CC BY
15
УДК81
DOI10.24412-2413-2004-2022-2-80-88
МАЪНОИМАФХУМЙДАР ДустзодаХамрохон Цумъа, Донишгоуи
МУНДАРИЦАИ ВОХИДХОИ миллии Тоцикистон, дотсент, мудири
ФРАЗЕОЛОГИИ ЗАБОНИ АДАБИИ кафедраи забони адабии муосири тоцикй.
МУОСИРИ ТО ЦИКЙ (Тоцикистон, Душанбе)
КОНЦЕПТУАЛЬНОЕ ДустзодаХамрохонДжума, доцент,
ЗНА ЧЕНИЕ СОДЕРЖАНИЯ заведующий кафедрой современного
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ таджикского литературного языка
СОВРЕМЕННОГО ТАДЖИКСКОГО Таджикского национального университета
ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА (Таджикистан, Душанбе)
CONCEPTUAL MEANING Dustzoda Hamrokhon Juma, Associate
IN THE CONTENT OF Professor, head of the department of Modern PHRASEOLOGICAL UNITS OF Tajik Literary Language under the Tajik National MODERN TAJIK LITERARY University (Tajikistan, Dushanbe) E-MAIL: LANGUAGE [email protected] Калидвожахр: воуиди фразеологй, мундарицаи маъной, маънои мафуумй, маънои образнок, маънои бауодиуй, маънои эусосотй, воситауои тасвири бадей
Муцаррар шудааст, ки маънои мафуумй дар мундарицаи маъноии калима ва воуидуои фразеологии забон маънои асосй ва бунёдй маусуб меёбад ва маъноуои дигар бевосита ё бавосита аз он сарчашма мегиранд. Хосатан дар воуидуои фразеологй маънои мафуумй дар заминаи ифодаи образноки ашёву уодиса ба таври барцаста зоуир шуда, дар заминаи он тобишуои эусосотй, образнок, бауодиуй ва гайра низ ифода мешаванд. Маълум гардид, ки образнокй уамчун воситаи мууимми ифодаи маъно дар зоуиршавии маънои мафуумии фразеологизмуо бо олоишуои дигари маъной мацоми асосй дорад. Хрмчунин дар зоуиршавии маънои мафуумй дар воуидуои фразеологй нацши воситауои тасвири бадей, аз цабили ташбеу, истиора, муболига, киноя ва тавсиф назаррас аст. Онуо низ дар заминаи вазифауои маъноофарии худ маънои мафуумиро бештар бо дигар лаузауои маъной омезиш медиуанд.
Ключевые слова: фразеологическая единица, смысловое содержание, концептуальное значение, образное значение, оценочное значение, эмоциональное значение, средства художественного описания
Определено, что концептуальное значение смыслового содержания слов и фразеологических единиц языка является их основным фундаментальным значением, а другие значения прямо или косвенно производны от него. Определено, что особенно ясно во фразеологических единицах выражено концептуальное значение на основе образного выражения предметов и событий, на основе которого выражаются эмоциональные, образные, оценочные и другие оттенки. Выяснено, что образность как важное средство выражения смысла играет ключевую роль в проявлении концептуального значения фразеологических единиц с иными семантическими коннотациями. Также в выражении концептуального значения фразеологических единиц велика роль средств художественного описания: сравнения, метафоры, гиперболы, иронии и эпитета. В контексте своих смысловых функций они также часто совмещают концептуальное значение с другими смысловыми моментами.
Key-words: phraseological unit, semantic content, conceptual meaning, figurative meaning,
evaluative meaning, emotional meaning, means of artistic description
It is determined that the conceptual meaning in the semantic content of words and phraseological units of the language is the main and fundamental meaning, and other meanings are directly or indirectly derived from it. Especially in phraseological units, conceptual meaning is clearly expressed on the basis of the figurative expression of objects and events on the basis of which emotional, figurative, evaluative and other shades are expressed. It turned out that imagery, as an important means of expressing meaning, plays a key role in manifestation of conceptual meanings ofphraseological units with other semantic connotations. The role of the simile means of artistic description, such as metaphor, hyperbole, irony and epithet, is also significant in expressing conceptual meaning in phraseological units. They, too, in the context of their semantic functions, often confuse conceptual meaning with other semantic moments.
