Научная статья на тему '“ТАБИИЙ ФАНЛАР”НИ ЎҚИТИШДА STEM ТАЪЛИМИ'

“ТАБИИЙ ФАНЛАР”НИ ЎҚИТИШДА STEM ТАЪЛИМИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
681
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
табиий фанлар / STEM таълими / фан дастури / компетенция. / natural sciences / STEM education / science curriculum / competency.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Z. Sangirova

Мақолада республикамизда янги ўқув фани “Табиий фанлар” фанини ўқитиш меъёрий жиҳатдан асосланган, табиий фанларни ўқитишда STEM ёндашув орқали дарсларни ташкил этиш методикаси келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STEM APPROACH IN TEACHING “NATURAL SCIENCES”

The article presents the normative justification of the teaching of the new academic subject "Natural Sciences" in the Republic of Uzbekistan, the methodology of lessons organizing based on the STEM approach to teaching natural sciences.

Текст научной работы на тему «“ТАБИИЙ ФАНЛАР”НИ ЎҚИТИШДА STEM ТАЪЛИМИ»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

"ТАБИИЙ ФАНЛАР"НИ УЦИТИШДА STEM ТАЪЛИМИ Сангирова Замира Бозорбоевна

Халк таълими вазирлиги хузуридаги Республика таълим маркази Аник ва табиий фанлар

булими бошлиги https://doi.org/10.5281/zenodo.6938598

Аннотация. Мацоладареспубликамизда янги уцув фани "Табиий фанлар" фанини уцитиш меъёрий жщатдан асосланган, табиий фанларни уцитишда STEM ёндашув орцали дарсларни ташкил этиш методикаси келтирилган.

Калит сузлар: табиий фанлар, STEM таълими, фан дастури, компетенция.

STEM-ОБРАЗОВАНИЕ В ПРЕПОДАВАНИИ "ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК"

Аннотация. В статье представлено нормативное обоснование преподавания нового учебного предмета «Естественные науки» в республике Узбекистан, методика организации уроков на основе STEM-подхода к преподаванию естественных наук.

Ключевые слова: естественные науки, STEM-образование, учебная программа по естественным наукам, компетенция.

STEM APPROACH IN TEACHING "NATURAL SCIENCES"

Abstract. The article presents the normative justification of the teaching of the new academic subject "Natural Sciences" in the Republic of Uzbekistan, the methodology of lessons organizing based on the STEM approach to teaching natural sciences.

Keywords: natural sciences, STEM education, science curriculum, competency.

КИРИШ

Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил 5 сентабрдаги "Халк таълими бошкарув тизимини такомиллаштириш буйича кушимча чора тадбирлар тугрисида" ги ПФ - 5538 сон Фармонида халк таълими тизимини ислох килишнинг асосий йуналишлари сифатида халк таълими тизимига илгор хорижий тажрибани, укув-тарбия жараёнига замонавий педагогик технологияларни, шу жумладан таълим беришнинг инновацион усулларини жорий этиш, укув ва укув-услубий адабиётларнинг янги авлодини яратиш, фундаментал ва амалий илмий тадкикотларни амалга ошириш мухимлиги белгиланган [1]. Мазкур фармон ижросини таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси президентининг 2018 йил 5 сентабрдаги "Халк таълими тизимига бошкарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари тугрисида" ги № П^-3931 сон карори [2] билан тасдикланган "2018-2021 йилларда Узбекистон Республикаси Халк таълими тизимини янада такомиллаштириш буйича чора-тадбирлар дастури" да: умумий урта таълимнинг янги давлат таълим стандартлари ва укув дастурларини такомиллаштириш ва шу билан бирга STEM (S - science - фан, T - technology - технология, Е - engineering -мухандислик иши, M - mathematics-математика) таълимини боскичма-боскич амалиётга жорий этиш вазифалари белгиланган [3].

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Мазкур вазифаларни бажариш максадида умумий урта талим мактабларида таълим сифатини кутаришда STEM таълимини жорий этиш учун энг аввало амалиётчи укитувчилар унинг афзалликлари хакида маълумотларни билиши хамда уларни амалиётда куллаш учун малакаларга эга булишлари зарур булади. Бу борада Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирининг 2021-йил 27-августдаги "Умумий урта таълим

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

мактабларида STEM таълими тизимини жорий этиш тугрисида"ги 274-сон буйругида куйидагиларни амалга ошириш, яъни умумий урта таълим мактаблари учун STEM фани дастурини ишлаб чикиш, STEM фанларини укитиш учун зарур лаборатория жихозлари ва ускуналари руйхатини шакллантириш; укитувчиларни STEM таълими буйича малакасини оширишда халкаро хамда махаллий эксперт ва педагогларни жалб килиш, педагогларни кушимча адабиётлар билан таъминлаш белгиланган [4].

