Научная статья на тему 'ТАБАҚАЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАЗМУНИ'

ТАБАҚАЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАЗМУНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
232
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ингерентлик / табақалаштирилган ёндашув / форум / муаммоли вазият / онлайн-чат / қизиқарли моделлаштириш / ижодий лаборатория / интеллектуал жумбоқ / когнитив-фаолиятли. / интеграция / стратифицированный подход / форум / проблемная ситуация / онлайн-чат / интересное моделирование / творческая лаборатория / интеллектуальная головоломка / когнитивно-деятельностный.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Чоршанбиев Зафар Эсанпулатович

Мақолада электрон таълим муҳитининг мазмуни ва уни моделлаштириш, «тизим» ва «муҳит» категориялари ўртасидаги муносабатлар, таълимда табақалаштирилган ёндашув, табақалаштирилган ёндашувни электрон таълим муҳитида бўлажак муҳандисларнинг математика ва ихтисослик фанлар бўйича касбий тайёргарлигини амалга оширишнинг асосий методологик қоидалари ҳамда ахборот ва кибернетик ёндашувларининг моҳияти очиб берилган, электрон таълим муҳитини моделлаштиришда табақалаштирилган ёндашувнинг асосий позициялари ва унинг имкониятларини веб-семинарлар доирасида амалга ошириш методлари бўйича тадқиқот натижалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОДЕРЖАНИЕ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ СТУДЕНТОВ НА ОСНОВЕ ДИФФЕРЕНЦИРОВАННОГО ПОДХОДА

В статье описаны содержание электронной обучающей среды и ее моделирование, взаимосвязь категорий «система» и «среда», дифференцированный подход к обучению, основные методические правила профессиональной подготовки будущих инженеров по математике и специальностям в среде электронного обучения и сущность информационного и киберподходов. Изложены основные положения дифференцированного подхода в моделировании среды электронного обучения и результаты исследования методов реализации его возможностей в рамках вебинаров.

Текст научной работы на тему «ТАБАҚАЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАЗМУНИ»

V____

Чоршанбиев Зафар Эсанпулатович,

Карши мух,андислик-ик,тисодиёт институти "Таълим сифатини назорат к,илиш" булими бошлиFи, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), доцент

ТАБАКАЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАЗМУНИ

УУК: 377.091:62

ЧОРШАНБИЕВ З.Э. ТАБАКАЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАЗМУНИ

Маколада электрон таълим мух,итининг мазмуни ва уни моделлаштириш, «тизим» ва «мух,ит» категориялари уртасидаги муносабатлар, таълимда табакалаштирилган ёндашув, табакалаштирилган ёндашувни электрон таълим мух,итида булажак мух,андисларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича касбий тайёргарлигини амалга оширишнинг асосий мето-дологик коидалари х,амда ахборот ва кибернетик ёндашувларининг мох,ияти очиб берилган, электрон таълим мух,итини моделлаштиришда табакалаштирилган ёндашувнинг асосий пози-циялари ва унинг имкониятларини веб-семинарлар доирасида амалга ошириш методлари буйича тадкикот натижалари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ингерентлик, табакалаштирилган ёндашув, форум, муаммоли вазият, онлайн-чат, кизикарли моделлаштириш, ижодий лаборатория, интеллектуал жумбок, когнитив-фаолиятли.

ЧОРШАНБИЕВ З.Э. СОДЕРЖАНИЕ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ СТУДЕНТОВ НА ОСНОВЕ ДИФФЕРЕНЦИРОВАННОГО ПОДХОДА

В статье описаны содержание электронной обучающей среды и ее моделирование, взаимосвязь категорий «система» и «среда», дифференцированный подход к обучению, основные методические правила профессиональной подготовки будущих инженеров по математике и специальностям в среде электронного обучения и сущность информационного и кибер-подходов. Изложены основные положения дифференцированного подхода в моделировании среды электронного обучения и результаты исследования методов реализации его возможностей в рамках вебинаров.

Ключевые слова и понятия: интеграция, стратифицированный подход, форум, проблемная ситуация, онлайн-чат, интересное моделирование, творческая лаборатория, интеллектуальная головоломка, когнитивно-деятельностный.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

CHORSHANBIYEVZ.E. CONTENT OF IMPROVING STUDENT PROFESSIONAL TRAINING ON THE BASIS OF A STRUCTURED APPROACH

The article describes the content of the e-learning environment and its modeling, the relationship between the categories of «system» and «environment», the stratified approach to education, the basic methodological rules of professional training of future engineers in mathematics and specialties in e-learning environment and the essence of information and cyber approaches The main positions of the differentiated approach in modeling the e-learning environment and the results of research on the methods of implementing its capabilities in the framework of webinars are presented.

