CC BY
3INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
© I.A. Teshaboyev1H_
1Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, Toshkent, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: ta'lim tizimida imijning ahamiyati va uning o'rganilishining dolzarbligi haqida ma'lumot beriladi. Imijning ijtimoiy-psixologik aspektlari va ta'lim muhitiga ta'siri haqida tushuncha beriladi.
MAQSAD: maqolaning asosiy maqsadi ta'lim tizimida imij fenomenini ijtimoiy-psixologik jihatdan tahlil qilish va uning ta'lim sifati hamda muassasa ichidagi munosabatlarga qanday ta'sir qilishini aniqlashdir.
MATERIALLAR VA METODLAR: tadqiqot metodologiyasi, ishlatilgan psixologik testlar, so'rovnomalar, statistik usullar va boshqa tahliliy yondashuvlar haqida ma'lumot beriladi. Shuningdek, tadqiqotning ishtirokchilari va ularga qo'llanilgan metodlar haqida tavsif beriladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: tadqiqot natijalari asosida imijning o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlarga, shuningdek, umumiy ta'lim muhitiga qanday ta'siri borligi muhokama qilinadi.
XULOSA: maqola yakunida, imij fenomenining ta'lim tizimida qanday qilib muhim rol o'ynashi va kelajakdagi tadqiqotlar uchun yo'naltirilgan tavsiyalar beriladi.
Kalit so'zlar: Imij, ijtimoiy-psixologik tadqiqot, ta'lim tizimi, o'qituvchi-talaba munosabatlari, ta'lim sifati, ta'lim muhiti.
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ФЕНОМЕНА ИМИДЖА В СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ_
© И.А.Тешабаев 1И
Ташкентский государственный педагогический университет имени Низоми, Ташкент, Узбекистан_
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: представлена информация о значении имиджа в системе образования и актуальности его изучения. Дается понимание социально -психологических аспектов образа и его влияния на образовательную среду.
Iqtibos uchun: Teshaboyev I.A. Ta'lim tizimida imij fenomenining ijtimoiy-psixologik jihatdan tadqiq etilishi // Inter education & global study. 2024. №7. B. 510-522.
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №7
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
ЦЕЛЬ: основная цель статьи - проанализировать феномен имиджа в системе образования с социально-психологической точки зрения и определить, как он влияет на качество образования и отношения внутри учреждения.
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: информация о методологии исследования, использованных психологических тестах, анкетах, статистических методах и других аналитических подходах. также описаны участники исследования и использованные для них методы.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: на основе результатов исследования обсуждается влияние имиджа на взаимоотношения преподавателей и учащихся, а также на общую образовательную среду.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: в конце статьи показано, какую важную роль играет феномен имиджа в системе образования, и даны адресные рекомендации для дальнейших исследований.
Ключевые слова: имидж, социально-психологические исследования, образовательная система, отношения учитель-ученик, качество образования, образовательная среда.
Для цитирования: Тешабаев ИАСоциально-психологическое исследование феномена имиджа в системе образования. // Inter education & global study. 2024. №7. С. 510-522.
SOCIAL-PSYCHOLOGICAL RESEARCH OF THE IMAGE PHENOMENON IN THE EDUCATIONAL SYSTEM
© Inomjon A. Teshaboyev1®
1Nizomi Tashkent State Pedagogical University, Tashkent, Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: information is provided about the importance of image in the educational system and the relevance of its study. An understanding of the socio-psychological aspects of the image and its impact on the educational environment is given.
AIM: the main purpose of the article is to analyze the image phenomenon in the educational system from a socio-psychological point of view and to determine how it affects the quality of education and relations within the institution.
MATERIALS AND METHODS: information about research methodology, used psychological tests, questionnaires, statistical methods and other analytical approaches. Also, the participants of the study and the methods used for them are described.
DISCUSSION AND RESULTS: based on the results of the study, the impact of image on the relationship between teachers and students, as well as the general educational environment, is discussed.
© intereduglobalstudy.com
2024, ISSUE 7
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
CONCLUSION: at the end of the article, how the phenomenon of image plays an important role in the educational system and directed recommendations for future research are given.
Key words: Image, socio-psychological research, educational system, teacher-student relationship, quality of education, educational environment.
Imij zamonaviy jamiyatda katta ahamiyat kasb etgan murakkab ijtimoiy-psixologik tushuncha hisoblanadi. U nafaqat shaxsning idrok jarayoniga, balki uning jamiyatdagi statusi va unga nisbatan yaratilgan «obraz»ga ham bevosita ta'sir ko'rsatadi. Bu tushunchaning tahlili fanlararo yondashuvni talab etadi. Shu bilan birga, raqamli texnologiyalar va ijtimoiy tarmoqlar rivojlangan hozirgi davrda, shaxsiy va korporativ imijning shakllanishi va boshqarilishi yanada dolzarb bo'lib bormoqda. Shu sababli, ushbu maqola imijning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini, uning shakllanishi va jamiyatdagi roli kabi masalalarni muhokama qilishga qaratilgan.
Imij fenomeni va uning ijtimoiy-psixologik jihatlarini chuqurroq tushunishni ta'minlashdir. Maqola fanlararo yondashuv asosida imijning shaxsiy va ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, uning jamiyatda qanday shakllanishi va qabul qilinishiga ta 'sir qiluvchi omillarni tahlil qiladi. Shuningdek, maqolada maktab psixologi, pedagoglar va ta'lim muassasalari imijining o'rni va roli o'rganilib, bu tushunchaning zamonaviy jamiyatdagi dolzarbligini ochib berish maqsad qilib qo'yilgan.
