CC BY
55ТДУ 491.550-56:07
ТАХДВВУЛИ ИБОРА^ОИ ФРАЗЕОЛОГИИ ФЕЪЛЙ ДАР МАТБУОТ
Бекназарзода М. Н.
Академияи идоракунии давлатии назди Президенти Цум^урии Тоцикистон
Матбуот яке аз манбах,ои асосии ташаккули худшиносй ва маданияти нутки омма аст. Бинобар ин, забони ВАО бояд намунаи барчастаи гуфтору суханварй буда, ба меъёри забони адабй хдмеша мувофикат кунад. Забони васоити ахбори омма инъикоскунандаи вазъи забони адабй буда, рушди онро дар даврах,ои гуногун инъикос менамояд. Аз ин ру омузиши забони ВАО кори басо мух,им буда, барои илми муосир аз ахдмият холй нест. Дар забони матбуот дар катори вох,идх,ои дигари забон вох,идх,ои фразеологй мавкеи махсус доранд. Иборах,ои фразеологй дар жанрх,ои публитсистй якранг корбаст намешаванд ва онхо бештар дар жанрхои очерк, мусох,иба, кисса, маколах,о ва жанрх,ои калонхдчм бештар ба назар мерасанд.
Вох,идх,ои фразеологй дар системаи лугавии забон макоми махсусе доранд. Х,ар як забон дорои захираи бойи таъбироти рехта мебошад, ки онх,о бо мухит, тарзи зиндагй, урфу одат, фархднгу маданият алокаи кавй доранд. Аз ин ру, вох,идхои фразеологй ру^ ва хусусияти миллии халкро дар худ инъикос менамоянд. Бе омухтани вижагих,ои забонии онх,о донистани ру^ ва табиати забони миллии точикй имконпазир нест. Дар х,ар забон, аз чумла забони точикй, гайр аз калимах,о як гуру^ иборах,ои устуворе хдстанд, ки аз чихдти ифодаи маъно бо калимах,о баробаранд, ё наздиканд. Онх,о аз якчанд калимах,ои алох,ида таркиб ёфта бошанд х,ам, маънои яклухтро ифода мекунанд, ба х,иссах,о чудо намешаванд, Бо хдмин тартиб вох,идх,ои фразеологй таркиби устувори лексикй доранд ва ин гуна вох,идх,ои устуворро дар забон вох,идх,ои фразеологй меноманд [3, с. 26].
Солх,ои охир хусусиятх,ои услубию лексикй, грамматикию фразеолгии забони васоити ахбори омма диккати олимону забоншиносонро ба худ чалб намудааст. Тахдику баррасии унсурх,ои лексикию грамматикй дар забони ВАО аз манфиати амалй ва назарй холй нест. Омузиши вох,идх,ои фразеологии забони точикй ду давраи асосиро дар бар мегирад: Давраи пеш аз инкилоб ва давраи баъд аз инкилоб, ки асосан аз солх,ои чилуми асри ХХ сар мешавад.
Давраи аввал бо он характернок аст, ки хдрчанд фразеология махсус омухта нашуда бошад х,ам, бисёр иборах,ои фразеологй дар адабиёт ва лугатх,ои тафсирй гирд оварда шудаанд, ки мух,имтарини онх,о «Лугати фурс»-и Асадии Тусй (асриХ1) «Адот-ул-Фузоло»-и ^озихон Бадр Мухдммади Дех,лавй /асри XI /, «Фархднги Ч,ах,онгирй»-и Инчуи Шерозй /асриХУП/, «Бурх,они котеъ»-и Ибни халаф АТ Табрезй /, «Бах,ори Ачам»-и Рой Тик Чонд Бах,ор /асриХУП/, «Чароги х,идоят»-и Алихон Орзу /асриХУП/ мебошанд [3, с. 5].