Key words and cocepts: integration, stratified approach, SWOT analysis, forum, problem situation, online chat, fun modeling, creative lab, intellectual puzzle, cognitive-active.

Кириш.

Узбекистон Республикасининг янги тах,рирдаги "Таълим т^рисида"ги Конуни, Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш т^рисида"ги ПФ-5847-сон Фармо-нида1 белгиланган вазифаларни амалга оши-риш олий таълимда кредит-модуль тизимини янада такомиллаштиришни, таълим сифатини бах,олашни халкаро стандартларга мослашти-ришни, замонавий билим ва юксак маънавий-ахлокий фазилатларга эга, мустакил фикрлай-диган юкори малакали кадрлар тайёрлаш жараёнини сифат жих,атидан янги боскичга кутаришни талаб этади. Ушбу долзарб масала ечими бевосита таълим жараёнларини ракамли технологиялар асосида индивидуал-лаштириш, масофавий таълим хизматларини ривожлантириш ва онлайн технологияларини амалиётга кенг жорий этиш х,амда таълимга инновацион таълим технологияларини, жум-ладан табакалаштирилган ёндашув асосида талабаларнинг касбий тайёргарлигини ривожлантириш билан бевосита боFликдир.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Олий таълимда кадрлар тайёрлаш сифатини оширишнинг асосий йуналишларидан бири укув жараёнига инновацион педагогик технологияларни кенг жорий килиш оркали талабаларнинг илмий-ижодий ва мустакил фикрлаш компетентлигини ривожлантириш

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5847-сон Фармони. // URL: https://lex.uz/docs/4545884

х,исобланади. Шу сабабли замонавий педагогик технологияларнинг2 таълим тизимига татбик этишнинг мух,им жих,ати х,исобланган таълим жараёнида табакалаштирилган ёнда-шувни карор топтириш масаласига алох,ида эътибор каратиш талаб этилади. Айникса кредит-модуль тизимида ушбу технология асосида талабаларнинг кобилияти ва имко-ниятларига караб табакалаштириб укитиш, айникса мустакил таълимни электрон таълим мух,итида туFри ташкил этиш зарур х,исобланади.

Табакалаштирилган ёндашувнинг максади педагогикада концептуал йуналиш сифатида х,амда баркамол шахсни вояга етказиш ва шак-ллантириш жараёнини воситали бошкариш технологияси сифатида пайдо булди. Таъ-лимнинг х,озирги ривожланиш боскичида унинг асосий тизим х,осил килувчи функция-сини ракобатбардош, мустакил, фаол одамни укитиш ва тарбиялаш учун кулай шароит яра-тишдан иборатдир. Табакалаштирилган ёндашувнинг педагогик мох,ияти куйидагича акс эттирилади: укув-тарбия жараёнининг маж-бурий дискретлигини бартараф этиш, унинг узлуксизлигини таъминлаш; жадаллашаёт-ган ахборот окимида мустакил йуналиш олиш кобилияти ва имкониятини карор топтириш, мослашувчанликни таъминлаш; талабани укув жараёнига субъект сифатида кушиш, инсонга бир бутун, уЙFунлаштирилган таъсирни таъминлаш3.

2 O.D. Raximov, O.M. Turgunov, Q.O. Mustafaev, H.J. Ruziev. Modern educational technologies. - Tashkent: « Science and Technology» Publishing House, 2013. Р.208.

3 Чоршанбиев З.Э. Дифференцированное обучение студентов на занятиях высшей математики в техническом вузе. - Academy, 2021, №4 (67), С.42-47.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

Табакалаштирилган ёндашувнинг асо-сий коидаларини тахлил килиш бизга: электрон таълим мухитида математика ва ихтисос-лик фанларини укитишни такомиллаштириш жараёни мураккаб педагогик тизим, атроф-мухитнинг таъсирини бошдан кечирган фао-лият ва элементларнинг турфа куринишлар ажралмас мажмуаси сифатида ифодаланиши мумкин деб хулоса килишга имкон беради.

Биз табакалаштирилган ёндашувни электрон таълим мухитида булажак мухандисларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича касбий тайёргарлигини амалга оширишнинг асосий методологик коидаси сифатида караймиз. Таъкидлаш жоизки электрон таълим мухитида табакалаштирилган ёндашув асосида таълим беришда электрон таълим ресурсларининг1 ахамияти юкоридир.

