УДК 551.574.42
ТАГЙИРЁБИИ ХУСУСИЯТ^ОИ РАДИАЦИОНИИ АТМОСФЕРА ХДНГОМИ ВОРИДШАВИИ ЧАНГУ ГУБОР ДАР ША^РИ ДУШАНБЕ
ВА^ОБОВ РАЧДБАЛИ РУСТАМОВИЧ
Институти физикаю техникаи ба номи С.У. Умарови АМИТ
АБДУЛЛОЗОДА САБУР ФУЗАЙЛ
Институти физикаю техникаи ба номи С.У. Умарови АМИТ
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур натица%ои омузиши тагйирёбии хусусият%ои радиатсионии атмосфера %ангоми воридшавии чангу губор ба Тоцикистон дар мисоли ша%ри Душанбе оварда шудааст. Та%цицот%о нишон доданд, ки %ангоми воридшавии чангу губор сифати %авои атмосфераи Тоцикистон ба дарацаи назаррас ко%иш меёбад.
Калимахри калиди. радиатсияи Офтоб, чангу губор,%афсии оптикии аэрозол, албедо, радитсияи кутоумавц, радиатсияи дарозмавц.
Точикистон дар байни тасмаи чангу губор мисли кишварх,ои Осиёи Марпказй чойгир аст, ки харсола ба ин минка аз биёбонх,ои бузурги Сах,рои Кабир(Сахара), биёбонх,ои Ирон(Дашти Лут ва Дашти Кабир), биёбонх,ои Арабистон, ва биёбонх,ои Осиёи Марказй (Аралкум, ^изилкум ва ^арокум) инчунин Такла-Макан ва Гоби аз мохдои апрел то охири ноябр воридоти чангу губор ба амал меояд. Воридоти чангу губор одатан аз чануб ва гарби кишвар ба амал омада ба самти пойтахти кишвар ш.Душанбе мерасад [1-2]. Агар солх,ои 80-90-уми асри гузашта пас аз чангу губори пуркувват (масалан 20 сентябри соли 1989 ва 15 октябри соли 1990) пас аз 3-4 соат борони сел меборид, баъдан дар чоряк асри гузашта аз сабаби биёбоншавии босуръат дар ин минтака ин гуна чангу губор бе боришот ба амал меояд.Микдори зиёди воридоти чангу губор дар кишвар дар он давра ба вукуъ меояд ки (май-ноябр) кариб боришот ба кайд гирифта намешавад. Азбаски ш.Душанбе бо теппаю кухдо их,ота карда шудааст,чану губори ба пойтахт воридшуда муддатх,ои зиёд (2-3 то 10 руз дар фазои шах,ри Душанбе бокй мемонад ва ба сифати х,авои шах,р таъсири назаррас мерасонад (масалан тобистони соли 2001 дар фазои шах,ри Душанбе кариб 29 руз чангу губор х,укмфармои мекард [3-4].
Дар чадавали 1 чанде аз рузх,ои чангу губор дар фазои шах,ри Душанбе оварда шудааст.Аз руи гафсии оптикии аэрозоли атмосфера ва параметри Ангстром оиди воридоти чангу губор бах,о дода мумкин аст.