Давраи дуввуми он аз охирх,ои нимаи аввали садаи бистум огоз гардида, то имруз идома дорад. Аввалин тадкикотх,о дар забоншиносии рус сурат гирифта, онх,о минбаъд чун сарчашмах,о дар забоншиносии точик ба кор мерафтанд. Дар забоншиносии точикй ва хоричй доир ба ин вох,иди лугавии забон аз тараф олимони забоншинос асару рисолах,ои зиёди илмй дар доираи асари ин ё он адиб интихоб гардидааст, баррасй шудаанд. Дар ташаккули илми фразеологияи забонх,ои гуногун хизмати забоншиноси номии рус В.В.Виноградов них,оят калон аст. Дар асару маколах,ои чудогонае, ки оид ба вох,идх,ои фразеологй иншо намудааст, аввалин маротиба вох,идх,ои фразеологй ба типх,о ва гурухдо чудо карда шудаанд [1, с. 293]. Доир ба вох,идх,ои фразеологии осори адибону нависандагони чудогана асару рисолах,ои зиёде навишта шудаанд, ки зикри баъзеи онх,оро зарур донистем: Носирчон Маъсумй «Хусусиятх,ои лугавии повести «Марги судхур», Хусейнов Х. «Забон ва услуби «Одина»-и устод Айнй», Камолиддинов Б. «Забон ва услуби Х,аким Карим», Р. Гаффоров Забон ва услуби «Одамони човид»-и Рах,им Ч,алил», Тилавов Б. «Фразеологияи шеърх,ои Рудакй» ва f. Забоншинос Мачидов X,. китоберо бо номи «Фразеологияи забони х,озираи точик» навишта, тамоми хусусиятх,ои вох,идх,ои фразеологии забони точикиро мавриди баррасй карор додааст, ки ин асар дар рушди минбаъдаи ин риштаи илм накши
мухим бозидааст. Ибора ва ифодахои таркибан рехтаву устуворро бо номхои вохидхои фразеологй, фразеологизмхо, таъбироти фразеологй ва амсоли инхо ба таври муфассал тахлилу баррасй намудааст. Аз байни ин истилохот истилоххи вохидхои фразеологй нисбатан бештар ба кор бурда мешавад [3, с. 64]. Иборахои рехтаи вохидхои фразеологй яке аз унсурхои мухимми забонанд, барои пуробуранг, муассир ва образнок ифода намудани матлаб корбаст мешаванд. Нависанда ва рузноманигорон ин дурдонахоро аз ганчинаи халк чида, суфта карда ба воситаи он нигоштахояшонро таъсирбахшу охангдор ва пуробуранг мегардонад. Онхо барои нависандагону шоирон хамчун масолехи тайёри суханофарй хизмат мекунанд. Вохидхои фразеологй дар забони адабиёти бадей, инчунин дар забони зиндаи халк хеле фаровонанд. Онхо хусни табии хар забон ба шумор мераванд ва ба забонхои дигар озод тарчума намешаванд. Агар чузъи вохидхои фразеологй ба маънои аслии худ омада бошад, метавонанд, аз забоне ба забоне тарчума шуда, хусну назокати худро нигох доранд.
Вохидхои фразеологй басо рангинанд, чунки бо ёрии мачоз, ташбех, истиора, муболига, тазод, кина ва гайра маънохои матлубро ифода мекунанд.
Чузъхои серистеъмоли вохидхои фразеологии забони точикй пеш аз хама калимахое мебошанд, ки ба хаёт ва мехнати харрузаи инсон алока доранд.
Вохидхои фразеологй дар шакли ифодахои нихоят мухтасар тачрибаи хаёти бисёрсолаи одамон, табъу кайфият ва урфу одати онхо инъикос кардаанд. Онхоро дар мавридхои офаридани образхои дилчаспи бадей, портрет ва лавхахои чудогонаи зиндагй баходихй ба ходисаю вокеахои хаёт хамчун воситаи мухимму тайёри забон ба кор мебаранд. Манбаи асосии пайдоиши вохидхои фразеологй забони зиндаи халк аст. Масалан, сари касеро чуфт кардан, ба сари касе об рехтан, косаи сабри касе лабрез шудан, ба дили касе алов андохтан аз забони зиндаи халк ба забони адабй гузаштаанд.
Дар забоншиносй масъалаи муайян намудани вохидхои фразеологй солхои зиёд мавриди мубохиса аст, вале хануз халли пурраи худро наёфтааст. Аз хамин сабаб дар байни олимон акидаи ягонае дида намешавад. Вохидхои фразеологии забонро чунин таъриф кардан мумкин аст. Вохидхои фразеологй таркиб, ибора ва чумлахои устуворе мебошанд, ки аксар маънои яклухти мачозй доранд. Ч,ои калимахо дар таркибашон устувор аст. Маънои умумии вохидхои фразеологй аз маънои лугавии калимахои таркиби онхо бар намеоянд. Аммо мавчудияти калимахо дар таркиби вохид хатмист. Вохидхои фразеологй хамчун масолехи тайёр дар забон вучуд доранд. Гуянда ва нависанда онхоро бомавкеъ истеъмол менамояд.