Табакалаштирилган гурухларда укитишда айникса маърузалар замонавий2 тусга эга булиши мухим ахамият касб этади. Электрон таълим мухити шахснинг шаклланишини назо-рат килишнинг потенциал воситаси сифатида хам, булажак мутахассиснинг компе-тентлигини карор топтириш воситаси сифа-тида хам намоён булиши мумкин. Бу вазиятда укитувчининг асосий вазифаси мухитни таъ-лимий йуналишга айлантиришдир, унда асосий эътибор талабанинг ички фаоллигини кучайтиришга, уз-узини тадкик килиш, узини ривожлантириш ва узини такомиллашти-ришга каратилган булиши зарур. Бундай таълим технологиясида талабаларнинг илмий ва ижодий компетентлигини ривожланти-ришга каратилган лойихалар методидан3 фой-даланиш тавсия этилади.

Талабаларнинг кизикишлари, иктидори, интилиш ва эхтиёжларидан келиб чиккан холда таълим мазмунини табакалаштириш демократик ёндашув булиб, у укувчи шахси-

1 O.D. Raximov. Requirements and technology for creating e-learning resources. // Sovremennoe obrazovane (Uzbekistan), 2016. №2. P.45-50.

2 Rakhimov O.D.1, Ashurova L. Types of modern lectures in higher education, technology of their design and organization.// Проблемы современной науки и образования. 2020. №12(157), часть -1. С.41-46. DOI:

10.24411/2304-2338-2020-11203

3 О.Д. Рахимов. Инновацион педагогик технологиялар: лойихалар услуби таълим сифатини оширувчи техноло-

гия сифатида. //Карши, ТАТУ Карши филиали, 2013й., 80 б.

нинг узлигини намоён кила олиши учун кулай шарт-шароит яратади. Шу сабабли бугунги кунда табакалаштирилган ёндашув асосида талабаларнинг касбий тайёргарлигини такомиллаштириш масаласи инновацион педа-гогиканинг долзарб масалаларидан бири х,исобланади.

Муаммонинг к,уйилиши.

Тадкикотда ечими кутилаётган асосий муаммо - табакалаштирилган таълим мух,итида талабалар танланган мута-хассислиги буйича чукур билим асосла-рини эгаллашлари ва амалий малака х,амда куникмаларга эга булишларини ривожлантириш, табакалаштирилган ёндашувда х,ам бакалавр укув режасидаги фан блоклари узвийли-гини таъминлаш, айникса аник фанлар, жум-ладан электрон таълим мух,итида математика фанини табакалаштирилган ёндашув асосида укитиш асосида мутахассислик фанлари-дан касбий компетентликни шакллантириш ва ривожлантириш масалалари х,исобланади.

Тадк,ик,от методлари.

Мазкур тадкикотда педагогиканинг илмий ва укув-услубий адабиётларни тах,лил килиш, педагогик кузатиш, талабаларнинг ижодий фикрлаш кобилиятларини урганиш, суровнома, тест, укув-меъёрий х,ужжатлар ва статистик маълумотларни тах,лил килиш х,амда математик моделлаштириш методлари-дан фойдаланилди.

Тадк,ик,от натижалари ва му^окамалар.

Электрон таълим мух,итини лойих,алашда янги инновацион технологиялардан фойда-ланган х,олда башоратлаш, яъни форсайт тех-нологиядан4 фойдаланиш оркали тадкикотлар утказиш талаб этилади. Олий таълимда математика ва ихтисослик фанлар буйича тайёргарлигини оширишга йуналтирилган электрон таълим мух,ити моделини лойих,алаш учун Давлат таълим стандартлари, укув режалари урганиб чикиш, фанлар буйича ишчи дастур-лар компетенциялар матрицалари тах,лил килинди, шунингдек, математика ва ихтисослик фанларга ихтисослашган кафедралар-

4 Rakhimov. Ü.D, Rakhmatov M.I., Boirov Z.R. Humanity's biosphere effect and environmental problems. // Москва, журнал «Проблемы науки», 2019, май, 5(41). С.6-7. DOI 10.24411/2413-2101-2019-10501

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

нинг укитувчилари билан Форсайтнинг экс-пертлар сурови услуби асосида тадкикотлар утказилди. Кайд этиш жоиз, электрон таъ-лим мух,итини моделлаштириш жараёни унинг таркибий-функционал тавсифлари кон-текстида куриб чикилиши керак. Назарий ва методологик блок олий укув юртларида тах,сил олувчи талабаларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича касбий тайёр-гарлигини оширишга каратилган электрон таълим мух,ит моделини яратишнинг назарий негизини ифодалайди.

Математика ва ихтисослик фанлар буйича касбий тайёргарликни амалга ошириш жара-ёнини тизимли тушуниш унинг процессуал ва мазмуний тавсифларини аниклашга ёрдам беради ва куйидаги тизимларни уз ичига олади:

1. Касбий тайёргарлик компонентлари-нинг узаро алокаси тизими.