Ч,адвали 1. Рузх,ои чангу губор дар фазои шах,ри Душанбе_
Рузх,ои чангу губор W(cm) a(X) N
1020nm 500nm 340nm
23:08:2010 2,48 2,71 2,82 2,61 0,12 17
24:08:2010 0,86 0,93 0,97 1,42 0,09 13
25:08:2010 0,35 0,39 0,43 1,36 0,15 62
26:08:2010 0,38 0,44 0,49 1,45 0,19 62
27:08:2010 0,24 0,28 0,32 1,07 0,21 62
28:08:2010 0,44 0,49 0,54 0,96 0,18 56
29:08:2010 0,39 0,47 0,53 1,28 0,25 60
30:08:2010 0,36 0,43 0,51 1,27 0,29 59
13:10:2010 1,53 1,60 1,65 2,01 0,06 6
14:10:2010 0,54 0,59 0,63 1,73 0,13 9
15:10:2010 0,46 0,49 0,53 1,56 0,12 48
22:10:2010 1,04 1,08 1,08 0,74 0,03 40
23:10:2010 0,38 0,41 0,44 0,68 0,10 17
07:08:2011 0,49 0,57 0,69 1,98 0,27 53
08:08:2011 1,61 1,75 1,82 2,03 0,10 27
09:08:2011 0,73 0,83 0,89 1,42 0,15 35
10:08:2011 0,51 0,59 0,68 1,81 0,23 38
25:08:2011 0,57 0,70 0,85 2,22 0,34 43
26:08:2011 1,83 2,06 2,23 2,66 0,14 29
28:08:2011 0,41 0,50 0,59 2,10 0,32 18
15:09:2011 0,55 0,67 0,81 1,83 0,33 19
16:09:2011 0,38 0,46 0,55 1,91 0,29 30
08:10:2011 0,87 0,90 0,95 1,52 0,06 28
09:10:2011 0,49 0,54 0,59 1,19 0,16 59
10:10:2011 0,34 0,40 0,49 1,45 0,30 47
28:09:2013 0,42 0,51 0,60 1,51 0,33 63
22:10:2013 0,42 0,49 0,57 0,88 0,28 57
02:07:2014 1,39 1,50 1,61 2,27 0,12 42
25:07:2014 0,58 0,64 0,71 1,50 0,15 64
26:07:2014 0,46 0,53 0,63 1,68 0,24 65
30:07:2014 0,51 0,65 0,81 2,18 0,37 25
31:07:2014 0,36 0,43 0,51 1,43 0,27 46
15:08:2014 0,98 1,08 1,15 1,44 0,13 8
19:09:2014 0,79 0,91 1,02 1,75 0,23 47
20:09:2014 0,47 0,56 0,65 1,53 0,28 66
10:06:2015 0,60 0,65 0,64 1,34 0,10 11
11:06:2015 0,44 0,48 0,53 1,25 0,15 66
12:06:2015 0,38 0,43 0,48 1,33 0,17 44
15:06:2015 0,45 0,51 0,57 1,67 0,19 67
06:07:2015 1,10 1,19 1,23 1,67 0,09 23
07:07:2015 0,68 0,75 0,81 1,70 0,14 56
08:07:2015 0,48 0,56 0,63 1,71 0,21 51
09:07:2015 0,33 0,41 0,52 1,64 0,36 35
10:07:2015 0,40 0,52 0,64 1,89 0,39 48
11:10:2015 0,89 1,00 1,10 1,98 0,18 19
14:06:2016 0,50 0,55 0,62 1,92 0,29 32
28:06:2016 0,43 0,55 0,68 2,03 0,39 53
03:07:2016 0,32 0,38 0,45 1,47 0,27 58
16:07:2016 1,26 1,29 1,32 2,09 0,02 43
17:07:2016 0,65 0,70 0,79 2,17 0,11 33
18:07:2016 0,37 0,43 0,50 2,00 0,24 45
23:07:2016 0,34 0,41 0,48 1,46 0,26 64
28:07:2016 1,06 1,25 1,41 2,64 0,24 15
01:10:2016 1,97 1,99 2,03 2,05 0,02 10
17:10:2016 0,41 0,51 0,59 1,35 0,34 59
31:05:2017 0,85 0,90 0,92 1,41 0,05 57
01:06:2017 0,44 0,47 0,51 1,45 0,10 61
04:06:2017 0,54 0,63 0,76 2,27 0,24 25
05:06:2017 0,34 0,40 0,50 1,80 0,29 48
24:06:2017 0,53 0,63 0,76 2,46 0,28 14
11:07:2017 0,72 0,85 0,99 2,29 0,24 29
19:10:2017 0,79 0,81 0,85 0,98 0,03 27
22:10:2017 0,43 0,48 0,54 0,71 0,19 56
23:10:2017 0,49 0,63 0,71 0,83 0,38 34
09:12:2017 0,62 0,75 0,86 0,69 0,28 29
