CC BY
47УДК 81.255.3.
НАЦШИ ИБОРА ВА ИБОРАСОЗЙ ДАР ЗАБОН^ОИ АНГЛИСЙ ВА ТОЧИКЙ
Хакимов Н.Д.
Донишгощ давлатии Кулоб ба номи Абуабдуллоуи Рудаки
Сарсухан. Рушди хдр як забон ^амвора бо инкишофи пайвастаи илму техника ба низоми мунтаз ами ибора ва иборасоз ии он вобастагии кавй д ошта, ма^з ба воситаи ташаккули сермах,суливу каммах,сулиаш нутки хдмарузаи пуррангу чозиб намуда, дар созмони иборах,ои нав ва омилх,ои дигар таркиби худро ганй мегардонад. Яке аз кисмата,ои махсуси лугатшиносй, ки ба хусусияту воридшавии калимаву иб орах,ои нав ба таркиб и лугавии з аб он сару кор дорад, ма^з аз х,амин сабаб забон бою ганй мегардад.
Руз аз руз омуз иши забони англисй дар миёни забономузон на танх,о дар дохили кишвар, балки берун аз он х,ам зиёд мегардад. Яке аз сабабх,ои ин омил, албатта, васеъ пах,н гардидани забони мазкур дар кураи замин мебошад. Сабаби дигар дар он аст, ки яке аз талабога,ои аксари кордихднд агон донистани забонх,ои хор ичй, аз чумла з абони англисй ба шумор мер авад, зеро он дар навбати аввал забони муоширати сата,и чах,онй ва дар навбати дуввум таквияти муносибата,ои байналмилалро ф арох,ам овардааст.
Максади макола: Нахуст, мо инчо зарур донистем ки аз маф^уми истилох,и «ибора» дар забони англисй мавриди баррасй карор дих,ем. Истилох,и номбурда дар забони англисй бо муодилх,ои «word combination, phrase, collocation» ба чашм хурда, х,ар яке дар матн бо маънии истилох,ии худ кор бурд мегардад. Масалан, истилох,и «phrase"дар фархднги з абони англисии «Oxford American Dictionary» бо маънии «a small groups words standing together as a conceptual unit,
typically forming a compenent of a clause -гурух,и хурди вожагоние, ки хдмчун вох,иди маф^ум якчоя омада, ба тарзи ба худ хос як чузъи чумларо созмон медихднд омада, дар сохтани иборах,ои истилох,ии исмй ва навъх,ои он хеле ф аъол аст.
Чи тавре, ки масъалах,ои омузиши мукоисавй-типологии низоми иборах,о ва иборасозй дар асарх,ои чунин забоншиносони ватанию хоричй, аз кабили В.Д. Аракин, Л.С. Алексеева, Л.С. Алексеева, Л.С. Бархурдаров, Т.М.Беляева, Б. А. Ильиш, П. Ч,амшедов, Ш. Рустамов, Р. Гаффоров, Б.Н. Ниёзмухдммедов, С. Чрматов, К.У. Усмонов, Л. В. Каушанская, Е.Е. Израилевич, Качалова Н. К., ва диагрон инъикос ёфтаанд. Забоншиносй англис В.Д. Аракин зикр карда буд, ки ......маънии
истило%е ки дар та%лили грамматики ба чузъи ягонаи таркибие, ки аз якто зиёд калима ишора мекунад ва мубтадову хабар надораду сохтори махсуси чумлщоро ташкил медиуад, истифода
мешавад.....» [3, с .75]. Аз ин ру, маълум мегардад, ки ибора ва ибор асозй дар байни чумла ва калима
таксим гардида, якчанд навъи маъноии худро дорад, ба монанди ибораи сифати-adjective phrase, ибор аи з арф и - adverb phrase ва ибораи пешояндй - preposition phrase дар ак медихдд.