2. Предметлараро алокаларни х,исобга олган х,олда математика ва ихтисослик фан-ларнинг касбий-мазмуний интеграцияси тизими.

Биринчи масала табакалаштирилган ёнда-шувда куп компонентли тизим сифатида математика ва ихтисослик фанлар интеграци-яси асосида касбий компетентликни ошириш жараёнини тадкик этиш х,исобланади. Бундай х,олатда, тизим фаолият юритишига нафакат таркиб, балки таълим мух,итида руй бераётган "жараёнлар" х,ам салмокли таъ-сир курсатаётганини курамиз. Бу вазиятда тизимли ёндашув Fоялари тизим табиатига эга булган мух,итни талабаларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича касбий тайёр-гарлигини амалга оширишдаги таъсирини урганиш истикболларини очиб беради.

«Мух,ит» категориясини мушох,ада этиш шуни курсатадики, тизим мух,итни ресурс-лардан фойдаланиш манбаси ва воситаси сифатида «идрок этади». Мух,ит тизимни тулдиради, уни таъминлайди1. Бундай х,олда, тизим ва мух,ит уртасидаги узаро таъсир век-тори икки ёклама характер касб этади. Тизим мух,итда булиб, омиллар деб аталадиган дои-мий таъсирларни узида синаб куради.

1 Мур М. Использование ИКТ в дистанционном образовании: спец. курс / М. Мур, Л. Блэк ; пер. с англ. - М. : ИД «Обучение- Сервис, 2006. — 632 с.

Натижада, тизимнинг мух,ит томонидан такозо этилиши шарти мавжуд, бу мух,ит х,ар кандай табиий тизимларни, уларнинг тах,лили ва англаб етишни илмий тадкик этишнинг мух,им йуналиши х,исобланади.

Тадкикотимизнинг мантиFига кура биз куйидаги нуктаи назарга риоя киламиз. Му^ит, тизимдан фаркли уларок, субъект ва унинг фаолияти, тизим билан узаро таъсир-лашуви мух,имлигини таъкидлайди. Бу уринда тизим субъектга нисбатан мух,ит сифатида узини намоён килади. Укув мух,итини олдин-дан берилган, аллакандай бир нарса деб х,исоблаш туFри эмас. Му^ит ^осил килувчи ва ^осил булувчи учрашадиган жойда бошла-нади, улар бу ерда биргаликда бирор нимани лойих,алайди ва куради. Тадкикотимизда тизим, му^ит, жараён, мах,сулдор укитиш наза-рияси, визуал тафаккур тушунчаси, когнитив услублар назарияси кабилар катта кизикишга сабаб булади. Замонавий шароитда бу тушун-чаларни кайта куриб чикишни давр талаб этмокда2.

Таълимда табакалаштирилган ёндашувли укитишнинг дидактик функцияларини диагностик, тах,лилий, ташкилотчилик ва ривож-лантириш каби боскичларига булиш мумкин. Албатта, бунда ушбу функцияларнинг кетма-кетлиги таъминланган х,оллардагина яхши натижаларга эришиш кузатилади.

Энг асосийси, охирги боскич, яъни ривож-лантириш боскичи х,исобланади ва унда мустакил таълим (мустакиллик) мух,им роль уйнайди. Мустакил таълимни мажбурий таш-кил этиб булмайди, шу сабабли талабанинг узида ташаббус, кобилият ва фаоллик булиши талаб этилади (1-расм).

Иккинчи масала ахборот-кибернетик ёндашув асосларини куздан кечириш киймати ва унинг Fояларини электрон-таълим мух,ит шароитида мух,андис-техник кадрларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича касбий тайёргарлигини ошириш муаммо-сига кучириш масаласидир. Ушбу асос ахбо-рот ва кибернетик ёндашувларининг синтези х,исобланади. Урганилаётган муаммо контек-стида уларнинг х,ар бирининг хусусиятларини батафсил куриб чикамиз.

2 Афанасьев, В. Г. Системность и общество / Афанасьев В.Г.. - Изд.2 - Б. м. : URSS, 2018. - 368 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

1 -расм. Олий таълим жараёнида электрон мухитида табакалаштирилган ёндашувни амалга оширишнинг дидактик функциялари1

Кенг маънода, ахборот ёндашувининг мохияти мураккаб тизимларнинг ишлаши, курилиши ва узаро таъсирини мавхум-умумлаштирилган холда тавсифлаш ва ахборот аспектини урганиш билан белгиланади. Олимлар куриб чикилаётган ёндашувнинг тизимли ва фаолиятли ёндашув Fоялари билан якин алокасини алохида таъкидлайди. Бу позиция куйидаги омиллар билан изохланади.