24:06:2019 0,40 0,46 0,56 1,76 0,25 7
03:07:2019 0,71 0,83 0,99 2,64 0,25 33
04:07:2019 0,51 0,58 0,67 2,14 0,21 70
09:08:2019 0,52 0,65 0,78 1,97 0,36 62
10:08:2019 0,80 0,94 1,04 1,72 0,21 60
11:08:2019 0,53 0,64 0,74 1,75 0,26 67
23:09:2019 1,55 1,65 1,71 1,36 0,08 14
24:09:2019 1,05 1,17 1,24 1,39 0,15 16
30:09:2019 0,49 0,59 0,69 1,74 0,35 27
18:08:2020 0,55 0,68 0,82 2,15 0,32 8
19:08:2020 0,66 0,78 0,89 1,98 0,26 3
10:07:2021 1,06 1,17 1,26 2,25 0,16 17
11:07:2021 0,57 0,72 0,86 2,28 0,38 38
27:07:2021 0,58 0,66 0,77 1,97 0,23 39
28:07:2021 1,14 1,24 1,32 2,21 0,10 55
29:07:2021 0,73 0,80 0,88 2,12 0,14 54
30:07:2021 0,48 0,55 0,64 1,80 0,22 56
31:07:2021 0,56 0,63 0,71 1,99 0,19 58
10:09:2021 1,16 1,22 1,26 1,53 0,08 46
11:09:2021 0,59 0,68 0,77 1,52 0,23 39
27:09:2021 0,44 0,50 0,55 0,92 0,29 43
28:09:2021 0,42 0,47 0,51 0,76 0,17 56
09:04:2022 0,50 0,56 0,62 1,45 0,18 19
10:04:2022 0,37 0,40 0,42 0,94 0,11 23
12:04:2022 0,91 0,98 1,23 1,78 0,10 28
13:04:2022 0,54 0,57 0,60 1,63 0,10 49
14:04:2022 0,43 0,45 0,47 1,50 0,07 66
26:05:2022 0,38 0,41 0,46 1,42 0,15 45
28:05:2022 0,46 0,50 0,56 1,88 0,15 14
12:06:2022 0,52 0,58 0,63 1,86 0,17 27
02:07:2022 0,71 0,78 0,82 1,37 0,11 55
04:07:2022 1,05 1,13 1,25 1,85 0,15 24
05:07:2022 1,92 2,03 2,03 2,01 0,04 28
06:07:2022 1,22 1,28 1,25 1,73 0,03 41
07:07:2022 0,58 0,60 0,63 1,64 0,04 60
25:07:2022 0,44 0,51 0,59 1,55 0,22 63
28:07:2022 0,50 0,58 0,67 2,25 0,24 65
29:07:2022 0,64 0,72 0,80 2,44 0,16 47
30:07:2022 0,55 0,62 0,68 2,06 0,15 18
31:07:2022 0,41 0,45 0,50 2,06 0,14 44
22:08:2022 0,57 0,59 0,61 1,43 0,05 30
23:08:2022 0,40 0,42 0,43 1,12 0,05 66
11:09:2022 0,69 0,85 1,00 1,92 0,36 42
12:09:2022 1,33 1,49 1,56 1,44 0,13 40
02:10:2022 0,55 0,62 0,65 1,18 0,17 48
11:04:2023 0,72 0,77 0,80 1,20 0,11 22
12:05:2023 0,41 0,52 0,63 1,63 0,39 12
16:05:2023 0,70 0,79 0,83 1,47 0,14 21
17:05:2023 1,22 1,33 1,40 2,18 0,12 9
10:06:2023 2,22 2,36 2,36 1,53 0,05 16
11:06:2023 1,92 2,02 2,03 1,80 0,04 23
12:06:2023 1,03 1,11 1,19 2,19 0,11 28
13:06:2023 0,39 0,47 0,56 2,22 0,27 11
23:06:2023 1,09 1,24 1,31 2,02 0,15 42
24:06:2023 0,66 0,78 0,86 1,80 0,21 59
25:06:2023 0,47 0,61 0,73 1,74 0,38 15
26:06:2023 0,95 1,08 1,14 1,75 0,16 29
27:06:2023 0,94 1,05 1,10 1,53 0,13 42
28:06:2023 0,57 0,66 0,73 1,59 0,22 54
30:06:2023 0,52 0,62 0,68 1,45 0,23 57
04:07:2023 0,83 0,94 1,02 1,93 0,16 40
05:07:2023 0,65 0,74 0,81 1,85 0,18 19
06:07:2023 0,40 0,49 0,57 2,00 0,30 21
14:07:2023 0,85 1,00 1,12 1,65 0,23 6
15:07:2023 3,02 3,27 3,27 1,61 0,07 22
16:07:2023 1,46 1,62 1,68 1,86 0,11 48
17:07:2023 0,57 0,65 0,70 1,42 0,16 54
18:07:2023 0,45 0,53 0,60 1,61 0,22 69