Юкорида келтирилган меъёрий хужжатлар мазмунига кура STEM таълимини жорий килиш ва уни ривожлантиришнинг стратегик максадлари таълим сифати хамда кадрларни тайёрлашга куйиладиган халкаро талабларга мувофиклигини тахлил килиш асосида таълим мазмунини янгилаш такоза этади.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

STEM таълими нима учун жадал ривожланмовда?

Мутахассисларни тайёрлаш учун STEM таълимига утиш зарурияти дастлаб А^Шда Тадкикотларнинг Миллий Кенгаши (National Research Council, NRC) ва Миллий Илмий Фонд (National Science Foundation, NSF) лари томонидан таргиб этилган. А^Ш собик президенти Б.Обама А^Ш таълим тизимида ислохотларни олиб бориш ва STEM таълимига утиш долзарблигини таъкидлаган [5]. Х,атто 2009 йил 6 июлда А^Ш Конгрессида STEM таълимига утиш буйича коордитацион харакатларни олиб бориш тугрисида ^онун кабул килинган (STEM Education Coordination Act of 2009). Мазкур конунга кура Миллий Илмий Технологик Совет (National Science and Technology Council) STEM таълими буйича федерал 5-йиллик стратегик режа ишлаб чикади ва хар йили Конгресс олдида стратегик режани амалга ошириши юзасидан хисобот беради.

Куплаб илмий тадкикот ишларида STEM таълимига утишнинг муаммолари изохланилган. Булар: иктисодиётдаги ракобатлар ва янги инновaцияларнинг етакчилиги; юкори технологияли ишлаб чикарувчилар томонидан мехнат бозори ва таълимга булган янги талаблар; умумий таълимда табиий-техник билимларнинг заиф берилиши; касбий йуналишнинг заифлиги ва илгор технологияларни узлаштириш истагининг сустлиги [6-7].

Таълимда STEM ёндашув: Асримизнинг бошларида барча жабхаларга ахборот -коммуникaция технологияларини кенг куллаш бошланган булса, бугунги кунда STEM саноат, техника хдмда таълимга тез кириб бораётган трендларнинг бири булиб колмокда. Айни пайтда STEM янги ёндашувлари ривожланган давлатларда кенг кулланилиб, жахон хамжамияти томонидан ижобий бахоланмокда ва STEM таълими куплаб тадкикотчилар томонидан урганилмокда.

M.Sanders STEM таълимига утишнинг муаммолари тахлили килиш жараёнида "эндиликда мехнат бозори инсондаги кучли мушаклар, уткир кузлар, мустахкам ирода кабилар билан бахоланмайди" - деб таъкидлайди [8]. Чунки завод ва фабрикаларда бу сифатлар талаб килинадиган барча ишларни роботлар яъни сунъий интеллект бажармокда. Эндиликда инсонларга уз урнини жамиятда топишлари учун уларга жамоа билан ишлаш, яратувчанлик, мухандислик ва бошка шунга ухшаш талаблар куйилмокда. Унинг гоясида янги авлодни STEM дастури асосида укитиш уларда интелектни ривожлантиришга, топкирлик оркали аник масалаларни ечишга урганишда укувчилар купрок савол бериш ва уларнинг ечимини топишга каратилган.

Россиялик олимлар Т.В.Волосовец, В.А.Маркова, С.А.Аверин томонидан "Мактабгача ва кичик мактаб ёшдаги болаларга STEM таълими" парциал модул дастури

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

таклиф этилган. Мазкур дастур асосида мактабгача ва кичик мактаб ёшдаги болаларда укув-билиш жараёнида интеллектуал кобилиятларни ривожлантириш хамда уларни илмий техник фаолиятга йуналтириш масалалари назарда тутилган [9].

Укув ва илмий тадкикот ишлари натижаларига кура STEM таълимининг асосий хусусияти шундаки, бунда укувчилар фанларни самарали урганишда уз акли ва кул мехнатидан фойдаланадилар. Укувчилар дарс давомида кичик тажриба ва амалий ишларни утказишади, турли моделлар устида ишлаб уз гояларини амалга оширадилар ва махсулот яратишади. STEM таълимининг афзаллиги шундаки, фанларни укитишда билимлар алохида эмас, амалиёт билан узаро мутаносиб холда берилади. Укувчи узида ностандарт муаммоларни ечиш учун тайёр моделлардан хамда изланувчилик фаоллигини ривожлантириб янги моделлар устида ишлайди ва бу унинг келгуси хаётида жуда кул келадиган ижодкорлик кобилиятини шакллантиришга имкон беради [10-11].