Биринчидан, ахборот ёндашуви тизимларнинг умумий назариясига асосланган ва тизимлар уртасидаги ахборот алмаши-нувини урганишга каратилган. Иккинчидан, ахборот тизим ташкил этилганлиги чораси сифатида ундан ажралмас (тизим ахборотсиз булиши мумкин эмас). Учинчидан, хар кандай фаолият ахборий таъминотни кузда тутади ва мавжуд ахборотнинг ислох этилишига асосланади. Анча тор маънода, ахборот ёндашувининг мохияти «ахборот вокелигининг жуда мавхум модели, тамойиллар даражасида умумлаштирилган ахборот-назарий билим-

1 Муаллиф томонидан тузилган.

лар тизими» курилиши оркали ифодаланади ва очиб берилади. Педагогикада ушбу ёндашув дастурлаштирилган укитишнинг равнак топиши ва автоматлаштирилган укув дастур-ларидан фойдаланишга утилиши туфайли кенг таркалди. Урганилаётган методик асос укитувчи ва талаба уртасидаги узаро мулокот жараёнини компьютер ёрдамида, шунинг-дек масофадан укитиш технологиялари-дан ва электрон таълим технологиялари-дан фойдаланган холда батафсил намойиш этиш ва моделлаштиришга имкон беради; бошкарувни укув жараёни субъектлари фао-лиятининг етакчи турларидан бири сифатида ажратишга кумаклашади. Бу холатда, одатда, укитувчи ёки укув дастури бошкарувчи тизим булиб, талаба эса бошкарилувчи тизимдир.

Психологик-педагогик адабиётлар тахлили электрон таълим мухит шароитида булажак мухандисларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича тайёргарлигини ошириш аспектида кибернетик ёндашувнинг иккита асосий Fоясини аниклаш имконини берди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

Функционал хилма-хиллик Fояси таг тизимлар функцияларини, хусусан, улар-нинг бошкарув йуналишини аниклайди. Кайд этиш керак, бошкарув тизимининг функционал туплами бошкарилув тизимининг функ-циялари тупламидан кенгрок булиши лозим. Бу шу билан изох,ланадики, качонки укитувчи ёки укитиш дастури талабанинг барча мумкин булган х,аракатларига таъсир этишга кодир булса, бошкарув самарали булади. Шу билан бирга, бошкарув тизимининг функциялари куйидагилардан иборат: ахборотни такдим этиш, хатоларни тузатиш, фаолият натижала-рини бах,олаш, бошкариладиган тизимнинг фаолиятини раFбатлантириш (муваффакиятли вазиятни яратиш), тескари алокани таъ-минлаш. Буларнинг барчаси, уз навбатида, бошкарув таъсирини таъминлаши керак.

Юкоридаги фикрларни умумлашти-риб, биз булажак мух,андисларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича тай-ёргарлигини оширишга каратилган электрон таълим мух,итни моделлаштиришда табакалаштирилган ёндашувнинг асосий позициялари ва тушунчаларини куйидагича шакллантирамиз:

• педагогик тизимни бошкарув назари-яси ва ахборот окимларининг узаро муноса-бати нуктаи назаридан тах,лил килиш;

• укув жараёнининг самарадорлигини ошириш максадида техник воситалар, тах,сил берувчи тизимлари ва х,оказоларни куллаш оркали тах,силни такомиллаштириш ва опти-маллаштириш;

• субъектлар орасидаги акс алокани амалга ошириш оркали укув жараёнини бошкариш.

Тадкикотимизда олий таълим муассаса-сида булажак мух,андисларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича компетентли-гини оширишни таъминлайдиган электрон таълим мух,итнинг модели куйидаги тамойил-лар гурух,лари асосида амалга оширилди:

Биринчи тамойиллар гурух,и базавий булиб, тайёргарлик жараёни ва унинг бутун ривожланиш жараёнига хосдир (тизимлилик, узлуксизлик, холислик, катъийлик, тезкорлик, башорат килишлик, мослик тамойиллари).

Иккинчи тамойиллар гурух,и - узига хос булиб, электрон таълим мух,ит фаолияти узига хос жих,атлари туфайли юзага келган (укитиш

давомида ночизиклилик, когнитив визуал-лик, кодлаш, моделлаштириш, акс алока, тараккиётнинг уз-узини бах,олаш).