Маънои мафхумй дар низоми маъноии забони точикй мав^еи асосй дорад. Он дар мундаричаи маъноии калима ва вохдц^ои фразеологй ма^оми асосиро дошта, дигар маънох,о бевосита ба он ало^аманданд, онро аз ягон чих,ат пурра мекунанд. Маънои маф^умиро дар ташаккули маънох,ои дигари мундаричаи маъноии вохидх,ои фразеологй метавон х,амчун маънои бунёдй унвон кард. Сарчашмаи ифодаи ^ама гуна тобишх,ои маъной дар ифодах,ои рехта маънои мафхумй мебошад. Ма^з зохиршавии образноки маф^уми алох,ида дар мундаричаи вохидх,ои фразеологй унсурх,ои маъноии дигарро ба вучуд меорад.
Маънои маф^умиро метавон ба сифати маъное маънидод намуд, ки дар заминаи ифодаи маф^ум дар вох,идх,ои гуногуни забон зох,ир мешавад. Яъне асоси ифодаи маънои маф^умиро дар вох,идх,ои забон инъикоси па^лух,ои мухталифи маф^умх,ои чудогона (инсон, ашё, х,одисах,о, амалх,о ва f.) ташкил медихдд. Ба ^авли забоншинос К. Тох,ирова: «маф^ум категорияи фикр аст, ки ба аломатх,ои асосии предмет, х,одисах,о умумият медихдц, яъне маф^ум дар калима ба воситаи маънои он зох,ир мешавад. Мафх,ум предметро ба доираи маълуми х,одисах,о чойгир мекунад, масалан, мо мегуем: асп х,айвон аст, бед дарахт аст. Бо вучуди ин мо гуфта наметавонем, ки маънии калимаи бед дарахт аст. На ^амаи калимах,ои забон дар худ маф^уми ташаккулёфтаи мантией доранд, вале х,амаи онх,о бе истисно дорои ягон маънй мебошанд» [I. 11, 19].
Умумият додан ба аломатх,ои барчастаи ашёх,о дар шуури мо дар шакли маф^умх,ои алох,ида инъикос мегардад. Аз ин чих,ат маф^умх,ои олами во^ей, пеш аз х,ама, бо калима^ои овозии ифодакунандаи ашёву х,одисах,о ало^аманданд, ки ба ин ё он маъно далолат мекунанд. Маънох,ои аломатх,ои овозй - менависад мухдвдщи рус Никитин М.В., - маф^умх,оро дар назар доранд, х,амон маф^умх,оеро, ки ба аломат ало^аманданд. Маънох,ои забонй дар худ мундаричаи фар^кунандаро аз маф^ум ифода намекунанд, он^о сатх,и махсуси маф^умии шуурро ба вучуд намеоранд. Фар^ияти онх,о аз маф^ум аз мутоби^ати маф^ум ба аломатх,о сарчашма мегирад. Аз ин ру, хднгоме ки мо дар хусусуси маф^ум сухан меронем, пеш аз х,ама, ба муносибати вох,идх,ои тафаккур ба во^еият ва фаъолияти инсонй дивдат медих,ем [I. 9, 46].
Маф^ум дар ^олабх,ои гуногуни вох,идх,ои забон ашё, во^еаву х,одиса ё ягон пах,луи барчастаи онх,оро инъикос мекунад. Чунин инъикос метавонад дар тафаккури сох,ибони забон ба х,ар шакл сурат гирад, вале асоси онро фах,миши ягона ва сабти устувори чунин дониш дар шуури онх,о ташкил медихдц. Масалан, вох,идх,ои фразеологии чону чигар, шир барин сафед, дандон ба дандон мондан дар фах,миши х,ама сох,ибони забони точикй (новобаста аз шеваву ла^ча ва ^абатх,ои мухталифи ичтимой) танх,о бо яке аз маънох,ои
барчастаи худ сабт шудаанд: чону чигар «шахси азиз», шир барин сафед «нихоят сафед, шаффоф», дандон ба дандон мондан «аз хад зиёд сабру то^ат кардан»:
Даст ба чон, чону чигари вай, ба нангу номуси у задаанд душманон [II. 9, 58]. Нури барфи ду руз паси хам борида атрофро равшан кардааст, хама чо шир барин сафед метобид [II. 14, 69]. Хдмзаалиев дандон ба дандон монда, ба суханхои у гуш медод [II. 14, 82].