Imij fenomeni tadqiqi fanlararo tadqiq qilinadigan muammolar turkumiga kiradi, jumladan, psixologik, ijtimoiy, falsafiy, etik, pedagogik, iqtisodiy va marketing fanlarida o'rganiladi. Bu izlanishlar imijning shaxsning psixik holati va o'z-o'zini idrok etishidan tortib, jamiyatdagi o'rni va ahloqiy me'yorlarga ta'sirigacha bo'lgan turli jihatlarini qamrab oladi. Shuningdek, ular imijning o'quv va tarbiyaviy jarayonlardagi roli, tovar va xizmatlarning bozordagi muvaffaqiyatiga ta'sirini ham o'rganadi. Bu muammolarning yechimi kompleks yondashuvni talab qiladi va turli ilmiy sohalarda tadqiq etilishi mumkin.
"Imij" so'zi fransuz tilidan olingan bo'lib, u "obraz", "tasvir" ma'nolarini anglatuvchi "image" so'zidan kelib chiqqan. Bu so'z o'z navbatida lotincha "imago" so'zidan olingan bo'lib, u ham "tasvir", "qiyofa" yoki "obraz" ma'nolarini anglatadi[15].
Fransuz tilidan "image" so'zi ingliz tiliga kirib kelgan va keyinchalik boshqa tillarga ham o'tgan. Hozirgi kunda "imij" tushunchasi jamiyatda shaxslar, tashkilotlar yoki mahsulotlarning tashqi ko'rinishi, ular haqidagi umumiy tasavvur va ularni boshqalarga qanday namoyon qilishni anglatadi. Shu sababli, bu so'z turli sohalarda, jumladan, psixologiya, marketing, media va siyosatshunoslikda keng qo'llaniladi.
U.Lippman "imij" tushunchasini birinchi bo'lib fanga kiritgan amerikalik sotsiolog va siyosatshunos sifatida tanilgan. U o'zining 1922-yilda chop etilgan "Jamoatchilik fikri"
For citation Inomjon.A. Teshaboyev (2024) 'Social-psychological research of the image phenomenon in the educational system', Inter education & global study, (7), pp. 510-522. (In Uzbek).
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
(Public Opinion) asarida ushbu tushunchani ommaning turli voqealar, shaxslar yoki jamiyatlar haqidagi tasavvurlari sifatida ta'riflagan. U.Lippmanning fikriga ko'ra, odamlar dunyo haqidagi tasavvurlarini to'g'ridan-to'g'ri voqealar yoki shaxslar bilan to'qnashganlariga asoslangan holda emas, balki onglarida yaratilgan "obrazlar" orqali shakllantiradilar. Bu "obrazlar" odamlarning dunyo haqidagi bilimlari va tushunchalarini bevosita shakllantiradi[1].
U.Lippmanning tadqiqotlari shuni ko'rsatganki, odamlar o'zlarining shaxsiy tajribalariga asoslanmagan holda ma'lumot olishlari, shu orqali yaratilgan "obrazlar" orqali dunyo haqidagi tushunchalarini shakllantiradilar. Masalan, ular media vositalar orqali kelgan ma'lumotlarga asoslanib, biror shaxs yoki voqea haqida "obraz" yaratishadi va bu ularning fe'l-atvori va qarorlariga ta'sir qiladi. Bunday "obrazlar" faqat axborot manbalariga asoslanibgina yaratilganligi sababli, ular har doim ham haqiqatga to'g'ri kelmasligi mumkin. Shu sababli, U.Lippman ommaviy axborot vositalarining jamiyatdagi roli va ularning odamlar fikriga ta'sirini o'rganib, "imij" tushunchasining muhimligini ta'kidlagan[2].
Imij tushuncha sifatida ijtimoiy fanlarda va jamoatchilik fikrini o'rganishda muhim o'rin tutadi. Chunki u jamiyatdagi shaxslar va voqealar haqidagi umumiy fikrlar va ularning shaxsiy tajribalari o'rtasidagi tafovutlarni tushunishga yordam beradi. Lippmanning bu nazariyasi shuni ko'rsatganki, dunyo haqidagi ko'pchilikning tasavvurlari ko'pincha haqiqiy tajribalarga emas, balki ularga yetkazilgan axborotga asoslangan "obrazlar"ga tayanadi. Bu esa jamoatchilik fikrining shakllanishi va ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishiga katta ta'sir qiladi.
Jahon psixologiyasida imij muammosini tadqiq qilgan bir qator mutaxassislar mavjud. Jumladan, G.Stoun (Gregory P. Stone) imij va shaxsiy qiyofa konsepsiyasini ilgari suradi. "The concept of image and personal front" iborasi kontekstda shaxsning jamoatchilik oldida o'zini namoyon qilishdagi tashqi ko'rinishi va xulq-atvorini tushunishga ishora qiladi. Bu konsepsiyada "image" shaxsning boshqalar tomonidan qanday qabul qilinishini ifodalasa, "personal front" shaxsning o'zini namoyon qilish uchun qo'llaydigan maxsus vositalarini, ya'ni kiyinish uslubi, xulq-atvori, nutqi, va boshqalarni o'z ichiga oladi[3]. Uning tadqiqotlari ijtimoiy o'zaro ta'sir jarayonidagi imijning ahamiyatini ko'rsatadi.
E.Goffman (Erving Goffman) "Presentation of Self in Everyday Life" (Kundalik hayotda o'zlikni namoyon qilish) asarida shaxslar o'zlarining ijtimoiy rollarini qanday bajaradiganliklarini va ularning imiji qanday shakllanadiganligini tahlil q i l ad i [4].
Amerikalik kognitiv psixolog va xotira bo'yicha mutaxassis E.Loftus (Elizabeth Loftus)ning yodda qoldirish va yolg'on xotiralar bo'yicha tadqiqotlari imij va tasavvurlar qanday yaratiladi va ular haqiqiy xotiralarga qanday ta'sir qiladi degan savollarga javob beradi[5].