Иборахои фразеологй аломатхои мухимми аз навъхои дигари иборахо фарккунанда доранд, ки бо он аломатхои махсуси худ дар матн хамеша аз иборахои дигар фарк карда меистанд. Вохидхои фразеологй аз унсурхои мухимтарини забон мебошанд, ки онхоро дар лугатхо бо истилохоти гуногун ном бурдаанд. Аз чумла бо истилоххои киноёт, истиора, истилохот, мусталехот барои ифодаи навъхои гуногуни вохидхои фразеологй ба кор бурда шудаанд [13, с. 162]. Иборахои рехта ё бо таъбири дигар вохидхои фразеологй як хиссаи бобаракат ва пурарзиши ганчинаи хар як забон ба шумор мераванд. Дар онхо хам ба мисли вохидхои лугавии забон мафхумхои ашё, аломату кайфият, амалу холат ифода меёбанд. Фарк танхо дар ин чост, ки он мафхумхо дар калимахо бидуни ороиш, ба тарзи урён ифода гарданд, дар аксари вохидхои фразеологй зимни образ, дар кабои бадей ба василаи санъатхои лафзию маънавии мачоз, ташбех, муболига, рамз, киноя, таззод, сачъ ва амсоли ин акс меёбанд.Чунончи вохидхои фразеологии «ба чашми касе хок пошидан», хиёнат кардан, «панч ангушташ барин» комилан, бекаму кост, «гул-гул шукуфтан», шод шудан, «араки чабин», мехнати халол кардан дар забон бо оханги муассиру хозибадор баён мегарданд. Аз хамин сабаб дар услубхои муошират, бадей ва баъзе жанрхои рузноманигорй чун воситаи рангин ва муассир баён кардани матлаб ба кор бурда мешаванд. Рузноманигор хам бо максади тару тоза ва таъсирбахш баён кардани фикр ба ин ганчинаи забони мардумй руй меоварад [2, с. 44-45]. Дар фарханги иборахои рехта, ибораи фразеологй «дасту дил шустан» аз коре, чизе, аз касе,чизе ру тофтан, нисбат ба касе,чизе мехри худро гум кардан, дилхунук шудан, эътикоди худро гум кардан, аз чизе касе ноумед шудан, умеди худро кандан омадааст. Тахкику баррасии тахаввули таърихии вохидхои фразеологии феълие, ки дар забони ВАО маъмул ва мустаъмаланд. Махз ба хамин рох дарачаи истеъмол, ташаккулу тахаввул ва сайри таърихии вохидхои фразеологии феълй мавриди пажухишу тасниф карор мегирад. Масалан вохидхои фразеологии феълии ба оташи касе равFан рехтан, дилтанг
шудан, дар фикр Fутавар гардидан, дам назадан, нигох духтан маънои ин ё он амалу холат муассир равшан зохир гардидааст: Ин сухан ба оташи газаби со%ибхона щшми равган рехту %ардуро аз дарвозаи калон дар соати 12-и шаб берун кард... (Мухаббат ва оила № 17, 22.04.2010).
Ибораи фразеологии феълии ба оташи касе равFан рехтан дар Фарханги иборахои рехта ба маънои кахру газаби касеро зиёд намудан, касеро асабй кардан, касеро шуронидан омадааст. Вай дар назди дарвоза истода лахзае дилаш танг шуд. (Мухаббат ва оила № 29, 15.07.2010). Ибораи фразеологии феълии дили касе танг шудан ба маънои зик шудан, Fамгин шудан, малул шудан, озурдахотир шудан омадааст. Бархе аз рузноманигорон хангоми навиштани маколахо иборахои фразеологиро дар ду маврид истифода мебаранд.Чунончи дар чумлаи аввал ибораи фразеологии «сарзаниш кардан» дар Фарханги иборахои рехта ба маънои маломат, кошиш кардан омадааст. Аз чумла дар китоби «Бурхони котеъ»-и Мухаммадхусайни Бурхон ибораи «сарзаниш кардан» ба ибораи сар задан, ки маънии сарзаниш бошад ва ба маънии гардан задан хам хаст, берухсат ва ичозат ва бехабар ва ба як нигох, ба хона ва мачлисе даромаданро низ гуяд. Аммо бештари рузноманигорон ибораи сарзанишро ба маънии маломат ва кохиш истифода менамоянд.