Ифодаи мафхумро дар забоншиносии муосир бештар ба калима ва фразеологизмхои забон нисбат медиханд [I. 1,82; 2,163; 3, 5,31; 7,22; 9,34; 10, 11,19]. Ин ду вохиди забон имкониятхои бештару хубтари ифодаи мафхум ва маънои мафхумиро дар худ дошта, дар хар яке аз онхо ифодаи маънои мафхумй аз руйи зохиршавй фар^ мекунад. Дар калимахои забон ифодаи маънои мафхумй як дарача му^аррарй ва дар шакли содаи чамъбастшуда сурат мегирад. Яъне чамъбасти тасаввуроти одии сохибзабон дар хусуси ин ё он ашёву ходиса дар калимахо маънои мафхумиро ба вучуд меорад. «Маънои мафхумии калима дар байни хамаи маънохои дигари он фар^ карда меистад. Дар он ба тарщи чамъбастшуда шайъ ё ягон ходисаи дигари хаёти во^ей ифода гардидааст. Пас, ин образи чамъбастшудаи шайъ ва ходисахои дигари хаёти во^ей дар шуури одамон маънои лугавии мафхумиро ташкил медихад, ки он мафхуми мантщиро ба тарщи умум ифода кардааст. Масалан, ифодаи «хурдании аз хамири орд дар танур пухташуда» дар калимаи нон, «ранги аргувонй» дар сурх, «чамъ овардан» дар чиндан ва монанди инхо ба чумлаи маънохои мафхумии калимахо медароянд» [I, 5, 20].
Дар вохидхои фразеологй бошад, маънои мафхумй дар партави зохиршавии сахехтару ани^тари мафхум сурат мегирад, ки он дар ^олаби ибора, таркиб ва чумлахои рехтаву устувор шакл гирифтааст. Метавон гуфт, ки дар хар ^олабе, ки набошад, маънои мафхумии фразеологй дарачаи баландтари зохиршавиро сохиб буда, бештар лахзахои дигари маъноиро низ дар бар мегирад. «Маънохои аслии консептуалии вохидхои фразеологй, ба монанди маънохои лугавии калимахо ашё ва падидахои во^еияти обйективиро муста^иман инъикос мекунанд, гарчанде дар ин чо низ бояд изхор дошт, ки табиати инъикос, дарачаи абстраксия дар маънохои консептуалии вохидхои фразеологй нисбат ба муодилхои лугавии онхо ба куллй фар^ мекунад. Дар умум, фар^и байни маънохои лугавй ва маънохои консептуалии фразеологй, зохиран, дар абстраксияи забонии умумй-чамъбастшуда ва дарачаи пасттари охирин аст. Маънои консептуалии фразеологй ашё ва падидахои во^еияти обйективиро инъикос намуда, нишонахои нисбатан маъмулро, ки дар он во^еияти обйективй инъикос ёфтааст, чамъбаст мекунад» [I, 2, 121]. Ба таври дигар, дар маънои мафхумии фразеологй ифодаи мафхум бо риояи дарачаи баланди образнокй, ки дар он нишонахои барчастаи ашё бештар ба тавассути усулхои гуногуни мачоз инъикос меёбанд, амалй мегардад.