Amerikalik ijtimoiy psixolog F.Zimbardo (Philip Zimbardo), o'zining mashhur "Stanford eksperimenti" orqali, ijtimoiy rollarning inson xulq-atvori va shaxsiy imijiga
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
ta'sirini o'rganib, bu yo'nalishdagi tadqiqotlarga katta hissa qo'shgan. Uning tadqiqotlari shaxslar ijtimoiy rollarga qanday tez moslashishini va bu rollar orqali o'zlarining shaxsiy va jamoat imijlarini qanday o'zgartirishlarini ko'rsatib berdi. F.Zimbardo shuningdek, kuch va avtoritetning tasviri jamoatchilik fikri va shaxsning imijiga qanday ta 'sir qilishini tadqiq qildi. Uning ishlari ijtimoiy psixologiyada shaxsning ijtimoiy rollari va ularning shaxsiy imijga ta'sirini tushunishda muhim ahamiyatga ega bo'ldi[6;7].
Shuningdek, kelib chiqishi venger bo'lgan amerikalik psixolog M.Chiksentmixayi (Mihaly Csikszentmihalyi) o'zining "Flow" nazariyasi orqali odamlar o'zlari qabul qilgan ish faoliyatida qanday qilib o'zini to'liq tushuntirish va shaxsiy imijni shakllantirishni tadqiq qiladi. "Flow" nazariyasining shaxs kasbiy va shaxsiy imijini shakllantirishda ahamiyati katta. "Flow" holatida bo'lgan shaxs o'z faoliyatida yuqori darajada samarali va ijodkor bo'lib, bu uning professional imijiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Hissiy barqarorlik va ishdan chuqur qoniqish, insonning boshqalar tomonidan ishonchli va yoqimli shaxs sifatida qabul qilinishiga yordam beradi. Shuningdek, "Flow" holatidagi muvaffaqiyat va innovatsiyalar shaxsning ijtimoiy imijini mustahkamlaydi, chunki ijodiy va samarali insonlar jamiyatda yuqori baholanadi.
Rossiya miqyosida imijni o'rganish tarixiga nazar tashlaydigan bo'lsak, bu epoxani bir necha bosqichlarga bo'linishi mumkin. Quyida shu tarixning asosiy bosqichlari va rivojlanish yo'nalishlari keltirilgan:
1. Sovet davri (1920-1980-yillar): Bu davrda imij tushunchasi rasmiy ilmiy termin sifatida qo'llanilmagan. Biroq, ijtimoiy va siyosiy jarayonlarda shaxslar va tashkilotlarning obrazi, ya'ni imijiga e'tibor qaratish muhim hisoblangan. Jumladan, targ'ibot va tashviqot vositalari orqali yetakchi shaxslar, siyosatchilar va sovet arboblarining ijobiy obrazini yaratish va jamiyat oldidagi tasvirini saqlash uchun katta kuch sarflangan. Masalan, V.Lenin, I.Stalin, L.Brejnev va boshqa siyosiy yetakchilarning tasvirlari ommaviy axborot vositalari va san'at vositalari orqali jamoatchilikka yetkazilgan. Bu obrazlar orqali Sovet Ittifoqi rahbarlari o'zlarini xalq uchun fidoiy yetakchilar sifatida namoyon qilganlar.
2. Qayta qurish davri (1980-yillar oxiri - 1990-yillar boshi): 1980-yillarning oxirida Rossiyaning ijtimoiy va siyosiy hayotda katta o'zgarishlar ro'y berdi. Shu davrda ommaviy axborot vositalari erkinlikka ega bo'lgani sababli, shaxslar va tashkilotlar haqidagi tasvir va imijni yaratish muhim bo'lib qoldi. Imij tushunchasi kengroq qo'llanila boshladi va siyosatchilar o'zlarining ijtimoiy ko'rinishlarini yaratish va saqlash uchun piar va tashviqot vositalaridan foydalanishdi.
3. Postsovet davri (1990-yillar - bugungi kun): 1990-yillardan keyin Rossiyada imijni o'rganish va amaliy sohalarga tatbiq etish ancha rivojlandi. Bu davrda marketing, piar va reklama sohalari rivojlanib, ularda imijni yaratish va boshqarish asosiy o'rin tutdi. Imijologiya ilmiy yo'nalish sifatida shakllana boshladi. Imijologiya nafaqat siyosiy jarayonlarda, balki biznes, madaniyat, ta'lim va sport sohalarida ham muhim ahamiyat kasb etdi. 1990-yillarda Rossiyada imijologiya, ya'ni imijni o'rganish bo'yicha alohida ilmiy yo'nalish paydo bo'ldi. Ye.B.Perelbigina, Ye.A.Petrova kabi olimlar bu sohada o'z
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
tadqiqotlarini boshlab, turli sohalardagi shaxslar va tashkilotlarning imijini yaratish va saqlash usullari haqida ilmiy ishlar yozishdi. Imijologiya bu davrda asosan siyosiy piar va biznes sohalarida qo'llanildi, lekin vaqt o'tishi bilan u kengayib, ijtimoiy psixologiya, kommunikatsiyalar va boshqa sohalarda ham o'rganila boshlandi. Ijtimoiy tarmoqlar va raqamli kommunikatsiyalar rivojlangani sababli, shaxsiy va korporativ imijlarni yaratish va saqlash jarayonlari yanada murakkablashdi va muhim ahamiyat kasb etdi. Rossiyada imijologiya bo'yicha turli xil kurslar va ilmiy tadqiqotlar paydo bo'ldi, va bu yo'nalishdagi tadqiqotlar hozirda ham davom etmoqda.
