CC BY
0TA'LIMDA TASHKILIY TUZILMANI BELGILAB BERUVCHI OMILLAR
1Ustadjalilova Xurshida Aliyevna, 2Qo'ziyeva Dilrabo Sharibjon qizi
1Qo'qon davlat pedagogika instituti, Ta'lim menejmenti kafedrasi mudiri, ped.f.n., dotsent 2Qo'qon davlat pedagogika instituti, Ta'lim muassasalari boshqaruvi magistri https://doi.org/10.5281/zenodo.11182345 Annotatsiya. Ushbu maqolada tashkiliy tuzilma deganda xodimlarni tashkilot maqsadlariga erishish uchun birgalikda ishlashga undaydigan, nazorat qiluvchi, muvofiqlashtiruvchi va rag'batlantiruvchi vazifalar va hisobot munosabatlarining rasmiy tizimi yoritilgan.
Kalit so'zlar: tashkiliy tuzilma, nazorat qiluvchi, malaka oshirish, ta'lim sifati, uzluksiz kasbiy rivojlanish.
Abstract. This article describes organizational structure as a formal system of tasks and reporting relationships that motivates, controls, coordinates, and motivates employees to work together to achieve organizational goals.
Key words: organizational structure, supervisor, professional development, quality of education, continuous professional development.
Tashkiliy tuzilma deganda xodimlarni tashkilot maqsadlariga erishish uchun birgalikda ishlashga undaydigan, nazorat qiluvchi, muvofiqlashtiruvchi va rag'batlantiruvchi vazifalar va hisobot munosabatlarining rasmiy tizimi tushuniladi. Uning asosiy elementlar tashkiliy tuzilmani belgilovchi quyidagilardan iborat:
1. Mehnat taqsimoti - Mehnat faoliyatini muayyan ishlarga yoki bajarilishi kerak bo'lgan vazifalarga bo'lish. Bu ixtisoslashuv va bo'limlashtirishni o'z ichiga oladi.
2. Bo'limlarga bo'linish - Ishlarni umumiy funksiyasi (masalan, marketing bo'limi) yoki xizmat ko'rsatilayotgan mijozlar/maqsadli guruh (masalan, biznesni rivojlantirish bo'limi) asosida bo'limlarga guruhlash.
3. Buyruqlar zanjiri - kim kimga bo'ysunishini va tashkilotdagi ierarxiyani aks ettiruvchi hokimiyat qatorlari. Bu boshqaruv ierarxiyasi va darajalarini ko'rsatadi.
4. Nazorat oralig'i - menejer samarali nazorat qilishi mumkin bo'lgan bevosita bo'ysunuvchilar soni. Kengroq oraliq boshqaruvning kamroq qatlamlarini anglatadi.
5. Markazlashtirish va markazsizlashtirish - qaror qabul qilish vakolati tashkilot ichida joylashgan joyni bildiradi. Markazlashtirilgan tuzilmalar hokimiyat tepasida to'plangan bo'lsa, markazlashmagan tuzilmalar hokimiyatni taqsimlaydi.
6. Rasmiylashtirish - Qoidalar, protseduralar, ko'rsatmalar va xabarlar qay darajada yozilganligi. Yuqori rasmiylashtirish ko'proq qoidalar va standartlarni anglatadi.
Tashkiliy tuzilma ish faoliyatini optimallashtirish va kompaniya maqsadlariga erishish uchun ushbu elementlarning barchasi qanday birlashtirilganligini belgilaydi. Tashkiliy tuzilmaning to'g'ri turlari hajmi, strategiyasi, sanoat va kabi omillarga bog'liq etakchilik uslubi. O'zbekiston respublikasining Ta'lim to'g'risidagi qonunida ta'lim sohasidagi asosiy prinsiplar belgilab qo'yilgan va quyidagilardan iborat:
- ta'lim ustuvorligining tan olinishi; ta'lim olish shaklini tanlash erkinligi; ta'lim sohasida kamsitishlarga yo'l qo'yilmasligi; ta'lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta'minlanishi; ta'lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi; ta'lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati; ta'limning uzluksizligi va izchilligi; o'n bir yillik
ta'limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo'lgan bolalarni bir yil davomida umumiy o'rta ta'limga tayyorlashning majburiyligi; davlat ta'lim standartlari va davlat ta'lim talablari doirasida ta'lim olishning hamma uchun ochiqligi; o'quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi; insonning butun hayoti davomida ta'lim olishi; jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi; ta'lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi; bilimlilik, qobiliyatlilik va iste'dodning rag'batlantirilishi; ta'lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg'unligi; ta'lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik.