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 августдаги «Кимё ва биология йуналишларида узлуксиз таълим сифатини ва илм-фан натижадорлигини ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги П^-4805-сон ^арорининг 5-иловасида кимё ва биология фанларига ихтисослаштирилган мактаблар укув-методик базаси холатини яхшилаш, укитиш жараёнига замонавий укитиш услубларини жорий этиш масаласига этибор каратилган. Хусусан, табиий фанларни укитишни такомиллаштириш максадида 16 синфларда атрофимиздаги олам, табиатшунослик, география, биология, физика фанлари урнига табиий фан (SCIENCE) ни ягона фан сифатида тажриба-синов тарикасида укитишни боскичма-боскич жорий этиш бир катор вазифалар белгиланган. Булар: миллий укув дастури ва укув режага тегишли узгартиришлар киритиш; табиий фанлар (SCIENCE) фани учун дарсликларни яратиш; укитувчиларнинг ягона фан буйича билимларини хамда услубий куникмаларини яхшилаш буйича малакасини ошириш; табиий фан (SCIENCE) фанини боскичма-боскич жорий этиш [12].

Узбекистон Республикаси Президентининг ^арори ижросининг таъминланиши асосида бошлангич синфлар укувчилари учун "Табиий фанлар" дарслиги ва бошлангич синфлар укитувчилари учун методик кулланма, яъни "Укитувчи китоби" яратилди. 20212022 укув йилидан бошлаб республикамизда умумий урта таълим мактабларида 1-, 2-синфларда "Табиий фанлар" фанини укитиш амалга оширилди.

Табиий фанларни укитиш методикасини яратишда халкаро экспертлар ва мамлакатимиз педагог олимлари, психологлар, методистлар, бошлангич синф укитувчилари томонидан бошлангич синфларда укув жараёнига STEM таълимини жорий килишнинг психологик-гигиеник талаблари хамда кичик ёшдаги укувчиларда илмий саводхонлик ва амалий компетенцияларни шакллантиришнинг педагогик шарт-шароитлари урганилди.

Табиий фанларни укитишда фан дастурида киритилган мавзулар куйидаги асосий контекстларда ифодаланган:

- тизимлар (усимлик, хайвон, одам органлари системаси, ^уёш системасига оид билимлар).

- материя ва энергия (иссиклик, ёруглик, товуш);

шакл, тартиб ва тузилиш (жонли ва жонсиз табиат, тирик организмлар);

- масштаб ва улчаш (об-хаво, иссиклик, Ер ва Коинот);

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

- баркарорлик ва узгариш (тирик организмларнинг ривожланиши, об-хаво, йил фасллари, яшаш жойи);

- шакл ва функция (тирик организмлар, усимлик ва хайвонларнинг хилма хиллиги, иссиклик, ёруглик ва товуш манбалари).

Миллий дастурнинг яратилишида табиий фанларни укитишда асосий максад укувчиларда дунёнинг илмий манзараси хакидаги тасавурларни хосил килиш, уларда атроф борликда юз берадиган ходиса ва жараёнларни билишнинг илмий асосини, бир-бирини тулдирувчи илмий билишнинг назарий асоси ва эмпирик методлар билан таништириш назарда тутилган.

Табиий фанлар контекстига кура, масалан, укувчи фанга оид тушунча ва билимлар асосида теварак атрофимизда содир булаётган турли экологик, иктисодий, тиббий сохалардаги узгаришларга уз муносабатини билдиради. Укувчи томонидан эришилган интелектуал куникмалар эса уларга нисбатан илмий саводхонлик ва амалий компетенциялари шакллантириш масалаларининг куйилишида ва келгуси халкаро бохолаш дастурларига тайёрлашда мухим ахамият касб этади. Масалан, "Х,аракат кандай юзага келади?" мавзусининг ёритилиши мисолида караб чикайлик. Дарснинг умумий мацсадида: харакатнинг хосил булишини урганиш; атрофдаги харакат турларини фарклашни урганиш; харакатни кузатишга оид тажрибалар утказиш куникмалари шакллантириш масалалари куйилади [13-14]. Дарсни ташкил этишда турли таълим ресурслари (дарслик, укувчининг машк дафтари, такдимотлар, видеоролик) хамда инноватцион методлар (муаммоли сухбат, тадкикот методи, дидактик уйин) ни кулланилади. Дарснинг умумий максадидан келиб, чикиб укувчиларнинг эришиши лозим булган якуний натижаларни жадвалда келтирамиз.