Агар дар калимахои забон маънои мафхумй дар шакли таассуроти одии чамъбастшуда дар шуури сохибзабон зохир шавад, дар вохидхои фразеологй ифодаи он бештар дар заминаи образнокй сурат мегирад. Маълум аст, ки дилхох вохиди фразеологй мафхумро дар намуди образнок ва бо истифода аз воситахои образнокиро бавучудоваранда аз холати му^аррарй хубтару бештар тасвир менамояд. Махз хамин воситаи инъикоси мафхум дар фразеологизмхои забон маънои мафхумиро ба вучуд меорад, ки он дар олудагй бо тобишхои образнок зохир мешавад. Ин навъи маъно дар мундаричаи маъноии ифодахои рехта маънои мафхумию образнок номида шудааст р,2, 121]. Дар ин гуна фразеологизмхо маънои мафхумй дар олудагй бо тобиши образнок ифода шудааст. Масалан, дар вохидхои рехтаи зайл: аз сухан боздоштан бо маънои умумии "дагалона ба сухангуии касе монеа шудан", ки хиссаи маъноии "сухангуии касеро манъ кардан" дар мундаричаи он маънои мафхумй буда, ифодаи эхсосоти "дагалй, беэътиной, бехурматй" тобиши образноки он аст; ба роз андохтан бо маънои умумии «тарбият кардан, ба танзим даровардан», ки хиссаи
маъноии "тарбият кардан" маънои мафуумии он буда, ифодаи эусосоти "эутиром, лутфу маруамат, муаддабият"тобиши образноки онро ташкил додааст; бузи кузй барин бо маънои ягонаи «ниуоят зуду чолокона», ки ^исми маъноии "ба зудй, фаврй" маънои мафуумй буда, ифодаи "уаракату хироми зебо"чилои образноки он аст; дил кафондан бо маънои умумии «гаму андууи худро ба касе арз намуда, худро сабук кардан», ки агар дар он чузъи маъноии "уасрат кардан, арз кардан" маънои мафуумй бошад, ифодаи эусоси "худро сабук, фориг кардан" маънои образноки онро ташкил додааст:
Падарам боз чизе пурсиданй шуда буд, ки Шариф уро аз сухан боздошта, бо руи хира ва забони тунд гуфт ... [II. 20, 95]. Падарам ё амакам ^аур карда, вайро калтак зада ба роз андохтанй шаванд, ^аур карда чуфтак мезад [II. 20, 50]. Муйсафед бузи кузй барин аз болояш хез зад [II. 17, 153]. Инуо байни худ чанчол доштаанду омада-омада дар хонаи у дилзояшонро кафонданд? [II. 9, 330].
Тавре зикр намудем, маънои мафуумй дар мундаричаи маъноии воуидуои фразеологй метавонад бо дигар унсуруои маъной низ ташаккул ёбад. Мушоуидауо нишон медиуанд, ки, асосан, унсуруои образнок, эусосотй ва бауодиуй уамчун лаузауои иловагй маънои мафуумиро такмил дода, онро ^увват мебахшанд.
Дар ^исмате аз воуидуои фразеологии забонамон маънои мафуумй дар якчоягй бо лаузауои образнок ифода шудааст. Дар онуо маънои мафуумй уамчун маънои асосй бо тобишуои гуногуни образнокй зоуир мешавад. "Системаи фразеологии дилхоу забон дар сатуи ифодаи мафуумуо бештар бо ёрии образнокй шакли умумй мегирад. Дар онуо маънои фразеологй бо тобишуои мафуумию образнок, эусосотию бауодиуй ва ифоданокй менталитет ва унсуруои фаруанги миллиро ифода мекунад" [I. 1, 83). Чунончи, дар мундаричаи маъноии фразеологизмуои зайл унсуруои мафуумй бо олоишуои образнокй маънои мафуумию образнокро ба вучуд овардаанд: чашми руз кафид бо маънои "якбора фаро расидани рузи равшан", ози сард кашидан "бо оуи худ изуор намудани дарду алам", мисли саги газанда "беуад бо^аур, девонавор":
Сауар пеш аз кафидани чашми руз ба кор мерафт ва баъди нишастани офтоб ба хона бармегашт [II. 20, 88]. Пас аз дау да^и^а сари худро бардошта як ози сард кашид ва бой нигоу карда. [II. 1, 42]. - Эуа, одами ганда мисли саги газанда аст. [II. 16, 158].