Аз худи сохти истилох,и «phrase» метавон истилох,и иборах,ои исми зеринр о сохт: noun phrase -ибор аи исмй adjective phrase - ибораи сиф атй adverb or adverbial phrase ва f. Агар тащо ба маънии истилох,и noun phrase -ибор аи исмй назар аф канем, он аз маънии «a word of group of words that functions in a sentence as subject, object, or prepositional object»»- калима ё гурух,и калимах,ое, ки дар чумла вазифаи мубтадо пуркунанда ё ибораи исмии пешояндиро ичро мекунанд иборат буда, дар сохтани истилох,и ибор ах,о назар ба дигар х,иссах,ои нутк ф аъолтар аст.
Як нуктаи мух,имро бояд тазаккур дод, ки истилох,барорй «ибораи феълй» дар ду шакл verb phrase or verbal collection кор бурда мешавад. Истилох,и англисии word combination - ибора аз нигох,и сохтор и мураккаб буда, аз ду калимаи бар обар^укукй word and combination сохта шудааст ва бо шакли мазкур хеле кам истеъмол буда, ах,ён - ах,ён вомехурад ва х,ам дар тарчумаи матнх,о ба назар мерасад.
Яке аз заб оншиносонй намоёни англис, Л.В. Каушанская дар ин бора ба мавр ид кайд намуд ааст: «Мо забощоро цатъи назар аз хешигариашон ва иртиботи таърихиашон комилан метавонем муцоиса намоем. Мо щмеша дар забощое, ки аз ниго%и таърихи ва чугрофй ба %ам бегона уастанд вижагиуои якранг, тагйирот^ои якранг ва раванди таърихи ва ба кулли дигаршавии якрангро дарёфт менамоем»» [13, с.175].
Х,аминро бояд кайд намуд, ки калимаву ибора, чумлаи содда ва чумлаи мураккаб вох,идх,ои мух,имгарини нах,вии х,ар як забони мукоисашаванда ба шумор рафта, хдмаруз а мавр иди омузиш ва пажух,иши омузандагони ин з абон ба тавр и васеъ истифода мегардад. З ер о калимаву иборавох,идй махсуси нах,в набошад х,ам, ваз иф аи худро ма^з дар тар киби ибора ва чумла ичр о ме намояд, вай дар ташкили вох,идх,ои махсуси нах,в фаъолона иштирок менамояд. Калимаи мустакил мувофики имконияти лутавию грамматикии дигар калимах,оро ба худ тобеъ менамояд ва ба онх,о тобеъ мешавад ва ба ин восита тар кибх,ои нах,виро созмон медихдд. Калима шаклх,ои гуногун д орад, ки д ар ташкили х,ама вох,идх,о ва категориями нах,вй иштир ок менамоянд.
Ибора дар х,арду забон х,ам аз ду ва ё зиёда калимаи мустакил маъно бо рох,и алокаи тобеъ ташкил меёбад. Ибора дар чумла хдмчун материал истифода мешавад. Н.К. Качалова ва Е.Е. Израилевич кайд меномоянд, ки «Аз ин ру, ибора мисли калима тануо бавоситаи чумла ба системаи воситщои коммуникативии забон дохил мешавад. Ибора мисли калима ба гурущ воситщои номинативии забон дохил шуда, муносибати байни предмету %одиса ва аломату амалро мефащонад. Ибора баръакси калима мафхуми ба цисщо чудошавандаро ифода менамояд. Ч,узщш ибора дар шакли калима воцеъ мешаванд, ки %ар кадоми он%о дорои аломат%ои грамматикии калима мебошанд. Ин мустацилияти грамматики имконият медщад, ки дар байни чузъ%ои ибора дигар калимщои эзо%ди%анда дохил шаванд. Инчунин абстрактсияи калима аз абстрактсияи ибора хеле баланд аст»». [14, с.85].