Электрон таълим мух,итини ишлаб чикиб, уни мазмунан тулдирар эканмиз, биз математика ва ихтисослик фанлар буйича мав-жуд электрон ресурсларни1 тах,лил килдик Тах,лил давомида укув материаллари математика ва ихтисослик фанлар буйича таълим дастурлари мазмунига кисман ёки тулик мос келмагани, етарлича интерактив эмас-лиги, когнитив визуаллашув тамойили деярли амалга оширилмаслиги аникланди2. Шу муно-сабат билан тах,сил ва ташхислаш блоклари-нинг мазмунини тах,лил килиш алох,ида эъти-бор талаб килади. Биз тадкикотимизда математика, физика ва кимёни мух,им фанлар сифатида куриб чикамиз х,амда, математика ва ихтисослик фанлари мундарижаси Давлат таълим стандартлари талабларига мувофик аниклаштирилган (1-жадвал).

Биринчи жадвални тах,лил килиш асосида электрон таълим мух,итнинг мазмунини бел-гиловчи учта кейс ишлаб чикилди: «Физика мух,андис нигох,ида», «Хаётий математика», «Кимёвий кашфиётлар кутиси». Электрон таълим мух,итнинг очиклиги сабабли такдим этилган кейсларга узгариш ва тузатиш кири-тиш имкони мавжуд. Бу факт жуда мух,имдир, чунки у укитишнинг турли йуналишларининг хусусиятларини эътиборга олади. Бу ерда айникса муаммоли мавзуларга катта эъти-бор бериш талаб этилади. Масалан, физикада инсоннинг биосферага таъсирига боFлик муаммолар, жумладан космик нурлар, геомагнит майдон, вазнсизлик, инсоннинг антропоген таъсири3 билан боFлик муаммоли саволлар асосида муаммоли вазиятлар х,осил килиш зарур.

1 О.Д. Рахимов. Электрон таълим ресурсларини яратиш талаблари ва технологияси. // "Замонавий таълим" ("Современное образование") (Узбекистан) илмий-амалий оммабоп журнали. 2016. № 2. С. 45-50.

2 Горев П.М., Утемов В.В. Научное творчество: практическое руководство по развитию креативного мышления. - М.: Книжный дом "Либроком", 2013. -112 с.

3 Rakhimov. ОД Rakhmatov M.I., Boirov Z.R. Humanity's biosphere effect and environmental problems. // Москва, журнал «Проблемы науки», 2019, №5(41). С. 6-7.

DOI 10.24411/2413-2101-2019-10501

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

V____

1-жадвал. Касбий таълимда татбик, этиладиган математика ва табиий-илмий фанлар таснифи1

Физика Олий математика Кимё

Механиканинг физик асослари Чизикли ва вектор алгебраси Ноэлектролитли ва электролитли коришмалари

Молекуляр-кинетик назария ва термодинамика Аналитик геометрия Кимёвий жараёнлар боришининг асосий конуниятлари

Электростатика ва доимий ток Математик тахлилга кириш Электротехника материаллари

Магнит майдони ва электромагнит индукцияси Функцияни дифференциал ва интеграл хисоблаб чик,иш Модда ва бирикмаларни тадкик этиш-нинг асосий методлари

Тебраниш ва тулк,инлар Дифференциал тенгламалар

Квант физикаси Комплекс узгарувчили функциялар назарияси

Таъкидлаш керакки, булажак

мухандисларни тайёрлашдаги вазифа-лар мухим урин тутади. Биринчидан, улар-дан фойдаланиш укув жараёнининг яхлит-лиги, технологиклиги ва изчиллигини таъ-минлайди2. Иккинчидан, муаммоларни хал этиш давомида талабалар уз билимларидан фойдаланади ва махоратини ишга солади, тахлил килиш, моделлаштириш ва ташхис-лаш куникмаларини эгаллаб боради. Бу эса, уз навбатида, тадкикотда ажратил-ган компетенциялар кластери шакллани-шига кумаклашади. Ушбу вазифаларни хал килишда кулланиладиган тадкикот жара-ёни кетма-кет учта боскични уз ичига олади: моделлаштириш, бевосита тадкикот ва шархлаш. Белгиланган боскичлар мухандиснинг булажак касбий фаолияти тур-лари билан боFл и к. Уларнинг мохиятини батафсилрок куриб чикамиз.

Моделлаштириш конкрет вазифани математика тилига утказиш воситасида реал вази-ятнинг математик моделини куришдир. Ушбу боскичда талабалар вазиятни тахлил килиш, маълумотлар уртасидаги асосий ва икки-ламчи муносабатларни таъкидлаш, уларнинг туликлигини аниклаш ва математик тилда муаммони тасвирлашни урганишади. Бу тадкикотда такдим этилган компетенциялар

1 Чоршанбиев З.Э. Электрон таълим мухитида булажак мухандисларнинг касбий тайёргарлигини такомил-лаштириш. Диссертация PhD: 13.00.05.-Тошкент. 2019.

- 161 б.