Rossiyada imijni ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida tadqiq qilishga katta hissa qo'shgan bir qator olimlar mavjud. Jumladan, Ye.B.Perel bigina imijologiya sohasida eng mashhur rus olimlaridan biri hisoblanadi. Uning tadqiqotlari asosan shaxsiy va korporativ imijlarning shakllanishi, ularning ijtimoiy va psixologik omillarga ta'sirini o'rganishga qaratilgan. Ye.B.Perelbigina jamoatchilik fikri va imijning boshqalar tomonidan qanday qabul qilinishini tadqiq qilishda muhim rol o'ynagan[8].
Yana bir rus olimasi Ye.A.Petrova o'z tadqiqotlarida shaxsiy va jamoat imijining shakllanishiga bag'ishlangan. Uning ishlari ijtimoiy targ'ibot, piar va kommunikatsiya sohalaridagi imijlarning psixologik va ijtimoiy jihatlarini o'rganishga qaratilgan. Ye.A.Petrova o'z asarlarida imijning jamiyatdagi roli va uning turli ijtimoiy kontekstlarda qanday shakllanishini tadqiq qilgan[9].
O.V.Krbishtanovskaya, asosan, siyosiy piar va siyosatchilarning imijiga bag'ishlangan tadqiqotlari bilan tanilgan. Uning ishlari siyosiy yetakchilarning imijini yaratish va saqlash jarayonlarini, shuningdek, jamoatchilik fikriga ta 'sirini o'rganishga qaratilgan[10].
Psixolog Yu.N.Yemelyanov ijtimoiy-psixologik treninglar va ijtimoiy kommunikatsiyalar orqali shaxsiy imijni shakllantirishni tadqiq qilgan. Uning ishlari ijtimoiy o'zaro ta'sir jarayonlarida imijning ahamiyati va uni shakllantirish usullariga bag'ishlangan[11].
Rossiya ta'lim sohasida katta ta'sirga ega bo'lgan psixolog va olim V.P.Zinchenkoning ishlari kognitiv psixologiya va ijtimoiy tasavvurlar, shuningdek, shaxsning o'zini qanday qabul qilishi va buning natijasida shakllanadigan imijni o'rganishga qaratilgan[12].
Ijtimoiy psixologiya, sotsiologiya va jinsiy ta'lim sohalarida katta hissa qo'shgan olim I.S.Konning ishlari esa jamiyatdagi shaxslar va guruhlar haqidagi tasavvurlar, stereotiplar va ularning imijini shakllantirish mexanizmlariga bag'ishlangan[13].
Yuqoridagi olimlar o'z tadqiqotlari orqali Rossiyada imijologiyaning rivojiga katta hissa qo'shganlar. Ular imijni ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida o'rganishga asos solib, uning jamiyatdagi roli, shaxslar va guruhlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayonlaridagi ahamiyatini chuqur tadqiq qilganlar.
Imij tushunchasining fenomenologiyasi bu tushunchani tadqiq etishda inson tajribasi va uning ongida qanday shakllanishiga urg'u beradigan yondashuvni ifodalaydi.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Fenomenologiya ko'pincha subyektning dunyodagi tajribasini tahlil qilishga qaratilgan va shu bois, imij tushunchasini o'rganishda ham bu yondashuv juda muhim.
Fenomenologiya XX asrda rivojlangan falsafiy va psixologik yo'nalish bo'lib, uning asoschilaridan biri E.Gusserl (Edmund Husserl) hisoblanadi. Fenomenologiya inson tajribasi va ongdagi tasavvurlar qanday shakllanishini o'rganadi. U insonning subyektiv tajribasiga va uning voqelikni qanday qabul qilishiga urg'u beradi. Imijni fenomenologik nuqtayi nazardan o'rganish, uning inson ongida qanday shakllanishi va qanday qilib inson tajribasining bir qismiga aylanishini tushunishga qaratilgan.
Imij fenomenologiyasi insonlar va jamiyatdagi obyektlar, shaxslar yoki voqealar haqidagi subyektiv tasavvurlarni qanday yaratadi va ularni qanday qabul qilinishini o'rganadi. Masalan, bir shaxsning imiji uning tashqi ko'rinishi, xulq-atvori va ovozi orqali shakllanadi. Bu tasavvurlar subyektiv bo'lib, insonlarning o'z ongida paydo bo'ladi va har bir inson uni o'zicha qabul qiladi. Imij bu yerda "fenomen" sifatida qaraladi, ya'ni u inson tajribasida subyekt tomonidan idrok etiladigan bir tasvir yoki voqelikdir.
Fenomenologiyaga ko'ra, imij nafaqat shaxsning ichki tajribasida, balki ijtimoiy voqelikda ham mavjud. Bu nuqtayi nazardan, imij jamiyatning bir qismi bo'lib, u ijtimoiy aloqalar orqali shakllanadi va insonlarning o'zaro ta'sir jarayonida yaratilgan tasvirlar orqali yashaydi. Imij ijtimoiy fenomen sifatida subyektlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir va muomala natijasida paydo bo'ladi.
Fenomenologiya imijni yaratish va qabul qilish jarayoniga urg'u beradi. Imij insonning tajribasi va o'zini anglash jarayoni orqali shakllanadi. Masalan, bir shaxs o'z imijini yaratish uchun tashqi ko'rinishini, kiyinish uslubini va xulq-atvorini o'ylaydi, ular orqali u boshqalar oldida qanday ko'rinishini ta'minlaydi. Shu bilan birga, boshqalar bu tasvirni o'zicha qabul qiladi va bu tasvir ularning ongidagi imij sifatida saqlanadi.