Чй тавре, ки кайд кардем иборах,о дар забонх,ои англисй ва точикй ба амсоли noun phrases -иборщои исми, дили модар-the heart of то^г, дар ахти з ардолу-the apricot tree, adjective phrases -иборщои сифати, духтар и зебо- the beautiful girl,чавони нозук-the tender young, numeral phrases-иборщои шумораги, соли 1917-the 1917 year, рузи бистум-tweny days, р ох,и сеюм-the third way, pronoun phrases-иборщои цонишини, хонаи мо-our home, мархдмати шумо-you are wellcome, фармони у-his order, verb phrases - иборщои феъли фурсати рафтан-the time going , ёрони рафта, Fайрати гапзадан, чавонии гузашта-the passing younger.For example: He is standing near a wall- Вай дар наздикии девор истодааст. Резник Р.В. ва д иг кайд менамоянд, ки «Иборщои исми дар навбати худ бо дигар щссщои номии нутц аз он чумла бо худи исм, сифат, шумора, цонишин омада, иборщои исми бо исм, иборщои исми бо сифат, иборщои исми бо шумора, ибора%ои исми бо Чонишинро ташкил медщанд» [13, с. 87-88].
Дар забони точикй гурух,и калони иборах,оро иборах,ои исмй ва иборах,ои сифатй ташкил медихднд, лекин дар заб они англисй бошад, гурух,и калони ибор ах,ор о факат ибора^ои исмй ташкил
медиханду халос.
Маълум аст, ки калимаву ибора мавзуи бахси (нахву сахв) синтаксис, морфология ва лексикология аст. Вале аз таърифхои болоии чумла ва ибора бармеояд, ки он инчунин мавриди омузиши нахви хам будааст. Гап дар сари он аст, ки як калимаи чумла ва ибора хам шуда метавонистааст. Мисол: «Fire» хамчун калима ходисаи мушаххас, яъне сухторро номбар мекунад. Гайр аз ин, «Fire !» бо оханги хитобй чун чумла амал мекунад ва мефахмонад, ки касе дар бор аи ба вукуъ омадани сухтор хабар дода истодааст. Тафовути байни ду навъи истифодаи вожаи «Fire» дар он аст, ки дар холати аввал он калимаи бе оханг ва дар мавриди дуюм бо интонатсияи махсус талаффуз карда шуд. Бинобар ин, оханг, яке аз воситахои мухими ташаккули чумла ва ибора будааст. А ин ру, акид аи ф авкулода дар хусуси аз як калима низ тар киб ёфта тавонистани чумла дуруст менамояд. Вале таърифи Брянский К., ки зарурияти мавчуд будани феълро дар чумла шарти асосй мешуморад, макбул нест, зеро дар чумлаи «Fire!» ф еъл мавчуд нест, бо вучуди он аз чумла будани он касе шубха карда наметавонад». [4, с. 98].
Дар нахв гайр аз чумла ибора низ мавзуи бахсхои доманадор ва бисёрчанба гаштааст. Яке аз олими шинохтаи точки П.Дж. Джамшедов ин мафхумро воз ех ва фахмо шарх додааст, яъне ба чои вожаи « ибора» истилохи «гурухи калимахо»-р о (word-groups) истиф ода бурдааст. + нишон д одаст, ки «гурухи калимахо»- ин мачмуи калимахое мебошанд, ки аз чихати грамматикй ва мантикй ба хам алокаманд буда, вале чумларо ифода намекунад [6, с. 89] . П.Дж. Джамшедов дар хусуси се катор калимахо сухан ронда, гурухи калимахои «terribly cold weather»- ро тахлил намудааст. Дар инчо «weather» калимаи асоси, «cold»- калимаи дую миндарача ва «terribly»-вожаи сеюминдарача номида шудааст, яъне калимахо дарача ба дарача байни хамдигар алокаи иртиботй пайдо намуда, барои иф одаи мафхуми муайян хизмат мекунанд. Б инобар ин, П.Дж. Джамшедов се катор и калимахои б а хам алокамандр о чуд о ме ку над.
