Научная статья на тему '“ТАБАҚОТ” АСАРЛАРИНИНГ ИСЛОМ ТАРИХИНИ ЎРГАНИШДАГИ ЎРНИ'

“ТАБАҚОТ” АСАРЛАРИНИНГ ИСЛОМ ТАРИХИНИ ЎРГАНИШДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
48
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
табақот / сийра / ибн Хаййот / ал-Балазурий / ат-табақот алкубро / ансоб ал-ашроф / насабнома

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Қ.Т.Зоҳидов

Ушбу мақолада Табақот жанрининг ислом тарихини ўрганишдаги тутган ўрни, табақот асарларини ёритган муаллифлар хамда бу асарлардаги маълумотларнинг ҳаққонийлик асослари ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“ТАБАҚОТ” АСАРЛАРИНИНГ ИСЛОМ ТАРИХИНИ ЎРГАНИШДАГИ ЎРНИ»

"ТаЩт уа tadqiqotlar" ¡1т1у-и$!иЫу ]игпаП №13

"ТАБАКРТ" АСАРЛАРИНИНГ ИСЛОМ ТАРИХИНИ УРГАНИШДАГИ

УРНИ

^.Т.Зо^идов

т.ф.н., доцент Янги аср университети ректори https://doi.org/10.5281/zenodo.7369078

Аннатоция: Ушбу маколада Табакот жанрининг ислом тарихини урганишдаги тутган урни, табакот асарларини ёритган муаллифлар хамда бу асарлардаги маълумотларнинг хакконийлик асослари хакида суз боради.

Калит сузлар: табакот, сийра, ибн Хаййот, ал-Балазурий, ат-табакот ал-кубро, ансоб ал-ашроф, насабнома.

Аннотация: В данной статье рассматривается роль жанра Табакат в изучении исламской истории, авторы произведений Табакат, а также основы достоверности информации в этих произведениях.

Ключевые слова: табакат, сира, ибн Хайят, ал-Балазури, ат-табакат ал-кубра, ансаб ал-ашраф, генеалогия.

Мухаммад пайгамбар (Х^) хаётлари ва илк ислом тарихини мукаммал ёритиш максадида сийрашунослик билан бир каторда табакот жанри хам бирга ривожланди. Араб тарихшунослигида табакот биографик жанрнинг махсус тармогини ташкил этиб, авлодлар буйича, энг дастлабкисидан сунггисигача (Пайгамбар (Х^) сахобалари, тобеъинлар, табаъа тобеъинлар ва б.) жойлаштирилган. Регионал тамоилга хам риоя килинган - материал шахарлар, алохида мавзелар ва халифаликни ташкил этган вилоятлар (баъзан бутун ислом дунёси) буйича таксимланган.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, табакот жанри хадис илми эхтиёжларини тула кондиришга мулжалланган. У исноднинг хакконийлик даражасини аниклашда энциклопедия вазифасини бажарган. Исломнинг дастлабки даврида табакот жанри асосан хадис билимдонлари ва факихларга багишланган. Бирок маданий эхтиёж ва илм-фан тараккиёти кейинчалик турли касб ва даражадаги шахсларнинг (шоирлар, адиблар, котиблар, вазирлар, тилшунослар, табиблар, донишмандлар, ваъзхонлар, корилар, факихлар, суфийлар ва б.) авлодларини хронологик тартибдаги табакотлари пайдо булишига имкон берди.[1,16 б]

Мазкур жанр буйича ижод килган муаллифларнинг йирикларидан Халифа ибн Хаййотни куриш мумкин. Унинг "Солнома тарих"и бизгача етиб келган асарлари ичида энг кадимийсидир. Унгача ёзилган солнома асарлар афсуски,