Fenomenologiyada identifikatsiya, ya'ni shaxsning o'zini boshqalarga nisbatan qanday ko'rishi va o'zini qanday namoyon qilishi muhim o'rin tutadi. Imij fenomenologiyasi identifikatsiya jarayonini tushunishga yordam beradi, chunki u insonning o'zini va boshqalarni qanday qabul qilishiga, o'zini jamiyatda qanday ko'rishiga bog'liq. Imij shaxsning o'zi va uning atrofidagi odamlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar orqali shakllanadi.
Fenomenologiyaga ko'ra, imij - bu subyektiv tasvir bo'lib, u inson tajribasida yashaydi va ijtimoiy voqelikda mavjud bo'ladi. Imijning fenomenologik tadqiqi uning insonlar va jamiyat o'rtasidagi o'zaro munosabatlardagi rolini chuqurroq tushunishga imkon beradi.
Imij muammosini o'rganish hozirgi vaqtda juda keng va turli xil yo'nalishlarda olib borilmoqda. Imijni tadqiq qilishning hozirgi holati haqidagi asosiy jihatlar quyida keltirilgan:
1. Ijtimoiy va siyosiy imij: Ijtimoiy psixologiya va siyosatshunoslik sohalarida ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy tarmoqlar va siyosiy harakatlar orqali yaratilgan imijlarning ta'siri o'rganilmoqda. Ushbu tadqiqotlar jamiyatdagi shaxslar va guruhlar
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
haqidagi umumiy tasavvurlar, stereotiplar va ularning jamoatchilik fikriga ta'sirini o'rganishga qaratilgan.
2. Korporativ imij: Iqtisodiyot va biznes sohasida kompaniyalar va brendlar imiji bo'yicha izlanishlar olib borilmoqda. Korporativ imijning iste'molchilarning qarorlariga ta'siri, mijozlar bilan aloqalar va bozordagi raqobatbardoshlikni ta 'minlashdagi ahamiyati o'rganilmoqda.
3. Shaxsiy imij va media: Ijtimoiy tarmoqlar va media vositalarining rivojlanishi bilan shaxsiy imijni yaratish va boshqarish masalasi yanada dolzarb bo'ldi. Shaxslar o'zlarining ijtimoiy tarmoqlardagi profillari orqali o'zlarining shaxsiy imijlarini shakllantirishga harakat qilmoqda, bu esa shaxsiy va kasbiy muvaffaqiyatga bevosita ta'sir qiladi.
4. Imij va ruhiy salomatlik: Psixologiya fanida shaxsiy imij va uning insonning ruhiy sog'ligiga ta'siri bo'yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu yo'nalishda odamlarning o'zlariga nisbatan tasavvurlari, o'zini hurmat qilish va tashqi ko'rinishning psixologik holatga ta'siri o'rganilmoqda.
5. Imij va pedagogik faoliyat: Ta'lim va tarbiya sohasida o'qituvchilar, o'quvchilar, talabalar va akademik tashkilotlarning imiji bo'yicha tadqiqotlar rivojlanmoqda. O'quvchi va talabalarning o'zini namoyon qilishlari, pedagoglarning professional imiji va uning o'quv jarayoniga ta'siri tadqiq etilmoqda.
Hozirgi vaqtda imijni tadqiq qilish turli fan sohalarida muhim ahamiyatga ega bo'lib, bu sohadagi tadqiqotlar jamiyatning turli jabhalarida turli xil ijtimoiy jarayonlarni tushunishga yordam bermoqda. Shuningdek, medianing rivojlanishi va jamiyatdagi o'zgarishlar bilan bog'liq holda, bu sohadagi izlanishlar davom etmoqda va yanada dolzarb mavzularni qamrab olmoqda.
Imij ijtimoiy-psixologik kategoriya sifatida juda keng qamrovli va murakkab tushuncha bo'lib, u jamiyatdagi insonlarning bir-birlariga va tashkilotlarga nisbatan qabul qilishi, ularning xulq-atvori va ijtimoiy aloqalariga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatadi. Bu tushuncha turli ijtimoiy-psixologik jarayonlarni va mexanizmlarni qamrab oladi. Quyida imijni ijtimoiy-psixologik kategoriya sifatida kengroq ochib beramiz:
1. Tasvir va persepsiya: Imij asosan tashqi ko'rinish va tasvirdan iborat bo'lib, insonlar yoki tashkilotlarning qanday qabul qilinishiga ta'sir qiladi. Tashqi ko'rinish, xulq-atvor, nutq va boshqa omillar imijni shakllantiradi. Shu orqali odamlar va tashkilotlar o'zlari haqidagi umumiy tasavvurni yaratadilar va bu tasavvur boshqalar tomonidan qanday qabul qilinishini aniqlaydi. Masalan, kimdir o'zini o'z ishida mas'uliyatli va ishonchli mutaxassis sifatida ko'rsatishga harakat qiladi va uning bu imiji atrofdagilar tomonidan shu tarzda qabul qilinadi.
2. Ijtimoiy qarorlar va xulq-atvor: Imij insonlarning xulq-atvori va qarorlariga ta'sir qiladi. Muvaffaqiyatli yoki ijobiy imijga ega insonlar ko'pincha boshqalar tomonidan yaxshi qabul qilinadi va ishonchli shaxslar sifatida qaraladi. Bu esa ularning ishdagi muvaffaqiyatiga, shaxsiy munosabatlariga va jamiyatdagi o'rniga ta'sir ko'rsatadi.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
3. Ijtimoiy rollar va niqob (persona): Ijtimoiy-psixologik nuqtayi nazardan imij odamlar tomonidan ijtimoiy rollarning ijrosi uchun yaratiladigan maska yoki niqob sifatida qaraladi. Insonlar turli ijtimoiy vaziyatlarda o'ziga xos imijlarni yaratadilar va bu imijlar ularning atrofdagilar tomonidan qanday qabul qilinishiga bog'liq bo'ladi. Bu tushuncha E.Goffmanning ijtimoiy o'zaro ta'sir nazariyasi bilan bog'liq bo'lib, u insonlarning turli ijtimoiy rollar ijrosida o'zlarining «niqoblar»ini qanday qo'llaydiganliklarini tushuntiradi.
