кетмайди, кам шурланади, тупро;ни куриб ;олишидан мухофаза ;илади. Бундай холат орали;, такрорий ангиз экинлари асосий экинлар билан тугри навбатлаштирилиб жойлаштирилганда яхши натижа беради.

Тари;ни экиш меъёрини ошириш усимликларнинг илдиз тизими ёмон ривожланишига олиб келади. Бунинг натижасида усимлик яхши ривожланмайди ва хосилни камайиши олиб келади. [4,7]

Елагин И.Н., (1987) маълумотларига кура, тарик; етиштиришда экиш меъёрининг оширилиши натижасида усимликлар керакли даражада ;уёш нуридан тули; фойдалана олмаслиги о;ибатида усимликларнинг буйи ва поялари яхши ривожланмаганлигини куришимиз мумкин. Илдиз тизими кучли ривожланган экинлардан хам ю;ори хосил олиб булмайди. Минта;алар ва тупро;нинг унумдорлигини хисобга олган холда экиш меъёрлари ва муддатлари тавсия этилади. Экиш меъёрларини камайтириш бегона утларини сонини ошиши билан бир ва;тда усув даврини узайиши кузатилади.

Кузги будойга берилган азотни деярли ярмидан купрош тупрок;нинг пастки ;атламига тушиб кетади. Ер такрорий экин экиш учун хайдалиши натижасида капиляр найчалар тупрок;нинг 30 - 35 см дан пастки ;атламида фаолият курсатади ва ернинг пастки ;атламидаги азот захирасини сув билан ернинг хайдалма ;атламига кутариб, такрорий экинларни азот билан таъминлайди (Е. И. Квасников, С. Ф. Лазарев, 1957, Е. Ф. Мишустин, 1961).

Тажриба материаллари ва усуллари. Дала тажрибалари "Методика полевого опыта" (Доспехов, 1985) ва "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (УзПИТИ, 2007) кулланмаларига асосан олиб борилди. Тажриба Самарканд ветеринария медицинаси институтининг У;ув-тажриба хужалигида утказилди. Барча вариантларга Nl5oР9oК6o кг/га таъсир этувчи модда хисобида минерал угитлар кулланилди. Бунда кулланилган калий ва фосфор угитларини тули; шудгордан олдин, азотли угитлар эса уч муддатда: экиш билан (N40 кг/га), тупланиш (N55 кг/га), ва руваклаш (N55 кг/га) фазаларида берилди. Усув даврида тупро;даги намлик чекланган дала нам сигимининг,(ЧДНС) 70 % дан кам булган холда ушланди.

Худуднинг муайян шароитда тупрок; унумдорлиги, и;лим, усимликнинг биологик хусусиятлари, навлар, угитларнинг таркиби ва хусусиятларини хисобга олган холда ишлаб чи;илган экиш муддати ва меъёри ю;ори самарадорликка эга булди.

Тажрибамизда тарикнинг "Саратовская-853" навининг 3 та экиш муддатида 4 та экиш меъёрларини ургандик.