Dastlab ta'lim tashkilotning maqsadi va faoliyati quyidagilardan iborat bo'lgan: sifatli ta'lim hizmatlarini ko'rsatish; o'quv dasturiga muvofiq ta'lim oluvchilarga bilim, malaka va ko'nikmalarning zaruriy hajmini beradi, ularda mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish; ta'lim oluvchilarda kasblar bo'yicha birlamchi bilim va ko'nikmalarni shakllantirish uchun ularni professional tashxislash va kasb-hunarga yo'naltirish ; nodavlat ta'lim tashkilotlarida umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim to'lov-shartnoma asosida amalga oshirilish; oliy ta'lim bakalavriat ta'lim yo'nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo'yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanishini ta'minlash.
Ta'lim tizimini tashkil etish va uni boshqarishga oid va ushbu masalaga birmuncha tegishli huquqiyme'yoriy va qonunosti hujjatlar tahlili shuni ko'rsatadiki, ta'lim tizimi va ta'lim muassasalarini boshqarish hamda nazorat qilishda jamoat tashkilotlarining o'rni, ya'ni davlatjamoat boshqaruvining tamoyillari, shakli va mexanizmlari yetarli darajada ishlab chiqilmagan.
Ta'lim tizimi boshqaruvini isloh qilishda ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilari o'rtasidagi o'za'ro aloqalar va munosabatlarni mustahkamlash, ta'lim tizimi boshqaruvida, ayniqsa ta'lim muassasalari boshqaruvida jamoatchilik ishtirokini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshqaruv samaradorligining tahlililini sosiologiya fani nuqtai nazaridan ham olib borish, bunday tahlillar nafaqat empirik tadqiqot va o'rganish, balki solishtirma tahlillar, tarixiy o'tmishda sodir bo'lgan jarayonlarni o'rganish va tizimli yondashuv asosida dissertatsiyada ko'tarilgan muammolar yechimini izlashda ta'lim tizimi ob'yektlariga nisbatan ijtimoiy institut sifatida qaralib, undagi muammolar, o'zgarish tendensiyalarini tadqiq etish orqali ma'murchilik va boshqaruvda qarorlar qabul qilishning yuqori sifatiga erishish mumkin bo'ladi.
Jamiyatni modernizatsiyalash, ijtimoiy institutlarning boshqaruv jarayonida jamoatchilik rolini oshirish va ushbu jarayonga ularning bevosita jalb etilishi hamon yetarli darajada amalga oshmaganligini ko'rishimiz mumkin. Jamoat tashkilotlari sifatida biz eng avvalo otaonalar kengashi, kasaba uyushmalari, jamoat fondlari, homiylik va vasiylik kengashlari, ommaviy axborot vositalari, hususiy sektor, nodavlat notijorat tashkilotlari vakillarini nazarda tutmoqdamiz. Jamoatchilik vakillarini ta'lim boshqaruvida yetarli o'rin egallamaganligini quyidagi misol orqali ko'rishimiz mumkin. Ma'lumki, ta'limni boshqarish ta'lim sifatini boshqarish orqali amalga oshirilishi va ta'lim sifatini aniqlash, uning talablari va me'yorlarining erishilganlik darajasini o'lchovi sifatida DTS ko'riladi. Jamiyatimiz modernizatsiya jarayonlariga yuz tutayotgan bir davrda jamiyat va davlat buyurtmasi sifatida qaraladigan DTSlarini yaratishda jamiyat ehtiyojlarini o'rganish, mehnat bozori va xususiy sektor talablaridan kelib chiqish, otaonalarning hoxishistaklarini o'rganish, ularni e'tiborga olish va ulardan kelib chiqqan holda siyosiy qarorlarni qabul qilish mexanizmlari va huquqiy me'yorlarning to'la ishlab chiqalmaganligi hamda ushbu jarayon tizimli asosga qurilmaganligini ko'rishimiz mumkin.