4. Stereotiplar va signallar: Imij ko'pincha stereotiplar orqali shakllanadi va ushbu stereotiplar insonlar va tashkilotlar haqidagi umumiy fikrni yaratadi. Misol uchun, ma 'lum bir kasbga yoki millatga nisbatan shunday stereotiplar bo'lishi mumkinki, bu stereotiplar ushbu guruhlarga kiruvchi insonlarning imijini shakllantiradi. Bu stereotiplar ijtimoiy-psixologik signallar sifatida xizmat qiladi va insonlar ular orqali boshqalarni baholaydilar va o'zlarining munosabatlarini belgilaydilar.
5. Shaxs va jamiyat o'rtasidagi muvozanat: Imij insonning shaxsiy identifikatsiyasi va jamiyatdagi o'rni o'rtasidagi muvozanatni belgilaydi. Insonlar o'zlarining ichki dunyosi va jamiyatdagi ijtimoiy kutuvlar orasida muvozanat saqlashga harakat qiladilar. Shu orqali ular o'zlarining imijlarini yaratadilar va boshqalar tomonidan qabul qilinishini ta'minlaydilar. Bu jarayonda insonning o'zini idrok etishi va jamiyatning unga nisbatan kutuvlari muhim ahamiyatga ega.
Gap shundaki, imij ijtimoiy-psixologik kategoriya sifatida insonlar va jamiyat o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni belgilaydi. U odamlarning boshqalar oldidagi tasviri, ijtimoiy rollarini ijro etishi va ularning qarorlari, xulq-atvoriga ta'sir qiladi. Imij insonlar tomonidan o'zlarini namoyon qilish vositasi sifatida jamiyatda muhim ahamiyatga ega. Bu tushuncha zamonaviy jamiyatdagi ijtimoiy jarayonlarni tushunishda muhim vosita bo 'lib xizmat qiladi.
Imij muammosini ijtimoiy-psixologik tahlil qilishda dunyo fanidagi zamonaviy tendensiyalar va yondashuvlarni hisobga olish juda muhimdir. Bu yondashuvlar imijning murakkab va ko'pqirrali fenomen ekanligini, uning insonning shaxsiy, ijtimoiy va kasbiy hayotidagi rolini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Quyida bu tendensiyalar va ularning ijtimoiy-psixologik tahlili keltirilgan:
- zamonaviy jamiyatdagi asosiy tendensiyalardan biri bu raqamli texnologiyalar va ijtimoiy tarmoqlar orqali imij yaratish va uni boshqarish jarayonining kuchayishi. Ijtimoiy tarmoqlar (Facebook, Instagram, LinkedIn va boshqalar) insonlar va tashkilotlar uchun o'zlarining shaxsiy va korporativ imijlarini namoyon qilishning asosiy platformasiga aylandi. Ijtimoiy tarmoqlar insonlarning o'zini qanday namoyon qilishlarini, o'zlarining imijlarini boshqarishini va boshqalarning ular haqidagi tasavvurlarini shakllantirishini jadallashtirmoqda. Raqamli platformalardagi o'z-o'zini taqdim etish (self-presentation) jarayoni ijtimoiy-psixologik tahlilning markaziy mavzusiga aylandi. Ijtimoiy tarmoqlarda insonlar o'zlarining imijlarini juda ehtiyotkorlik bilan yaratadilar va bu ularning shaxsiy identifikatsiyasiga, ruhiy holatiga va jamoatchilik fikriga kuchli ta 'sir ko'rsatadi. Bu jarayonda ijtimoiy psixologlar «filtrli reallik» (filtered reality) va «o'zini idealizatsiya qilish»
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
(self-idealization) ifenomenlarini tadqiq qiladilar, chunki insonlar ko'pincha ijtimoiy tarmoqlarda o'zlarining ideallashgan versiyasini yaratadilar.
- biznes va marketing sohasidagi asosiy tendensiyalardan biri bu korporativ imij va brend menejmentidir. Korporatsiyalar o'z mahsulotlari va xizmatlarining imijini yaratish va saqlash uchun katta mablag' va resurslarni sarflaydilar. Imij bu yerda iste'molchilarning qaror qabul qilish jarayoniga ta'sir etuvchi asosiy omil sifatida qaraladi. Ijtimoiy-psixologik nuqtayi nazardan, korporativ imij iste'molchilarning tuyg'ulari, qadriyatlari va ijtimoiy guruhlarga mansubligiga tayanadi. Psixologlar va marketologlar iste'molchilarning ma'lum bir brend yoki mahsulotni qanday qabul qilishini, ularning emotsional munosabatiga va xarid qilish qarorlariga qanday ta'sir qilishini o'rganadilar. Brendlar o'zlarining ijtimoiy mas'uliyatini kuchaytirib, jamoatchilik oldida ijobiy imij yaratishga harakat qilmoqdalar, bu esa iste'molchilarning ishonchini oshiradi.
- globalizatsiya jarayoni dunyoda transmilliy kompaniyalar va shaxslar imijining muhimligini oshirdi. Xalqaro miqyosda ishlaydigan kompaniyalar va siyosiy yetakchilar o'zlarining global imijini yaratish va saqlashga alohida e'tibor qaratishlari kerak. Bu, ayniqsa, xalqaro siyosat va biznes sohalarida muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy-psixologik nuqtayi nazardan, globalizatsiya imijning ko'pqirrali va kontekstga bog'liq tushuncha ekanligini ko'rsatadi. Insonlar va kompaniyalar turli madaniyatlar, qadriyatlar va ijtimoiy normalar orasida harakat qilishlari kerak, bu esa ularning imijini yaratish va saqlash jarayonini yanada murakkablashtiradi.