Тарикнинг униб чициши ва х,акикий кучат калинлиги. 2019-йил

Кучат калинлиги, млн/га

Экиш Экиш меъёри, Усув даври бошида. 1м2 да Уругларнинг Усув даври

муддатлари млн. дона унувчанлиги % охирида. 1м2 да

1,5 134 89,3 114

20.VI 2,0 180 90,0 158

2,5 227 90,8 212

3,0 (st) 265 88,6 234

1,5 129 86,0 113

5.VII 2,0 179 89,2 157

2,5 224 89,6 212

3,0 (st) 263 87,6 233

1,5 128 85,3 111

20.VII 2,0 175 87,5 150

2,5 221 88,4 228

3,0 (st) 260 86,6 235

Тажрибада тарикнинг такрорий экин сифатида униб чи;иши ва кучат калинлигини тахлил килганимизда, экиш муддати 20-июнда булганда, 1,5 млн. дона уруг/га сарфланган вариантда усув даври охирида кучат калинлиги 1м2 да 114 дона, 2,0 млн. дона экилган вариантда 1м2 да 158 дона, 2,5 млн. дона унувчан уруг экилган вариантда 1м2 да 212 дона, 3,0 млн. дона экилган вариантда эса 1м2 да усув давриниг охиригача сакланиб колган усимликлар 234 донани ташкил килди. Иккинчи муддатда (5.07) экилганда экиш меъёри 1,5 млн. дона уруг сарфланган вариантда усув даври охирида кучат калинлиги 1м2 да 113 дона, 2,0 млн. дона экилган вариантда 1м2 да 157 дона, 2,5 млн. дона унувчан уруг экилган вариантда 1м2 да 212 дона, 3,0 млн. дона экилган вариантда 1м2 да усув давриниг охиригача сакланиб колган усимликлар 233 донани ташкил килди. Кечки муддатда (20.07) экилганда экиш меъёри 1,5 млн. дона уруг сарфланган вариантда усув даври охирида кучат калинлиги 1м2 да 111 дона, 2,0 млн. дона экилган вариантда 1м2 да 150 дона, 2,5 млн. дона унувчан уруг экилган вариантда 1м2 да 228 дона, 3,0 млн. дона экилган вариантда эса 1м2 да усув давриниг охиригача сакланиб колган усимликлар сони 235 донани ташкил килди.

Уруглар туртта меъёрларда 1,5; 2,0 2,5 3,0 млн. дона унувчан уруг/га ва учта муддатларда экилганда уругларнинг дала шароитида униб чикиши барча экиш меъёрларида ва муддатларда турлича булиши кузатилди. Уругнинг дала унувчанлиги 20 июнда экилганда уртача 89,7 % гача. Иккинчи муддатда экилганда уругнинг дала унувчанлиги уртача 88,1% гача. Кечки муддатда экилганда уругларнинг дала унувчанлиги уртача 86,9% гача булиши кузатилди.

Тарикнинг "Саратовская 853" навида эрта муддатларда экилганда майсалашдан тупланишгача булган давр 1,5 млн. экиш меъёрида 20 кунни, 2,0 ва 2,5; 3,0 млн. экиш меъёрларида эса 18 кунни ташкил этди.

Жанубий ва Шимолий худудларга караб, тарик экиш меъёрлари узгариб боради 34 миллион кучат 2,5-3 ва каштан ва енгил каштан булган иссик кургокчил минтакалар тупрокларида 1,8-2,0 миллион дона/га унувчан уруглар экиш таъкидланган. Усимликнинг сувсизланиши хосилдорликнинг камайишига катта таъсир этмайди. Адабиётлар тахлили Самарканд вилояти сугориладиган ерларда оддий тарикни

ангизда етиштиришда ма;бул экиш муддатлари ва меъёрлари етарлича урганилмаганлигини курсатмо;да. Шунинг учун оддий тари;ни Давлат рестирига киритилган навларини ангизда экиш учун меъёр ва муддатларини урганиш дончиликда энг долзарб муаммолардан бири хисобланади.

Экиш меъёри 1,5 млн. уруг/га булган пайкалчаларда экиш муддатлари 20 июнь, 5 июль, 20 июль булганда хосилдорлик мувофи; холда 24,9;24; 21,2 ц/га булиши ани;ланди.

Такрорий экилган тари; 20 июнда экилганда экиш меъёри 2,0 млн. дона уруг сарфланганда гектаридан 26,7ц/га, 5 июлда экилганда 25,0 ц/га, 20 июлда экилганда 22,0 дон хосили олинди.

Экиш меъёри 2,5 млн/га булганда хосилдорлик 20 июнда, 5 июлда ва 20 июлда экилган пайкалчаларда мувофи; холда 31,5;27,8;23,5 ц/га хосил олинди ёки хосилдорлик 2,0 млн. уруг/га экилган пайкалчалардагига нисбатан 4,6; 2,8; 3,5;2,2 ц/га ошди. Такрорий экилган тари; учун 20 июн энг ма;бул экиш муддати эканлиги ани;ланди. Экиш меъёри 3,0 млн. дона уруг сарфланганда гектаридан 31,0; 24,5; 23,8; ц/га дон хосил олинди. Экиш муддати 20 июнь булганда усув даври 85 кунни, 5 июлда 73 кунни, 20 июлда экилганда 67 кунни ташкил этди ёки кеч 20 июль экилган пайкалчаларда кечки муддатда экилганда тарик; усув даври 18 кунга ;ис;ариши кузатилди.