Бе%тарин сурудамро ба падари %унармандам бахшидаам, зеро вацте ман ба дунёи ;астй чашм кушодам, санъати падарамро дида,дар пеши худ мацсад гузоштам,ки дар оянда санъаткор хо%ам шуд. Ин боис шуд,ки ман ба олами санъат ро; гирифтам. (Мухаббат ва оила. №45, 4.11.2010). Дар мисоли зерин ибораи фразеологии феълй ба дунёи хастй чашм кушодам ва рох гирифтам омадааст. Ибораи феълии ба дунёи хастй чашм кушодан маънои таваллуд шудан омадааст. Ибораи рох гирифтам дар Фарханги ибораи рехта ба маънии равон шудан, рафтан омадааст.
Таркиби фразеологии «гушту нохун» дар забони точикй маъмул буда, ба маънои хешу табор, авлод фахмида мешавад. Дар мисоли зер низ ба хамин маъно меояд: Салим ва Нозир гушту нохунанд, ту бо он%о сару кор нагир, фардо дар як гуша, ки монди, баъд пушаймон мешави (Чархи гардун,2006). Ифодаи «ацлат надаромадааст» хам дар нутки хаттй ва хам шифохй серистеъмол аст. Инро нисбати касе мегуянд, рузгордида асту баъзе рафторхояш писанди дигарон нест. Аз зиндагиамон 30 сол гузаштаасту %оло %ам ацлат надаромадааст, - сарзаниш намуд занашро мард ва о;и чуцуре кашид. (Мухаббат ва оила, № 45, 4.11.2010, са%.19).
Ибораи фразеологии о;и чукуре кашидан дар Фарханги иборахои рехта ба маънои зиц шудан, гамгин шудан омадааст. Вохидхои фразеолгиии феълй яке аз гуруххои сермахсули вохидхои фразеологии забонро ташкил медиханд. Иборахои фразеологии феълй аз байни гуруххои дигари фразеолгй ба таври равшан чудо шуда меистанд. Дар онхо хусусияти барчастаи феъл зохир гардида меистад. Доир ба хусусияти фарккунандаи онхо Мачидов X, чунин кай кардааст: «Иборахои фразеологии феълй монанди феълхои дигар холат, амал ва прогресхои гуногунро хамчун холат ва амал ифода мекунанд, дар чумла бештар ба вазифаи хабари он омада аз руйи шахс ваш умора тасриф меёбанд. Бо вучуди ин иборахои фразеологии феълй аз муродифхои маъмулии худ феълхои сода ва таркибй як андоза фарк доранд. Одатан иборахои фразеологии феълй амалу холатро монанди муродифхои маъмулии худ на ба тарзи одй, балки дар шакли ифодахои пуробуранг ва таъсирбахш ифода мекунанд. Аз иборахои фразеологй гайр аз зикри амал ё холати предмет боз як маънои иловагии обранок низ бармеояд. Хамин тавр дар забони ВАО истифодаи вохидхои фразеологй хусусан вохидхои фразеологии феълй мавкеи махсус дорад ва омезишу баррасии забони матбуот бо назардошти истифодаи иборахои фразеологй, хамчунин иборахои фразеологии феъл барои илм басо ахмиятнок аст, зеро вохидхои фразеологй як хиссаи бобаракат ва пурарзиши ганчинаи хар як забон ба шумор меравад ва дар худ бори маънии аз тачрибаи зиндагй гирифташударо хифз мекунад.
Адабиёт
1. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в руссках языке сб. А.Н. Шахматов. -1947. - 293 с.
2. Камолидднов Б. Хусни баён. - Душанбе: Маориф, 1989. - 117 с.
3. Мацидов Х. Фразеологияи забони адабии тоцик. - Душанбе, 1982. - 104 с.
4. Маъсуми Н. Очерщо оид ба инкишофи забони адабии тоцик. - Сталинобод, 1959.