Б ояд кайд кард, ки иб ора дар чар аёни нутк ташаккул ёфта, б ар ои чумласоз й чун масолех хизмат мекунад. Чунин созмонхоро иборахои озоди нахвй меноманд. Гайр аз чунин иборахо, иборахое низ хастанд, ки дар забон чун масолехи тайёр арзи вучуд мекунанд. Мукоиса кунед: to kill the bear -хирсро куштан (ибор аи оз оди нахвиест, ки дар чараёни нутк ташаккул меёбад); to kill two birds with one stone - бо як тир ду нишон задан ибораи тайёри фразеологй аст, ки он дар забон дар шакли тайёр истифода мегардад ва маънои он ба сохибзабонон маълум аст. А ин ру, иборахои озоди
х л гй к . М у х г л лх
синтаксис иборахои озоди синтаксисй мебошад. Иборахои навъи дуюмро кисмати дигари илми забоншиносй «Фр азеология» меомузад.
Дар байни ибора ва чумла, ки хар ду вохид и синтаксисй хастанд, фарки куллй мавчуд аст: 1) Ибора вазифаи номбаркунй, вале чумла вазифаи коммуникативй дорад. Мисол: a cold winter -хунукии зимистон чун ибор а ходисаи табиат, яъне з имистони хунукро номбар мекунад. I like cold winter ш , . Д х л х , ъ х г х г л
талаффуз кардани ибора он низ ба чумла табдил меёбад ва ифодакунандаи фикрро муайян менамояд. Мисол: «Land of Modern. I don't rememder hearing of it before» [8, с. 21]. Дар ин чо «Land of Modern» чумлаи унвонй аст. 2) Ибора аз чумла боз бо он фарк мекунад, ки чумла дорои охангй муайян аст, вале ибора интонатсия надорад; 3) Чумла хосияти пр едикативй д орад, вале предикативият ба ибора хос нест. А руйи диди Б.А. Ильиш предикативият муносибати мазмуни гуфтор б а вокеият аст. В океият ф арогири се чиз мебошад: шахс, з амон ва модалият. А ин хотир б а предикативият метавон инчунин таъриф и зеринр о макбул донист: «Пр ед икативият - ин муносибати г ш х , л .» Яъ х г х ш х ё
г ё к к ъ ъ к ъ ; 4) Ч л
х й (х х г )- , ъ г , л г , л
номи мафхумхои мураккаби олами моддй меб ошад.
Барои ташаккули ибора ва чумла воситахои гуногуни алока мавчуданд, ки маъмултаринашон инхо мебошанд: 1) алокаи пайваст; 2) алокаи тобеъ; 3) алокаи предикативй. Дар алокаи пайваст элементно ва ё унсурхои алокаманд чун чузъхои мустакил, баробархукук амал мекунанд ва ба хамдигар тобеъ нестанд. Мисол: The old couple ran the store and lived in it. They were not slaves, not chattels. Дар алокаи тобеъ яке аз чузъхои асоси буда, чузъи дигар ба он тобеъ аст ва онро шарх мед ихад: The old doctor heard the clock striking midnight. He bought an interesting book. Дар алокаи п й х л к кй ч . М л
предикативй д алолат кунад, хабар д ар бораи он пред мет, хосияти он маълумот медихад: Miss Helstone was slow. He lives here.