- ijtimoiy mas'uliyat va ekologik mas'uliyat jamiyatdagi eng muhim tendensiyalardan biriga aylandi. Kompaniyalar va tashkilotlar o'zlarining ijtimoiy va ekologik mas'uliyatini kuchaytirish orqali ijobiy imij yaratishga intiladilar. Ijtimoiy mas 'uliyatli imij kompaniyalar va shaxslarning jamoatchilik oldidagi ishonchini mustahkamlaydi va ularning ijtimoiy qabul qilinishini yaxshilaydi. Imijning ekologik jihatlarini o'rganishda psixologlar iste'molchilarning ekologik sezgirlik va javobgarlik darajasiga urg'u beradilar. Bu esa jamoatchilik fikriga ta'sir qilib, kompaniyalarning muvaffaqiyatiga xizmat qiladi.
- shaxsiy imijni boshqarishning ruhiy salomatlikka ta'siri haqidagi tadqiqotlar zamonaviy psixologiyada muhim o'rin tutmoqda. Insonlar o'zlarining shaxsiy imijlarini saqlab qolish va jamiyatdagi o'rnini mustahkamlash uchun ko'p kuch sarflaydilar, bu esa ularning ruhiy salomatligiga ta'sir qilishi mumkin. Psixologlar shaxsiy imijni yaratish va saqlash jarayonining ruhiy salomatlikka ta'sirini o'rganishda katta ahamiyat berishadi. Ijtimoiy tarmoqlarda o'zini taqdim etishning ortishi, o'z-o'zini ideallashtirish va ijtimoiy tengdoshlar bilan taqqoslash ko'pincha ruhiy salomatlik muammolariga olib kelishi mumkin. Psixologlar va terapevtlar bu jarayonlarni to'g'ri boshqarish orqali shaxsiy imij va ruhiy salomatlik o'rtasidagi muvozanatni saqlash bo'yicha tavsiyalar berishadi.
Imij muammosi ijtimoiy-psixologik tahlil uchun murakkab va muhim mavzu hisoblanadi. Zamonaviy dunyoda raqamli texnologiyalar, globalizatsiya va ijtimoiy mas'uliyatning rivojlanishi bilan birgalikda imij yaratish va uni boshqarishning yangi usullari paydo bo'lmoqda. Bu jarayonlar insonlar va tashkilotlarning jamiyatdagi o'rni,
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
ularning ruhiy salomatligi va jamoatchilik fikriga ta'sir qiladi. Imijni ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida tadqiq qilish kelajakdagi ijtimoiy jarayonlarni va insonlarning o'zaro ta'sirini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Tadqiqotimizda xususan, maktab psixologi imijining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini o'rganish maqsad qilib belgilangan. Ta'lim tizimida imij muammosi, shu jumladan maktab psixologlari imijini Rossiyalik tadqiqotchilar Yu.V. Sayenko, T.V.Byundyugova va O.O.Yeliseevaning izlanishlari orqali yoritishga harakat qilamiz.
Ushbu Rossiyalik tadqiqotchilar maktab psixologiyasi, ta'lim va maktab psixologining ijtimoiy rolini o'rganish bo'yicha izlanishlar olib borganlar. Ularning ishlari asosan maktab psixologining kasbiy imijini shakllantirish, uning tuzilishi va mazmuniga bag'ishlangan. Bu olimlar maktab psixologlarining o'quvchilar, ota-onalar va o'qituvchilar bilan munosabatlaridagi samaradorlikka ta'sir etuvchi omillarni o'rganib, ularning ijtimoiy imiji qanday shakllanishi kerakligi haqida tadqiqotlar o'tkazganlar.
Yu.V.Sayenko, T.V.Byundyugova va O.O.Yeliseeva kabi olimlar tomonidan maktab ta'limi, pedagoglar va psixologlar imiji bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar maktab psixologi imijini tahlil qilish uchun muhim asos bo'lib xizmat qiladi[14; 15]. Quyida mazkur olimlarning ishlari asosida maktab psixologi imijini maktab ta'limi va pedagoglar imiji bilan solishtirgan holda tahlil qilamiz.
Maktab psixologining imiji asosan o'quvchilar, ota-onalar va o'qituvchilar bilan aloqadagi hissiy barqarorlik, yordam berishga tayyorlik va ishonchlilikka asoslanadi. Psixologning imiji samarali aloqa, o'quvchilarni tushunish, ularga yordam berish qobiliyati va ularning ruhiy holatini yaxshilashga qaratilgan faoliyat orqali shakllanadi. Yu.V.Sayenko va uning hamkasblari o'z tadqiqotlarida maktab psixologlarining ijtimoiy roli va ularning jamoatchilik oldidagi nufuzini mustahkamlash zarurligini ta 'kidlaydilar.
Pedagoglar, shu jumladan o'qituvchilarning imiji, ko'proq ularning bilimlari, darslarni tashkil qilish qobiliyati, va ta'lim jarayonidagi samaradorlikka asoslangan. Pedagoglar imiji, shuningdek, ularning talabalar bilan muloqoti, didaktik qobiliyatlari va kasbiy malakalari bilan bog'liq. T.V.Byundyugova va O.O.Yeliseeva o'z tadqiqotlarida pedagoglarning ijobiy imiji ularning o'quv jarayonidagi nufuzini va talabalar bilan ishlashdagi muvaffaqiyatini oshirishda qanchalik muhim ekanini ko'rsatib berganlar.