O'quvchilarda XXI asr ko'nikmalarini shakllantirish va ularni baholash bo'yicha tuzilgan "XXI asr ko'nikmalari bo'yicha hamkorlik tashkiloti" jamoatchilik hamkorlik tashkilotining o'tkazgan tadqiqotlariga asosan shuni aytish mumkinki, bozor munosabatlari va uning mexanizmlari o'zgarib borayotgan, texnik va texnologik yangilanishlar jadal sur'atlar bilan rivojlanib borayotgan keskin davrda ta'lim mazmuni moslashuvchan bo'lmas ekan, uning sifat darajasi ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot rivojidan orqada qolaveradi. Chunki, bozor munosabatlari, texnologiya taraqqiyoti va mehnat bozori tomonidan insonlar egallashi zarur bo'lgan yangi ko'nikmalarga ehtiyoj o'sib borar ekan, ana shu hayotiy ko'nikmalarni shakllantirishga, ularni o'lchash (aynan o'lchash, baholash emas) vosita va usullarini joriy qilishda tezkorlik talab etilmoqda. Bu esa ta'lim mazmunining yangi sharoitlarga moslashuvchanligini (flexible) talab etadi. Aynan mana shu jarayonda davlat va jamoatchilik hamkorligi yetishmay qolsa yoki yetarli darajada aloqa va teskari aloqalar o'rnatilmagan bo'lsa ta'lim boshqaruvida sustkashlik va jamiyat taraqqiyotida ortda qolib ketish holatlarini kuzatishimiz mumkin bo'ladi.
Bundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, ta'lim boshqaruvida davlat bilan jamoatchilik o'rtasidagi samarali hamkorlikni yo'lga qo'yilishi va ushbu hamkorlik tizimli asosda tashkil etilishi ta'limning yuqori sifatiga erishishda, ta'lim oldiga yangi maqsadlar (yangi DTSlar) qo'yilganda shaxs va jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqishda rivojlanishning yangi bosqichiga erishish shartlaridan biri bo'lib hisoblanadi. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda quyidagilar bajarilishi talab etiladi:
- ta'lim muassasalari, tuman va viloyat darajasidagi ta'lim boshqaruv organlarining ommaviy axborot vositalari bilan hamkorligini oshirish, ularning ta'limda sodir bo'layotgan yangilanish jarayonlaridan bohabar qilib turish;
- ta'lim muassasalari va uning rahbarlari otaonalar uyushmalari va mahalliy boshqaruv organlari bilan barcha masalalarda samarali hamkorlikni amalga oshirish;
- rahbar xodimlarni jamoat tashkilotlari bilan aloqalar o'rnatish va ular bilan hamkorlik faoliyatini tashkil etish bo'yicha kompetensiyalarini oshirib borish;
- ta'lim tizimi va jamoatchilik o'rtasidagi munosabatlarni belgilovchi huquqiy asoslarni ishlab chiqish (qaror qabul qilishda, ta'limga oid hukumat qarorlari bajarilishini jamoat nazoratini amalga oshirishda).
Ta'lim to'g'risidagi qonunda belgilanganidek, ta'lim tizimi - davlat ta'lim standartlarini, davlat ta'lim talablarini, o'quv rejalari va o'quv dasturlarini; davlat ta'lim standartlarini, davlat ta'lim talablari va o'quv dasturlarini amalga oshiruvchi ta'lim tashkilotlarini; ta'lim sifatini baholashni amalga oshiruvchi tashkilotlarni; ta'lim tizimining faoliyat ko'rsatishi va rivojlanishini ta'minlash uchun zarur bo'lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalarni; ta'lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlarini, shuningdek ularning tasarrufidagi tashkilotlarni o'z ichiga oladi. Ta'lim tizimi yagona va uzluksizdir.