1-жадвал

Укувчилар эришиши лозим булган якуний натижалар

Якуний кичик натижалар Барча укувчилар... Якуний кичик натижалар Аксарият укувчилар. Якуний кичик натижалар

Баъзи укувчилар.

А Х,аракатнинг хосил булишига мисол келтиради Турли тирик организмлар ва транспорт воситалари учун харакат мухим эканлигини тушунтиради Турли тирик организмлар ва транспорт воситаларининг харакати хакида хулоса килади

Б Атрофдаги харакатларни бир-бирига нисбатан ажратади Атрофдаги харакатларни бир-бирига нисбатан ажратади ва таккослайди Атрофдаги харакатларни бир-бирига нисбатан

ажратади, таккослайди ва хулоса килади хамда кузатишда давом этади.

C Х,аракатга оид тажрибалар утказади, натижаларни изохлайди Х,аракатни юзага келтиришга оид самолёт ва парашютни ясайди ва Х,аракатни юзага келтиришга оид самолёт ва парашютни

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

уларни харакатга келтиради ясайди ва уларни

харакатга келтириб, кузатишда давом этади ва уз хулосасини беради

Д Х,аракатнинг ахамиятини англайди ва инсон саломатлигига таъсирини тушунтиради Х,аракатнинг ахамиятини англайди ва инсон саломатлигига таъсирини тушунтиради ва изохлайди Х,аракатнинг ахамиятини англайди ва инсон саломатлигига таъсирини

тушунтиради, изохлайди ва таккослайди

Дарс давомида укувчининг якуний натижаларга эришиш боскичларини келтирамиз.

Биринчи боскич. Укув фаолиятига йуналтириш (мотивация). Х,аракат кандай хосил булади? Укитувчи томонидан укувчиларда амалий фаолият, яъни жисмларни (тортиб, итариб, уларни юкорига кутариб ёки уни пастга тушириб) харакатни хосил килиши кузатилади хамда уларнинг уз фикрларини баён килиши эшитилади. Жавоблар асосида укитувчи укувчиларни форматив бохолайди (огзаки рагбат ёки стикерлардан фойдаланилади).

Иккинчи боскич. Билимни фаоллаштириш. Якуний кичик натижаларга (А) эришиш. Бу боскичда укитувчининг фаолияти мухим саналади. Укитувчи мавзуни ёритишга оид саволлар тузади ва уларни укувчиларга такдим килади. Масалан, сиз аргимчокда учганда кандай харакатларни кузатасиз?

Укувчининг саволларга жавоб бериш фаолияти кузатилади ва улардаги харакатга оид тушунча ва билимлар, харакат йуналишларини аниклаш ва узгартиришини фарклаш каби билимлар текширилади. Масалан, аргимчокда учганда дарахтлар, гуллар, уйлар худди харакатлангандай туюлади, аслида улар харакатланмайди. Шунингдек, укувчилар дарсликда берилган расмлар асосида атрофида кузатган харакатларни тавсифлайдилар.

Учинчи боскич. Янги мавзуни урганиш. Якуний кичик натижаларга (Б ва С) эришиш. Бу боскичда укитувчи томонидан дарсда харакатни кандай урганамиз? мавзусида укувчилар муаммоли сухбатга олиб кирилади. Бунда укитувчи харакатга оид (когоздан самолёт ёки парашютни ясаш) видеолавхасини намойиш килади. Видеолавха асосида саволлар шакллантирилади. Масалан, видеолавхада нималарни курдингиз? Укувчилар самолёт ва парашют ясаш усулларини видеолавхадан тушуниб оладилар ва айтиб берадилар. Укувчилар фикри тинглангандан сунг амалий иш бажариш режаси эълон килинади. Укувчиларни гурухларга ажратилади ва керакли жихозлар билан таъминланади. Амалий ишни бажариш давомида укувчилар кул мехнатидан фойдаланадилар. Укувчиларнинг самолёт ва парашют ясаш буйича ишларни бажариши давомида уларда кичик конструкторликка оид куникмалар шакллана боради. Укувчилар узлари ясаган самолёт ва парашют харакатини амалда синаб курадилар хамда натижалардан завкланишадилар.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Амалий ишни бажариш давомида укувчиларда илмий саводхонлик ва амалий компетенциялар, шунингдек, укувчилар мавзу юзасидан урганганларини тушунтира олиш, тахлил килиш ва хулоса чикариш каби куникмалар шаклланади. Укувчилар харакатнинг ахамиятини тушуниши ва унинг инсон саломатлиги учун, масалан спорт билан шугулланиш мухимлигини англаб етиши, уларда спортга бефак булмаслик муносабати (соглом турмуш тарзи) нинг шаклланишига имкон беради.