19:07:2023 0,62 0,72 0,80 1,91 0,22 50
20:07:2023 1,85 2,03 2,07 2,30 0,09 34
21:07:2023 0,71 0,81 0,90 2,22 0,18 51
22:07:2023 0,54 0,62 0,70 2,11 0,20 64
23:07:2023 0,37 0,44 0,52 1,77 0,24 67
24:07:2023 0,32 0,38 0,45 1,67 0,25 46
25:07:2023 0,37 0,45 0,53 1,80 0,28 42
29:07:2023 0,57 0,67 0,78 2,16 0,23 36
05:08:2023 0,34 0,41 0,48 1,53 0,26 67
13:08:2023 0,34 0,41 0,48 1,54 0,27 48
14:08:2023 0,40 0,47 0,54 1,48 0,22 53
26:08:2023 0,42 0,51 0,60 1,90 0,28 41
Дар ин макола мо оиди тагйирёбии хусусиятхои радиатсионии атмосфера факат барои мохи сентябри соли 2019 натичахои тахкикотро пешниход менамоем. Дар мохи сентябри соли 2019 (расми 1.а) якчанд воридоти чангу губорро бо фотометри офтобии CIMEL-318B (истехсоли Фаронса) шабакаи АЭРОНЕТИ Душанбе ба кайд гирифта шудааст. Дар вакти ба кайдгирии полати воридоти чангу хубор чунин критерия ба назар гирифта шудааст:
т(Х)>0.3 ва а(Х)<0.38
Дар расми 1 ва расми 2 раванди тагйирёбии гафсии оптикии аэрозоли атмосфера ва параметри Ангстром барои мохи сентябри соли 2019(а), рузи тозаи мох, -18сентябри соли 2019(б), рузи чангу губори пуркувват-23 сентябри соли 2019(в) ва рузи абри чангй-28 сентябри соли 2019(г) оварда шудааст.
Расми 1. Раванди тагйирёбии гафсии оптикии аэрозоли атмосфера барои мохи сентябри соли 2019(а), рузи тозаи мох -18сентябри соли 2019(б), рузи чангу губори пуркувват-23 сентябри соли 2019(в) ва рузи абри чангй-28 сентябри соли 2019(г).
Дар мохи сентябри соли 2019(а), кимати миёнаи гафсии оптикии аэрозоли атмосфера (<т(Х)>), барои дарозии мавчи 0,5мкм ба 0.372 (расми 1а) ва параметри Ангстрем (<а(Х)>) ба 0.549 баробар будааст(расми 2а). Барои рузи тозаи мох -18сентябри соли 2019(б) (<т(Х)>) ба 0.127 (расми 1б), (<а(Х)>) ба 0.626 баробар будааст(расми2б) ва барои рузи чангу губори пуркувват-23 сентябри соли 2019(в) (<т(Х)>) ба 1.652 (расми 1в), (<а(Х)>) ба 0.083 баробар будааст(расми2в) ва рузи абри чангй-28 сентябри соли 2019(г) (<т(Х)>) ба 0.599 (расми 1г), (<а(Х)>) ба 0.614 баробар будааст (расми2г).
Расми 2. Раванди тагйирёбии параметри Ангстром барои мохи сентябри соли 2019(a), рузи тозаи мох -18 сентябри соли 2019(б), рузи чангу губори пуркувват-23 сентябри соли 2019(в) ва рузи абри чангй-28 сентябри соли 2019(г).
Аз мукоисаи гафсии оптикии аэрозоли атмосфера (<т(Х)>), барои дарозии мавчи 0,5мкм барои рузи чангу губори пуркувват-23 сентябри соли 2019(в) бо рузи тоза 18.09.2019 маълум гардид , ки дар натичаи воридшавии чангу губор атмосфера 13 маротиба зиёд ифлос шудааст.
Дар расми 3 тагйирёбии радиатсияи глобалй, инъикосшуда ва мустаким дар рузи тозаи мох -18 сентябри соли 2019, рузи чангу губори пуркувват-23 сентябри соли 2019 оварда шудааст.