Ta'lim tashkilotini boshqarishni tegishincha quyidagilar amalga oshiradi: pedagogik kengash; kuzatuv (vasiylik) kengashi; oliy ta'lim tashkilotining kengashi;ta'lim tashkilotining rahbari. Ta'lim tashkilotlarida jamoatchilik boshqaruvi organlari tashkil etilishi mumkin. Ta'lim tashkilotlarini boshqarishda va kadrlar tayyorlashda kadrlar talabgorlari ishtirok etadi. Tashkilotning o'z faoliyatini to'la xo'jalik hisobi, o'z xarajatlarini o'zi qoplash va o'z-o'zini mablag' bilan ta'minlash prinsiplari asosida amalga oshirish orqali foyda olishga erishadi. Soliqlar, bank va byudjet oldidagi majburiyatlar bajarilgandan so'ng foydaning qolgan qismi tashkilotning to'liq tasarrufida bo'lib, tashkilot ta'sischisi qarori asosida ishlatiladi. Mamlakatimizda ta'lim tizimi uchta vazirlik orqali boshqariladi: maktabgacha ta'lim vazirligi,
xalq ta'limi vazirligi, oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. Ularning barchasi O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ijtimoiy sektorni boshqaruvchi departament tomonidan muvofiqlashtiriladi va umumiy boshqaruv amalga oshiradi.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta'lim tizimi boshqaruvini amalga oshirishda quyidagi vakolatlar belgilangan:
- ta'lim sohasida yagona ta'lim siyosatini yuritish;
- davlat ta'lim boshqaruv organlari ustidan boshqaruvini amalga oshirish;
- Ta'limni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
- Ta'lim muassasalarini tashkil etish, qayta tashkil etish va ularning faoliyatini tugatish tartiblarini belgilash;
- Ta'lim muassasalarini akkreditatsiyadan va pedagog hodimlarni attestatsiyadan o'tkazish tartiblarini belgilash;
- O'zbekiston Respublikasi hududida boshqa davlat ta'lim muassasalariga ta'lim faoliyati bilan shug'ullanish huquqlarini berish;
- DTSlarini tasdiqlash.
Shuningdek, ta'lim tizimlarini davlat boshqaruv funksiyalarining ma'lum bir qismini moliya vazirligi (moliyalashtirish masalalarida) hamda iqtisodiyot vazirliklari (ta'lim sohasidagi statistik ko'rsatkichlarni, ta'lim muassasalarining MTBlarini rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish, demografik prognozlash, va b.) amalga oshiradilar. Umumiy o'rta ta'lim tizimini bevosita O'zbekiston Respublikasi Maktab va maktabgacha ta'limi vazirligi amalga oshiradi. Tashkiliy tuzilmasi yangi qarorlar asosida oxirgi yillarida jamiyatimiz talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda bir necha marotaba qayta ko'rib chiqildi va uni takomillashtirish maqsadlarida tegishli o'zgartirishlar kiritildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-61-сон 24.12.2021. Davlat oliy ta'lim muassasalariga moliyaviy mustaqillik berish chora-tadbirlari to'g'risida https://lex.uz/docs/-5793251
2. Цатурян Э. О. Управление предпринимательской деятельностью высших учебных заведений/ Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук https://www.dissercat.com/content/upravlenie-predprinimatelskoi-deyatelnostyu-vysshikh-uchebnykh-zavedenii-v-rossii. 192 bet
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi./ "ХаЦ so'zi", 2020 yil, 25 yanvar.
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi./ "ХаЦ so'zi", 2020 yil, 25 yanvar.
5. Adizov B.I. "Innovatsion rivojlanish sharoitida oliy ta'lim muassasalari bitiruvchilari raqobatbardoshligini oshirish"iqtisodiyot fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya/ Buxoro DU elektron kutubxona https://elib.buxdu.uz/index.php/component/content/featured?id=featured
6. Устаджалилова, Х. А. (2020). Методическое обеспечение учебного процесса в кредитно-модульной системе. In Образование как фактор развития интеллектуально-нравственного потенциала личности и современного общества (pp. 43-46).
7. Устаджалилова, Х. А. (2020). Формирование компетенций и развитие личности в условиях непрерывного профессионального образования. Образование как фактор
развития интеллектуально-нравствен-ного потенциала личности и современного общества: материалы, 43.
8. Umarovna, Radjabova Gavkhar. "Increasing The Competitiveness Of Universities In The Market Of Educational Services." Open Access Repository 9.11 (2022): 269-273.
9. Umarovna Rajabova Gavkhar "Improving The Performance Management Of The Higher Education System In The Republic Of Uzbekistan"Open Access Repos. 8.11 (2022): 81-86.
10. Xusnida, Madaminova. "SPECIFIC ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF TEACHERS'PROFESSIONAL DEVELOPMENT IN EDUCATIONAL INSTITUTIONS." Open Access Repository 9.12 (2023): 176-181.
11. Rashidovna, Madaminova Khusnida. "Development Of Independent Thinking Skills Of Children In A Preschool Educational Organization." Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 11.11 (2023): 44-47.
12. Saidova, X. R. "Mechanism for attracting staff to improve the quality of education." international journal of social science & interdisciplinary research ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.07 (2022): 59-67.
13. Саидова, Хилолахон. "Таълим тизими бошкарувида сифат ва самарадорлик моделлари." Общество и инновации 3.3/S (2022): 42-49.