Туртинчи боскич. Янги мавзуни мустах,камлаш. Якуний кичик натижалар (Д). Атрофингиздаги усимлик ва хайвонларнинг харакатини кузатганмисиз? Улар учун харакат канчалик мухим? "Укувчи дафтари" даги топшириклар юзасидан курсатмалар беради, назорат килинади. Укувчиларнинг тавсия этилган топшириклар юзасидан курсатмаларни англаши ва уларни бажариши кузатилади, хамда мавзуга оид саволларга жавоб бериши, тахлил килиши ва хулоса чикариши бахоланади. МУ^ОКАМА

Бугунги кунда STEM таълимда фаол изланиш, кенг тажриба майдонини яратмокда ва давлатимиз сиёсатида хам STEM таълимига алохида эътибор каратилмокда. Шу уринда STEM таълими мазмуни кандай булиши керак? STEM таълими буйича педагогик амалиётни кандай ташкил этиш зарур? STEM таълими ривожлантиришда давлат буюртмаси ва таълим муассасаси орасидаги узаро хамкорлик кандай амалга оширилади? каби саволларнинг ечими мазкур таълимнинг мамлакатимизда кенг ривожланишига имкон беради.

ХУЛОСА

Мазкур тадкикот ишида куйилган муаммонинг баъзи жихатлари бугун олий таълим муассасаларининг талабаларига, умумий урта таълим ва урта махсус касб-хунар таълими педагогларига, педагогика сохасидаги тадкикотчиларга инновацион импульс беради.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 сентябрдаги «Халк таълимини бошкариш тизимини такомиллаштириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги ПФ-5538-сон Фармони. ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 06.09.2018 й., 06/18/5538/1840-сон, https://lex.uz/docs/3893445

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 сентябрдаги "Халк таълими тизимига бошкарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги №П^-3931 сон карори. ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 06.09.2018 й., 07/18/3931/1841- сон , https://lex.uz/docs/3893416.

3. Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирининг "2018-2021 йилларда Узбекистон Республикаси Халк таълими тизимини янада такомиллаштириш буйича чора -тадбирлар дастури". https://t.me /Xalq _ talimi _ xodimlari.

4. Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирининг 2021-йил 27-августдаги "Умумий урта таълим мактабларида STEM таълими тизимини жорий этиш тугрисида"ги 274-сон буйруги. https://t.me/Xalq _ talimi _ xodimlari.

5. http://www.whitehouse.gov/the_press_office/Remarks-by-the-President-at-the-National-Academy-of-Sciences-Annaul-Meeting/.

6. Фролов А.В. Роль STEM - образования в «новой экономике» США. Вопросы новой экономике, №4(16) 2010. - С. 80-90.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

7. STEM - подход в образовании. info@yedu4future.by

8. Sanders. M. STEM, STEM yeducation.//The Technology Teacher. 2009, №68. - P.20-26.

9. Волосовец Т. В., Маркова В. А., Аверин С. А. STEM - образование детей дошкольного и младшего школьного возраста. - М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2019. - 112 с.

10. Sangirova Z.B. Umumta'lim maktablarida zamonaviy ta'lim muhitini yaratishda o'quv-loyiha ishlarining o'rni // O'zMU xabarlari//- Toshkent, 2021, №6. - B.181-183.

11. Sangirova Z.B. STEAM o'quvchilarda izlanuvchanlik qobiliyatini rivojlantirishda vosita sifatida //Uzluksiz ta'lim//- Toshkent, 2020, №6. - B.54-57.

12. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 августдаги «Кимё ва биология йуналишларида узлуксиз таълим сифатини ва илм-фан натижадорлигини ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги П^-4805-сон ^арори. ^онунчилик маълумотлари миллий базаси, 13.08.2020 й., 07/20/4805/1174-сон; https://lex.uz/docs/4945470

13. Suyarov K.T va boshqalar. Tabiiy fanlar. 1-sinf Darslik. - Toshkent. Respublika ta'lim markazi, 2021. - 88 b.

14. Suyarov K.T va boshqalar. Tabiiy fanlar. 1-sinf Metodik qo'llanma. - Toshkent. Respublika ta'lim markazi, 2021. - 96 b.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.