2 Жуйкова О. В. Организация самостоятельной работы студентов-будущих инженеров при изучении графических дисциплин в техническом вузе. автореферат дис.

... кандидата педагогических наук : 13.00.08 . - Казань. -2014. 24 с.

кластерининг когнитив фаолият компонен-тини шакллантиришга ёрдам беради.

Иккинчи боскич математик усуллар билан, шунингдек, табиий-илмий фанлар воситасида курилган моделни бевосита тадкик этишни кузда тутади. Бу ерда талабалар топширикни хал килишнинг энг оптимал усулини бел-гилашни, карор кабул килиш усулларини ва ишларнинг кетма-кетлигини танлашни; математик аппаратдан фойдаланишни, мураккаб вазифаларни анча содда вазифалар синфларига ажратишни урганадилар.

Талкин килиш дастлабки маълумотлар билан олинган натижани узаро боFлашни талаб килади, яъни талаба жавобни таржима килади ва булажак касбий фаолият турига мувофик бахолайди. Бундан ташкари, ушбу боскичда талабалар маълумотларнинг сифат жихатидан тахлилини утказишни, олинган натижаларнинг сабаб-окибат алокаларини урнатишни урганишади. Одатда бу тип-даги вазифаларни ечишга талабалар анча баркарор мотивация билан ва булажак касбий фаолият учун математика ва ихтисос-лик фанларнинг ахамиятини юкори даражада англаган холда киришадилар.

Учинчи даражали топшириклар - ижодий вазифалар очик турдаги ёки кисман очик турдаги вазифаларни уз ичига олади. Очик турдаги топшириклар бироз чигал холатга эга булиб, унда кандай килиб харакат килиш керак, масалани ечишда нимани куллаш кераклигини англаш кийин, аммо талаб килинадиган натижа тушунарли булади. Кисман очик турдаги вазифалардаги маъ-лумотларда «етишмайдиган кисм» ёки «ортикча кисм» булиши мумкин. Шу билан бирга, уларнинг ечими талаба учун таниш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

булган фаолият алгоритмларини уз ичига олиши мумкин.

Бундай вазифалар ечимнинг турли йулларини назарда тутади, тадкикотчилик ва рефлексив кобилиятларни, ташхис куйиш мах,оратини шакллантиришга ёрдам беради. Булажак мух,андисларни тайёрлашда ушбу турдаги вазифалар бир позициядан жуда ах,амиятлидир, у эвристик ёндашув Fоясини руёбга чикариш, мазмунида булажак касбий фаолият узига хослигини акс эттирувчи вази-фаларни х,ал этишда ностандарт фикрлаш усулини куллашга имкон беради (олий таъ-лим муассасасида булажак мух,андисларнинг математика ва ихтисослик фанлар буйича тайёргарлиги идентификацияси боскичи).

Ушбу турдаги муаммоларни х,ал этишда, одатда, юкори мотивацияга эга, узини бах,олай олувчи талабалар иштирок этади-лар. Улар математик аппарат ва табиий-илмий билимларни яхши узлаштирган булиши, ностандарт вазиятлардан чикишда креатив фикрларини илгари суради, маъ-лумотларни талкин килиш ва юзага келиши мумкин булган ок,ибатларни олдиндан айтиб бера олиш кобилиятига эга булади.

Хулосалар:

1. Укитишда табакалаштирилган ёндашув шахсининг узлигини намоён кила олиши учун кулай шарт-шароит яратади. Шу сабабли бугунги кунда табакалаштирилган ёндашув асосида талабаларнинг касбий тай-ёргарлигини такомиллаштириш масаласи инновацион педагогиканинг долзарб масала-ларидан бири х,исобланади.

2. Таълимда табакалаштириб укитиш демократик ёндашув х,исобланиб, талабаларнинг кизикишлари, иктидори, интилиш ва эх,тиёжларидан келиб чиккан х,олда таш-кил этилиши зарур.

3. Математика ва ихтисослик фанлар буйича табакалаштирилган ёндашув оркали касбий тайёргарликни амалга ошириш жара-ёнини куйидаги 2 та мустакил тизимга булиш таклиф этилади: касбий тайёргарлик компо-нентларининг узаро алокаси тизими ва пред-метлараро алокаларни х,исобга олган х,олда математика ва ихтисослик фанларнинг касбий-мазмуний интеграцияси тизими.

4. Электрон таълим мух,итида табакалаштирилган ёндашув асосида укитишда мустакил таълим мух,им ах,амият касб этади, муаммоларни х,ал этиш даво-мида талабалар уз билимларидан фойда-ланади ва мах,оратини ишга солади, тах,лил килиш, моделлаштириш ва ташхислаш куникмаларини эгаллаб боради. Бу эса, уз навбатида компетенциялар кластери шаклла-нишига кумаклашади.