Радиатсияи глобали
800
| 700
a 600
§ 500
ю
® 400
я 300
§ 200
I 100
§ 0 o.
7:00 8:00 9:00 10:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00
Соат
Q 18.09.19
Q 23.09.19 -й- Q 18.09.19 A Q23.09.19
«
£
3
и о a
S
Я Ъ S
я ^ К М
S
и
т
« S
4 «
о.
150
100
50
Радиатсияи иникосшуда
7:00 8:00 9:00 10:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00
Соат
■R 18.09.19
R 23.09.19 R 18.09.19 A R 23.09.19
0
700 600 500
400
s
а
£ 300
200
100
s к S
£ 0 а
S
ч а
Рч
Радиатсияи мустким
7:00 8:00 9:00 10:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00
Соат
-•-S 18.09.19 -И-S 23.09.19 -Д-S 18.09.19 A S 23.09.19
Расми 3. Тагйирёбии радиатсияи глобалй, инъикосшуда ва мустаким дар рузи тозаи мох -18 сентябри соли 2019, рузи чангу губори пуркувват-23 сентябри соли 2019.
Аз мукоисаи радиатсияи глобалии Офтоб, инъикосшуда ва мустаким дар рузи
воридоти чангу губори пуркувват бо рузи тоза мукаррар карда шуд, ки хангоми чангу губори
2 2 пуркувват радиатсияи глобали то 210,5Вт/м кохиш ёфта, радиатсияи инъикос ба 30,4Вт/м
кам шудааст ва радиатсияи мустаким то 150,6Вт/м2 кохиш ёфтаастДамин тарик хангоми
воридоти чангу губори пуркувват радиатсияи глобали то 30% кохиш ёфта, радиатсияи
инъикос ба 25% кам шудааст ва радиатсияи мустаким то 23% кохиш ёфтааст. Яъне хангоми
воридшавии чангу хубор дар ин эпизод сифати хаво 13маротиба кохиш ёфта радиатсия
Офтоб аз 23 то 30% кохиш меёбад.
АДАБИЁТ
1. Nazarov B. I., Maslov V. A., and Abdullaev S. F., Optical and Microphysical Parameters of Arid Dust Aerosol. Izvestiya, Atmospheric and Oceanic Physics, © Pleiades Publishing, Ltd., 2010. V.46. N 4. P. 468-474.
2. Hofer, J., Althausen, D., Abdullaev, S. F., Makhmudov, A. N., Nazarov, B. I., Schettler, G., Engelmann, R., Baars, H., Fomba, K. W., Müller, K., Heinold, B., Kandier, K., and Ansmann, A.: Long-term profiling of mineral dust and pollution aerosol with multiwavelength polarization Raman lidar at the Central Asian site of Dushanbe, Tajikistan: case studies, Atmos. Chem. Phys., 17, 14559-14577, https://doi.org/10.5194/acp-17-14559-145772017, 2017.
3. Abdullaev, S. F. and Sokolik, I. N.: Main Characteristics of Dust Storm sand Their Radiative Impacts: With a Focuson Tajikistan, J. Atmos.Sci. Res., 2,https://doi.org/10.30564/jasr.v2i2.352, 2019.
4. Sabur F.Abdullaev, Irina N.Sokolik Assessment of the Influences of Dust Storms on Cotton Production in Tajikistan" Landscape Series, Vol. 17, Garik Gutman et al. (Eds): Landscape Dynamics of Drylands across Greater Central Asia: People, Societies and Ecosystems,
https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-30742-4_6
5. Вахобов Р.Р. Мониторинга хусусиятхои радиатсиони атмосфераи минтакаи нимхушки Точикистон / Р.Р. Вахобов // Паёми политехникй (бахши Интелекет, Инноватсия, инвеститсия). - 2022.- №1(57).- С.25-29
6. Вахобов, Р.Р. Многолетние данные радиационных характеристик атмосферы в полуаридной зоне Таджикистана / Р.Р. Вахобов, С.Ф. Абдуллаев, В.А. Маслов, А.М. Джураев, Н.А. Абдурасулова. ФТИ им.С.У.Умарова НАНТ. - г. Душанбе.- 2022. - 76 с. -Библиограф.: 9 назв. - Рус. - деп. в Государственном учреждении «НПИЦентр»