Гайр аз ин, дар созмонхои навъи Nominative with the Infinitive, Nominative with the participle, Accusative with the infinitive ва Accusative with the participle алокаи предикативии дуюмдарача мушохида карда мешавад, ки инро Л.С.Бархурдаров муносибати предикативй ва В.Д. Аракин муносибати сотсиативй - предикативй номидаанд. Мисол: 1) He listend to his uncle talking to him. Дар
uncle ва talk I felt Matty touch me on the shoulder . И ч Matty touch л
предикативии дую миндар ача чой д орад. Х,аминро бояд ёдовар шуд, ки иборахо ва роххои кор бурди онхо дар грамматикаи хар ду забонхо хеле хам фарр ох ва д оманадор буда, дар сохтани ибор ахои нав ба нав накши мухимро меб оз ад. Зеро ибор ахо д ар забон накши худро дор о буда, барои сохтани ибор ахои маъмул бо хамохангии дигар хиссахои номии нутк пайвастагии з ич дор ад.
А у, х л , у ш й ш
ъ л х х л л ш й х лй
й к . Б , у ш х ш гл й у
ч п , х у ш х х л гй хк к
забон ва услуби ин ё он адиб дар асоси осор и у мебошад. Тавр е маълум аст, хусусиятх,ои сохторй ва муносибати чузъхои тар кибии онхо ба мачоз и хусусиятх,ои семантикй мавриди барр асии муф ассал кар ор мегир анд. Дар ин раванд, сухан асосан дар бораи масоили мар бут доир ба ибора ва навъхои он х к ш , х х х , к х х гл й
ч й, к х , х лх х ч х г ю- й,
л й ч ъ х й хк к п жух ш
дучонибаи хеш кар ор гир ифтааст.
Хулоса. Добили кайд аст, ки хусусият ва вижагихои ибора ва иборасозй дар забонхои мукоисашаванда гуногуншакл ва мухталиф буда, бисёр муаммохоро д ар б ар мегир ад, ки дар макола ба таври кушоду васеъ хал намудани онх о аз манф иат холй нест. Хусусан дар алохидагй омухтани маънои иборахо; аниктар тахкик кардани воситахои муайянкунандаи маънои онхо; ба таври л ъ к х ж л х г г ; п хк к
кардани ходисахои ин ба ибор а табдил додани дигар хиссахои нутк ва муносибати онхо; чукуртар ух х л х х х л х хк к к .
АДАБИЁТ
1. Аракин В.Д История английского языка / В.Д Аракин. - Учебное пособие. - 2. изд. - М.: Физматлит, 2001.- 272 с.
2. Бархурдаров Л.С. Очерки по морфологии современного английского языка. / Л.С. Бархурдаров. -М.: Наука, 1975. -298 с .
3. Брянский К. История английского языка / К.Брянский. - ТТ. I, II. - М.: Высшая школа, 1955. - 421 с .
4. Джамшедов П.Дж. Очерки о сопоставительном изучении английского и таджикского языков. / П.Дж. Джамшедов Учебное пособие. -Душанбе, 1988. -150 с .
5. Каушанская Л. В. Грамматика английского языка. / Л.В. Каушанская. -М.: Высшая школа, 1985. - 431 с.
6. Качалова Н. К., Е.Е. Израилевич. Практическая грамматика английского языка с упражнениями и ключами. /Н.К. Качалова и др. - Москва: Ладком, 2008. -345 с.
НАЦШИ ИБОРА ВА ИБОРАСОЗЙ ДАР ЗАБОНХОИ АНГЛИСЙ ВА ТОЧДКЙ
Мацолаи мазкур аз уониби муаллиф дар бораи нацши ибора ва иборасозй дар забощои англисй ва тоуикй мавриди пажухиши илмй царор гирифтааст. Дар доираи ин масъалаи пажухишй раванди ташаккул додани иборщои феълй, роххои корбурди ощо дар илми забоншиносй бо хусусият ва мафхущои иборавй дар мацолаи мазкур дару гардидааст. Крйд кардан зарур аст, ки хусусиящои вижагихои ибора ва иборасозй дар забони англисй гуногуншакл ва мухталиф буда, бисёр муаммохоро дар бар мегирад, ки ба таври кушоду васеъ хал намудани онхо аз манфиат холй нест.