"ТаЩт уа tadqiqotlar" ¡1т1у-и$!иЫу ]игпаП №13

бизгача етиб келмаган. Ушбу асарда келтирилган маълумотларнинг аниклиги ва ишончлилиги алохида ахамиятга эга. Шунингдек, муаллифнинг мухаддислар мактабига мансублиги асарда келтирилган маълумотларнинг аслийлигини таъминлайди. У асарида келтирган маълумотларни санадларига алохида эътибор беради. Ибн Хаййот волийлар ва козиларни аник ишлаган даврларни шакллантириш максадида уларнинг жадвалига алохида эътибор каратган. Муаллиф халифаликдаги ички бекарорлик ва фукаролар урушига сабаб булган халифа Усмон ибн Аффоннинг рахбарлик даврида юзага келган ички фитналарни келтириб чикарган омилларга алохида тухталиб утади. Окибатда унинг бу тадкикоти ахл ас-сунна ва ал-жамоа карашларида ушбу ходисаларга халифа Усмон ибн Аффоннинг харакатларини куватловчи фикрлар пайдо булишига асос булди. У уз китобида мухаддислар томонидан келтирилган ривоятларни куплаб келтиргани учун унинг асари илк ислом тарихини урганувчилар учун асосий ишончли манба сифатида гавдаланадиган булди. У танлаган маълумотлар турли фикр эгаларининг карашларини бир нуктада жамлашга муваффак булди. [2, 58 б]

Шунингдек, бизгача табакот буйича етиб келган энг илк асар Ибн Саъд (168/784-231/845)нинг "Китоб ат-табакот ал-кубро"сидир. Асарда хадислар ривоят килган 4250 шахс, сахоба, тобеъин ва улардан кейинги шахслардан то муаллифнинг устозларигача булган хадис ривоят килувчиларнинг таржимаи холллари хакидаги маълумотлар келтирилган. У халифалар, амирлар, кумондонлар ва бошка таникли шахслар, уларнинг мартабалари, халкий ва хулкий сифатлари, кийим-бошлари ва урф-одатларини тулик баён этади. У сиёсий, ижтимоий ва маданий тарих борасида аник маълумотлар беради. Асар сахоба ва тобеъинларнинг таржимаи холларини кейинги тарихчиларга (мутаххирин) нисбатан купрок маълумот беради. Ибн Саъд мухаддислар орасидан ишончлиларининг маълумотларига таянганлиги учун бу асарнинг ахамияти ошди. Шунингдек, муаллифни Х,ишом ибн ал-Калбий (120/738206/821 йиллар) ва Мухаммад ибн Умар ал-Вокидий (130/747-208/823 йиллар) каби хабарлари заиф тарихчилардан хам маълумотлар олганлиги учун танбехга учраган. Бунинг натижасида баъзи тадкикотчилар орасида "муаллифнинг асарлари ал-Вокидийнинг заиф маълумотлари билан тула", деган фикрлар учраб туради [4, 151 б]. Лекин, ал-Вокидийнинг табакот жанрига багишланган асаридаги маълумотларни Ибн Саъд уз асарига ишончли деб хисоблаганларини киритган холос. Аммо, Ибн Надимнинг фикрини маъкуллаб, Ибн Саъднинг бу асарини ал-Вокидийнинг маълумотлари асосида ёзилган китоб дейиш унга нисбатан адолатсизлик булади. Чунки, Ибн Саъд бошка жуда куплаб манбалардан хам унумли фойдалана олган. Хатто унинг "ат-Табакот ал-кубро" асарида келтирилган устозлари сони 60 дан ортади. Уларнинг куплари таникли

"ТаЩш уа tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali №13

мухаддислардан. Унинг Абу Нуайм ал-Фадл ибн Дукайн (131/748-219/834 йиллар), Аффон ибн Муслим (134/751-220/835 йиллар) Убайдуллох ибн Мусо ал-Абсий (120/738-213/828 йиллар) ва Маън ибн Исо ал-Ашжаъий (ваф. 198/813 й.) лардан накл килган маълумотлар ал-Вокидийникидан купрокдир. Шу билан бирга муаллиф булардан ташкари куплаб ишончли мухаддислардан ривоят килганлиги, унинг асаридан маълум. Юкоридагилардан куриниб турибдики, ибн Надимнинг Ибн Саъдга нисбатан билдирган фикрига кушилиб булмайди.