5. Махсумов Б. Иборауои фразеологй бо калимаи «даст» //Мактаби советы, 1973. - №4. - С. 16-20.
6. Мацсудов Т., Зикриёев Ф., Цалилов Дар бораи воуидуои фразеологй ва вазифаи синтаксисии онуо. -Душанбе, 1976. - 86 с.
7. Мельчук И. А. О терминах «устойчивость» и «идиоматичность» //ВЯ. - 1960. - № 4.
8. Мирзоева М. Воуидуои фразеологии асаруои С. Айни ва усулуои тарцумаи онуо ба забони руси. -Душанбе: Матбуот, 2008. - 160 с.
9. Фозилов М. Фаруанги иборауои рехта. Цилди 1. - Душанбе: Нашрдавтоцик, 1963.
10. Фозилов М. Фаруанги иборауои рехта. Цилди 2. - Душанбе: Ирфон, 1964.
11. Шукуров М. %ар сухан цоеву уар нуцта мацоме дорад. - Душанбе: Ирфон, 2005. - 400 с.
12. Хусейнов X. Забон ва услуби "Одина"-и устод Айни. - Душанбе, 1973. - 255 с.
ТАХДВВУЛИ ИБОРАХРИ ФРАЗЕОЛОГИИ ФЕЪЛЙ ДАР МАТБУОТ
Дар макола раванддои ташаккул ва инкишофи сохориву махноии водиддои фразеологии феълй дар забони воситадои ахбори омма мавриди баррасй карор гирифтааст. Дар баробари ин, дар макола хусусиятдои функсионалии корбурди водиддои фразеологии феълй бо назардошти хусусиятдои услубй ва сохторию семантикии ин водиддои лугавй равшан карда шудааст. Дар макола таъкид мешавад, тадлилу баррасии илмй ва таснифи водиддои фразеологии феълй дар забони матбуот бо фарогирии хусусиятдои услубй, дамчунин роддои ифодаи ин водиди муассири забонй ба масъаладои мубрами маъношиносй равшанй ходад афканд.
Калидвожахо: забон, фразеология, лексика, воситадои ахбори омма, стилистика, семантика, сохтор, ифода, ибора.
ЭВОЛЮЦИЯ ГЛАГОЛЬНЫХ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ ЯЗЫКА СМИ
В статье речь идет о процессах формирования и закономерности глагольных фразеологических единиц в языке средств массовой информации. Наряду с этим в статье уточняются функциональные особенности применения глагольных фразеологических единиц с учетом стилевых и структурно-семантических особенностей данных лексических единиц в языке средств массовой информации. Отмечается, что анализ и интерпретация глагольных фразеологических единиц в языке СМИ также позволит определить способы выражения данной лексической категории в таджикском языке с учетом стилистических особенностей.
Ключевые слова: язык, фразеология, лексика, средств массовой информации, стилистика, семантика, структура, выражение, словосочетание.
EVOLUTION OF VERBAL PHRASEOL OGICAL UNITS IN THE MASS MEDIA
The article deals with the processes of formation and regularity of verbal phraseological units in the mass media language. Along with this, the article specifies the functional features of the application of verbal phraseological units and the stylistic, structural, and semantic features of these lexical units. It is noted that the analysis and interpretation of verbal phraseological units in the mass media language will also allow determining the ways of expressing this lexical category in the Tajik language with stylistic features.
Keywords: language, phraseology, vocabulary, media, stylistics, semantics, structure, expression, word combination.
Дар бораи муаллиф
Бекназарзода Мадина Нарзулло
Унвончуи кафедраи забони точикй ва дуччатнигорй
Академияи идоракунии давлатии назди Президента Ч,умдурии Точикистон 734003, Ч,умдурии Точикистон, ш. Душанбе, к. Саид Носир, 33 Тел.: (+992) 93 730 25 81
Сведения об авторе
Бекназарзода Мадина Нарзулло
Соискатель кафедры таджикского языка и делопроизводства
Академия государственного управления при Президенте Республики Таджикистан 734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Саид Носир 33 Тел.: (+992) 93 730 25 81
About the author
Beknazarzoda Madina Narzullo
Researcher of the Tajik language and office procedure department
Academy of Public Administration under the President of the Republic of Tajikistan 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Said Nosir st., 33 Ph.: (+992) 93 730 25 81