Таклиф ва тавсиялар:

• математика фанини табакалаштирилган ёндашувли укитиш тизи-мини куйидаги кетма-кет учта боскич асосида олиб бориш тавсия этилади: моделлаштириш, тадкикот ва шарх,лаш;

• моделлаштириш боскичида талабалар вазиятни тах,лил килиш, маълумотлар уртасидаги асосий ва иккиламчи муноса-батларни таъкидлаш, уларнинг туликлигини аниклаш ва математик тилда муаммони тас-вирлашни урганишади;

• тадкикот боскичида математик усул-лар билан талабалар топширикни х,ал килишнинг энг оптимал усулини белги-лашади, карор кабул килиш усулларини ва ишларнинг кетма-кетлигини танлайди;

• учинчи боскичда эса тах,лилий маълумотлар билан олинган натижани узаро боFланади, яъни талаба натижани булажак касбий фаолият турига мувофик бах,олайди, натижаларнинг сабаб-окибат алокаларини урнатишни урганишади;

• электрон таълим мух,итида табакалаштирилган ёндашувнинг имкони-ятларини веб-семинарлар доирасида, яъни вебинар семинар, онлайн маъруза, онлайн такдимот, видео ва аудио маърузалар оркали амалга ошириш таклиф этилади.

Мазкур ёндашувда укитувчининг асосий вазифаларидан укитишнинг интерактив услу-бларини окилона танлаш ва улардан фойда-ланиш х,исобланади. Жумладан, аник фан-ларни укитишда муаллиф томонидан ишлаб чикилган «Физика мух,андис нигох,ида», «Хаётий математика», «Кимёвий кашфиётлар кутиси» каби кейс технологияларидан фойда-ланиш тавсия этилади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

с 44 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ у

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш т^рисида"ги ПФ-5847-сон Фармони. // URL: https://lex.uz/docs/4545884

2. O.D. Raximov, O.M. Turgunov, Q.O. Mustafaev, H.J. Ruziev. Modern educational technologies. Tashkent,» Science and Technology» Publishing House, 2013. Р.208

3. Чоршанбиев З. Э. Дифференцированное обучение студентов на занятиях высшей математики в техническом вузе. Academy, 2021, №4 (67), С.42-47.

4. O.D. Raximov. Requirements and technology for creating e-learning resources. // Sovremennoe obrazovane (Uzbekistan), 2016. №2. P.45-50

5. Rakhimov O.D., Ashurova L. Types of modern lectures in higher education, technology of their design and organization.// Проблемы современной науки и образования. 2020. №12(157), часть -1. С.41-46. DOI: 10.24411/2304-2338-2020-11203

6. О.Д. Рахимов. Инновацион педагогик технологиялар: лойих,алар услуби таълим сифатини оширувчи технология сифатида. // Карши, ТАТУ Карши филиали, 2013й., 80б

7. Rakhimov. O.D, Rakhmatov M.I., Boirov Z.R. Humanity's biosphere effect and environmental problems. //Москва, журнал «Проблемы науки», 2019, май, 5(41). С.6-7. DOI 10.24411/2413-2101-2019-10501

8. Мур М. Использование ИКТ в дистанционном образовании: спец. курс /М. Мур, Л. Блэк ; пер. с англ. - М. : ИД «Обучение- Сервис, 2006. — 632 с.

9. Афанасьев, В. Г. Системность и общество /Афанасьев В.Г. - Изд.2 - Б. м. : URSS, 2018. - 368 с.

10. Рахимов О.Д. Электрон таълим ресурсларини яратиш талаблари ва технологи-яси. // "Замонавий таълим" ("Современное образование") (Узбекистон) илмий-амалий оммабоп журнали. 2016. № 2. С. 45-50.

11. Горев П.М., Утемов В.В. Научное творчество: практическое руководство по развитию креативного мышления. - М.: Книжный дом "Либроком", 2013. - 112 с.

12. Чоршанбиев З.Э. Электрон таълим мух,итида булажак мух,андисларнинг касбий тайёргарлигини такомиллаштириш. Диссертация PhD: 13.00.05.-Тошкент. 2019. - 161 б.

13. Rakhimov. O.D, Rakhmatov М.1., Boirov Z.R. Humanity's biosphere effect and environmental problems. //Москва, журнал «Проблемы науки», 2019, № 5 (41). С. 6-7. DOI 10.24411/2413-2101-2019-10501.

14. Жуйкова О. В. Организация самостоятельной работы студентов-будущих инженеров при изучении графических дисциплин в техническом вузе. автореферат дис. ... кандидата педагогических наук: 13.00.08 . - Казань. - 2014. 24 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.