Табакот жанрининг йирик вакилларидан бири ал-Балазурий Ахмад ибн Яхё ибн Жобир (205/820-279/892 йиллар) булиб, Багдодда усиб улгайган. Оиласининг аксарият аъзолар уз даврида котиблик билан шугулланганлар. Табиийки, бу касб унга хам бу мерос булиб колди. У илм излаш максадида куплаб шахарларга илмий сафарлар уюштирди. Тарихчилар орасида унинг "ал -Балазурий" насаби хакида турли ихтилофлар учраб туради. Масалан, Ибн ан-Надимнинг фикрича, у балазур усимлиги уругидан билмасдан еб куйган ва окибатда рухий хасталикка чалинган ва шу туфайли "ал-Балазурий" нисбаси берилган [4, 153 б]. Аммо Йакутий Жахшийорининг фикрини маъкуллаб, унинг бобоси хам шу нисба билан номланганлигини таъкидлайди. Ахмадга ал-Балазурий нисбасини берилишига асосий сабаб унинг бобоси урта асрлардан Тохаристон таркибига кирган Афгонистоннинг Баглон вилоятида Балазур номли худуддан араб юришлари натижасида Багдодга келиб колганлигини таъкидлайди. Айнан мана шу далил унинг оиласида куш тиллик мухит мавжудлигига далолат килади. Шунингдек, у "Фут ух ал-булдон" асарида келтирган форсий атамалар ва Эрондаги вилоятларнинг форсча номларини тугри талкин килинганлиги бу фикрга далил була олади. Зеро, унинг форс тилидан куплаб асарларни араб тилига таржима килганлиги тарихий хакикатдир. Жумладан, "Ахд Ардашер" (Ардашер васияти) китобини таржима килиб, уни назм холатига келтирган. [3, 47 б]

У туплаган маълумотларнинг аниклиги ва тарихий жараёнларнинг кенглиги жихатидан ат-Табарийнинг асарларидан кейинги уринга куйилади. Лекин, унинг "Ансоб ал-ашроф" асаридаги ривоятларнинг сараланганлиги, иснодларнинг ишончлилиги "сикат" ва "сидк" ахли келтирган ривоятлар билан мувофик келиши жихатидан ат-Табарийнинг тарихидан кура ишончлирокдир. "Ансоб ал-ашроф" асари насаблар асносида ислом тарихини хам уз ичига олган. Асарнинг бошланишида Курайш кабиласи уруглари, оилалар ва бошка араб кабилаларининг насллари ёритилади. Ал-Балазурийнинг устозлари хакидаги маълумотларни тахлил килинса, уларнинг куплари муаллиф вафотидан тахминан 20 йилдан купрок вакт олдин вафот этганликлари маълум булади. Бу эса уз навбатида ал-Балазурий ушбу китобини касал булишидан анча аввал ёзганлигига далолат беради. Шунингдек, у келтирган ривоятларни

"ТаЩш уа tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali №13

бошка асар муаллифлари Ибн Саъд ва Халифа ибн Хаййот маълумотлари билан киёсланса, уларни суннат ва тарих асарларида келтирилган аник ва ишончли маълумотлар билан мувофик равишда куриш мумкин.

Шунинг учун унинг асарида келтирилган ривоятлар орасида заиф ва нотугри маълумотлар учраса муаллифга эмас, балки унинг ровийсига талуклидир. Шу билан бирга, унинг "Фитналар хакидаги ходисалар"ни баён этишда ишончли мухаддислар томонидан ривоят килинган маълумотларга таяниб ёзилганлигини таъкидлаш зарур. Улар "Сахихайн" даги Имом ал-Бухорий ва Имом Муслимнинг устозлари Аффон ибн Муслим (134/751-220/835 йиллар), Ахмад ибн Иброхим ад-Давракий (168/784-246/860 йиллар), Абу Бакр ибн Аби Шайба (ваф. 235/849 й.) ва Абу Хдйсама (ваф. 279/892 й.) кабилардир. Шунингдек, у ^осим ибн Салом (157/774-224/838 йиллар), Али ибн Мухаммад ал-Мадоиний (135/725-225/840 йиллар), Мухаммад ибн Саъд (784-845 йиллар), Али ибн Абдуллох ал-Мадиний (161/778-234/849 йиллар), Мусъаб аз-Зубайр (156/773-236/851 йиллар), Мухаммад ибн Хдбиб ал-Багдодий (ваф. 245/859 й.) ва Умар ибн Шабба (172/789-262/876 йиллар) каби узининг Багдодлик устозларининг асарларидан унумли фойдалана олган.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Ал-Балазурий. Футух ал-булдон. - Байрут: Дор ал-кутуб ал-'илмиййа, 1403 х;

2. Ал-Балазурий. Ансоб ал-ашроф: 2 жилдли. - Байрут. 1977

3. Ибн Са'д. ат-Табакот ал-кубро: 8 жилдли. - Байрут: Дор ас-садр, 1984-1988.

4. Ибн Надим. ал-Фихрист. - Байрут. 1970.

5. Халифа ибн Хаййот. ат-Та'рих. - ар-Рийод: Дор тойиба, 1968.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.