Экиш муддатлари ва меъёрларини тарикнинг биометрик курсатгичлари ва дон _х;осилдорлигига таъсири (2019 йил)_

Экиш

Экиш муддатлари меъёри млн. дона унувчан уруг/га Усимлик буйи, см Рувакдаги донлар сони дона Рувак буйи, см Дон хосили ц/га

1,5 109,3 301,9 32,2 24,9

20.VI 2,0 100,2 301,5 32,3 26,7

2,5 105,3 301,6 32,5 31,5

3,0 (st) 100,1 301,2 31,8 31,0

1,5 82,4 273,5 30,0 24,1

5.VII 2,0 81,0 273,3 30,2 25,0

2,5 82,5 274,4 30,5 27,8

3,0(st) 80,0 272,2 29,4 24,5

1,5 70,0 248,4 26,5 21,2

20.VII 2,0 71,6 248,8 26,4 22,0

2,5 73,0 249,4 26,5 23,5

3,0(st) 70,1 248,6 26,2 23,8

Бундан куринадики, экиш муддати тарик; 15 ва 20 кунга кечиктирилганда усимликларнинг буйи паст булиб, х,осилдорликни камайиши кузатилди. Тажрибамизда 2,5 млн. дона унувчан уруг экилганда вариантлардаги усимликларнинг 1000 та дон вазни х,ам буйига мутаносиб равишда огир булганлиги кузатилди. Бир дона рувагидаги дон сони 20 июнда эрта муддатда экилганда, уртача 301,5 дона булиши ани;ланди. 5 июлда иккинчи муддатда экилганда, уртача 273,3 дона булиши кузатилди. Кечки муддатда 20 июлда экилганда 248,8 дона дон булиши ани;ланди.

Экиш муддатлари ва меъёрлари буйича тарикнинг рувакдаги донлар сонининг усимликнинг буйи узгариб бориши хам кузатилди. Такрорий экин сифатида тари; 20-

июнда экилгандаги вариантда рувак узунлиги усимликларда уртача 32,2 см ни ташкил килган булса, 5 июлдаги вариантда рувак узунлиги 30,0 см 20-июлда экилганда 26,4 см, булиши кузатилган.

Хулоса килиб айтганда, Самарканд вилоятининг сугориладиган утло;и тупро;ларида такрорий экилган Давлат реестрига киритилган оддий тарикнинг "Саратовская 853" навидан ю;ори ва баркорор дон хосили олиш учун энг ма;бул экиш муддати 20 июнь, экиш меъёри 2,5 млн. уруг/га ва кечки муддат 20 июлда 3,0 млн. дона унувчан уруг эканлиги аникланди.

АДАБИЁТЛАР:

1. Орипов Р, Халилов Н. - Усимликшунослик /-Укув кулланма, Тошкент, 2006, -198, 199 б.

2. Фёдеров А.К. Продолжительность вегетационного периода зерновых определяется их реакцией на свет// Зерновые культуры.-М, 1999.-№ 6.-23-26с 3. Перспективная ресурсосберегающая технология производства проса. - М.: ФГНУ «Ро-синформагротех», 2010. - 52 с.

3. Ёкубжанов О, Турсунов С, Мукимов Ж. Дончилик. - Тошкент: "Янги аср авлоди", 2009. -161 б.

4. Сорта основных полевых культур в Нижнем Поволжье / Н.С. Орлова подред. Н.С. Орловой. - Саратов, 2004. - 245 с.

5. Атабаева Х.Н., Худайкулов Ж.Б Усимликшунослик Тошкент-"Фан ва технология" 2018 , 170-173 б.

6. Ирназарова Н.И. ^ашкадарё вилоятининг оч тусли буз тупроклари шароитида кузги бугдой ва унинг ангизда етиштирилган тарикнинг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига азотли угит меъёрларининг таъсири: К/х ф.н. илм. дар. олиш учун дис. Царши, 2002. -90-95 б.

7. Колмаков, Ю.В. Повышение качества зерна проса для эффективной его переработки в пшенную крупу / Ю.В. Колмаков и др.// Рекомендации.- Омск, 2014. - 33 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.