Макради макола Хусусан дар алохидагй омухтани маънои иборахо; аництар тщциц намудани воситщои муайянкунандаи маъноии онщ■ ба таври муфассал таъйин кардани мавцеи иборщо дар услубхои гуногунии ду забощо; пурратар тщциц намудани хусусиятхои табий забони англисй мавриди омузиш ва баррасй царор рифтааст.
Натицаи татщкрт нишон медихад, ки самтхои асосии ташкил намудани хусусиятхои иборасозй дар забони англисй ба таври ошкор намудани маъноии онхо аз нигохи илмй ба таври зарурй тахциц намудааст, ки ин раванд ба муаллиф имкон фарохам овард, ки ба масъалщои хусусияти ницши ибора ва иборасозй дар забони англисй бештар мароц зохир намояд. Х^адафи дигари тщцицот ба он равона гардид, ки барои ошкор намудани цисматхои иборавй дар забони англисй ба таври мушаххас дар мацола аз уониби муаллим мавриди таццоти илмй дар илми забоншиносй баррасй гардид.
Калидвожахр: нацш, забони тоуикй, ибора, забоншиносй, хусусият, маъной, забони англисй, баррасй, тахциц, калима, алоца, пайваст, феъл, фразеологй, уумла, ташаккул.
РОЛЬ ФРАЗ И ВЫРАЖЕНИЙ В АНГЛИЙСКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ
В данной статье автор исследовал роль фраз и выражений в английском и таджикском языках. В контексте данного вопроса исследования в статье описывается процесс образования
глагольных словосочетаний, способы их использования в лингвистике с указанием характера и выражений словосочетания. Следует отметить, что особенности фраз и выражений в английском языке разнообразны и многогранны, и включают в себя множество задач, открытое и широкое решение которых полезно.
Цель статьи заключается в изучении смысла фраз по отдельности; более точное изучение средств определения их значения; детальное определение положения фраз в разных стилях двух языков; также обсуждение более подробного изучения естественных особенностей английского языка.
По результатам исследования, автор попытался изучить основные направления организации особенностей идиом в английском языке с целью раскрытия их значения с научной точки зрения, что позволило автору обратиться к природе роли идиом и идиомы, чтобы больше интересоваться английским языком.
Ключаевые слова: роль, таджикского языка, фраза, лингвистика, особенность, английского языка, исследование, обследование, слова, сочинённый, глагол, фразеологий, предложение, формирование.
THE ROLE OF PHRASE AND EXPRESSIONS IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES
This article has been researched by the author on the role of phrases and expressions in English and Tajik languages. In the context of this research issue, the process of formation of the verb phrases, ways of their use in linguistics with the nature and expressions of the phrase has described in this article.
Purpose of the article Especially the study of the meaning ofphrases separately; a more accurate study of the means of determining their meaning; define in detail the position ofphrases in different styles of the two languages; A more detailed study of the natural features of English language has been studied and discussed.
According to the results of the stady In this regard, the author has tried to study the main directions of the organization of the features of idioms in English in order to reveal their meaning from a scientific point of view, which allowed the author to address the nature of the role of idioms and idioms in be more interested in the English language.
Key words: role, Tajik language, phrasa, linguistics, characteristic, meaning, English language, consideration, research, word, conection, verb, phrase-ological, sentence, progress.
Сведения об авторе:
Хакимов Навруз Давлатмуродович - ассистент кафедры иностранных языков Кулябского государственного университета имена А. Рудаки. Адрес: г. Куляб, ул. С. Сафаров 16. Тел: (+992) 918848417. E-mail: navruz.hakimov.2017@mail.ru
About the author:
Hakimov Navruz Davlatmurodovich - assistant of foreign languages department of the Kulob state university by named A. Rudaki. Address: Kulob city, S. Safarov 16 street. Telephone: (+992) 918848417. E-mail: navruz.hakimov.2017@mail.ru.