Maktab imiji ta'lim muassasasining jamiyat oldidagi umumiy nufuzi, o'quvchilarning akademik yutuqlari va maktabning jamoatchilik bilan aloqalariga asoslanadi. Maktab imiji maktabning resurslari, o'qituvchilarning malakasi va maktab ma'muriyatining tashkilotchilik qobiliyatlari bilan ham bog'liq. Yu.V.Sayenko va uning hamkasblari ta'lim muassasasining ijobiy imiji o'quvchilar va ularning ota-onalari orasida ishonchni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini ta'kidlaydilar.
Maktab psixologi imiji o'z xususiyatlari bilan pedagoglar va ta'lim muassasasi imijidan farq qiladi. Agar pedagoglar asosan bilim berish va ta'lim jarayonini tashkil qilish bilan bog'liq bo'lsa, maktab psixologining asosiy roli o'quvchilarning psixik holatini yaxshilash va ularga yordam berishdir. Shunday qilib, maktab psixologi ko 'proq hissiy
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
barqarorlik va ishonchlilik kabi xususiyatlarga e'tibor qaratishi kerak, bu esa uning jamoatchilik oldidagi imijini shakllantiradi.
Yu.V.Sayenko, T.V.Byundyugova va O.O.Yeliseevalarning tadqiqotlari maktab psixologi, pedagoglar va ta'lim muassasalari imijini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Maktab psixologining imiji o'quvchilarning psixik holati va ularga yordam berishdagi samaradorlik bilan bog'liq bo'lsa, pedagoglar va ta'lim muassasalari imiji ko'proq bilim berish jarayoni va akademik yutuqlar bilan bog'liqdir.
Imij shaxs va tashkilotlarning jamiyatdagi o'rni va ularga nisbatan yaratilgan umumiy tasavvurni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, shaxsiy va korporativ imij nafaqat jamiyatdagi ijtimoiy o 'zaro ta'sirlarga, balki shaxsning psixik holati va o'zini idrok etishiga ham ta'sir ko'rsatadi. Maktab psixologi, pedagoglar va ta'lim muassasalari imiji ham tahlil qilindi, bu soha ularning professional faoliyati samaradorligiga bevosita ta'sir ko'rsatishi aniq. Zamonaviy jamiyatda raqamli texnologiyalar va ijtimoiy tarmoqlar rivojlangani sababli, imijni boshqarishning ahamiyati ortib bormoqda.
Tadqiqot natijalari yuzasidan quyidagi takliflarni ilgari surishimiz mumkin:
1. Maktab psixologlari uchun doimiy professional rivojlanish kurslarini tashkil etish;
2. Imijni shakllantirishda ijtimoiy tarmoqlardan samarali foydalanish;
3. Ta'lim muassasalarida kommunikatsiya strategiyalarini rivojlantirish;
4. Imijning psixologik salomatlikka ta'sirini o'rganish;
5. Korporativ imijni kuchaytirish bo'yicha tadbirlarni tashkil etish;
6. Maktab psixologlari bilan ota-onalar o'rtasida hamkorlikni kuchaytirish;
7. Imij va media o'rtasidagi aloqalarni chuqurroq o'rganish.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. Lippmann W. Public opinion. - Routledge, 2017.
2. Arnold-Forster T. Walter Lippmann and Public Opinion //American Journalism. - 2023. - T. 40. - №. 1. - S. 51-79.
3. Stone G. P. Appearance and the self //Human behavior and social processes. -Routledge, 2013. - S. 86-118.
4. Goffman E. The presentation of self in everyday life //Social theory re-wired. -Routledge, 2023. - S. 450-459.
5. Laney C., Loftus E. F. False memory //The Cambridge handbook of forensic psychology. - 2010. - S. 187-194.
6. Джорж З. Ф. Стенфордский тюремный эксперимент: что это было, как это началос и что из этого вышло //Развитие личности. - 2016. - №. 3. - С. 212-228.
7. Зимбардо Ф. И., Ляйппе М. А. Социалное влияние. - 2011.
8. Петрова Е. А. Имидж и его изучение в современной науке //Экономика и предпринимателство. - 2007. - №. 1. - С. 31-43.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
9. Крыштановская О. В. Анатомия российской элиты. - Захаров, 2005.
10. Емелянов Ю. Н., Жуков Ю. М. Социално-психологический тренинг: проблемы и перспективы //Вопр. психологии. - 1983. - №. 6. - С. 139-140.
11. Зинченко В. П. Миры сознания и структура сознания //Вопросы психологии. -1991. - Т. 2. - С. 15-36.
12. Кон И. С. Социология личности. - Рипол Классик, 2014.
13. Саенко Ю. В., Бюндюгова Т. В. Формирование имиджа психолога на основе мифов, связанных с его профессией //Известия высших учебных заведений. Северо-Кавказский регион. Общэственные науки. - 2006. - №. С1. - С. 112-123.
14. Елисеэва О. О. Образ психолога в современной России //Вестник Православного Свято-Тихоновского гуманитарного университета. Церийа 4: Педагогика. Психология. - 2011. - №. 21. - С. 103-113.
15. www.oed.com/view/Entry/91825
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO] ^Teshaboyev Inomjon Adxamjonovich, tayanch doktoranti, [Тешабоев Иномжон Адхамжонович докторант], [Teshaboyev Inomjon Adkhamjonovich, doctoral student]; manzil: O'zbekiston, Toshkent, Bunyodkor shoh ko'chasi, 27-uy [адрес: Узбекистан, ул. Бунёдкор шох, 27,Ташкент], [address: Uzbekistan, 27, Bunyodkor shoh st.,Tashkent]