Дар таснифоти маъноии воуидуои фразеологии забони точикй муайян намудани ифодаи маънои мафуумй бо лаузауои эусосотй чолиби дивдат аст. Ифодаи эусосот дар фразеологизмуо тавсиф намудани ашёи инъикосшуда ва намоиш додани муносибати эусосотй ба он мебошад. Бояд дар назар дошт, ки дар бештари воуидуои фразеологии забони точикй дар баробари маънои мафуумй боз лаузауои муайяни олами эусосотии гуянда низ ифода меёбанд. Зоуиршавии ^абатуои эусосотй дар воуидуои фразеологй метавонад дар якчоягй бо унсуруои мафуумй ва образнок сурат гирад. Дар уама лаузауои ифодаи маънои мафуумиву образнок метавон дар сатууои гуногун унсуруои эусосотиро низ мушоуида кард. Албатта, лаузауои эусосотй дар ин уолат тобишуои асосй ба уисоб намераванд, онуо паулууои мафуумию образнокиро та^вият дода, ба онуо тобишуои иловагй зам мекунанд. Храмин аст, ки ин навъи маъноро дар забоншиносии муосир маънои мафуумиву эусосотй унвон карда, ифодаи онро ба фразеологимзуо хос медонанд. "Албатта, бештари воуидуои фразеологии забон метавонанд мафуумуои алоуидаро ифода кунанд, вале дар як вакг дар семантикаи онуо лаузауои эусосотй, образнокй ва бауодиуй низ мавчуданд" [I. 2, 61]. Ифодаи эусосоти манфй ва мусбат дар воуидуои фразеологй бар замми маънои мафуумй иловатан тобишуои эусосотиро ба вучуд меорад. Масалан, дар фразеологимзуои зайл, ки унсури асосии маънои онуо маънои мафуумй буда, ифодаи навъуои эусосоти манфй ба он маънои эусосотиро зам намудааст: хари касе аз об гузашт «мушкилии каси
кутохандеше паси сар шуд», замчун шерп захмин «бо чахли мураккаб, газаболуд», зунуки касе ях баст «дами касе гирифт», рузи касеро нишон додан «касеро чазои сазовор додан»:
Ха, якгуш, камнамой, ё харат аз об гузашт? [II. 4, 222]. Нурия, ки хамеша фармонравоии шавхарашро тахаммул мекард, нохост замчун шери модаи захмин аз чой боло шуда, ба риши дарозаш чанг андохт [II. 4, 100]. Агар нукй гуяд, метавонам уро ба муддати тулонй ба колонияи режимаш сахт рохй кунам ва ана он чо баъд зунукаш ях мебандад [II. 22, 108]. Расида наравам, хоним рузамро нишон медизад, - гуфт Ан [II. 24, 410].
Айнан хамин холатро дар ифодаи тобишхои эхсосоти мусбат дучор шудан мумкин аст. Унсурхои эхсосоти мусбати инсон хам ба хайси омилхои ташаккулдихандаи маънои эхсосотй дар вохидхои фразеологй иштирок мекунанд. Мукаррар намудани мавчудияти ин тобишхо дар мундаричаи маъноии вохидхои фразеологии мафхумию эхсосотй ба дарачаи зохиршавии онхо вобаста аст. Хамин аст, ки онхо гохо дар алохидагй ба тарики равшан ва баъзан бо унсурхои дигар хеле хираву норавшан зохир мешаванд. Дар ин гуна вохидхои фразеологй маънои мафхумй бо иловаи унсурхои эхсосотй боз хам равшантару барчаста ифода шудааст. Масалан, дар вохидхои фразеологии мисолхои зайл, ки тобишхои эхсосотии тавсиф, дустдорй, каноатмандй ва макбулият маънои эхсосотиро ба вучуд овардаанд: монанди зури афсонавй «нихоят зебо», ба пуст наFунчидан «аз хад зиёд хурсанд, каноатманд шудан», канд барин ширин «хурданбоб» хамин равандро мушохида кардан мумкин аст:
Ба назари Рачабалй чунин намуд, ки вай, Холида, хамин замон бол бароварда, монанди зури афсонавй ба осмон мепарад [II. 2, 49]. - Хозир ба пусти худ намеFунчидй, ки комбайн девкор аст [II. 24, 311]. Тахсангй, обаш напарида. ^анд барин ширин [II. 2, 80].
Маънои мафхумй метавонад бо тобишхои баходихй низ ифода шавад. Чунин холат дар раванди зохиршавии маънои мафхумй бештар ба унсурхои эхсосотй алокамандй дорад. Хангоме ки ба тавассути ин ё он ифодаи рехта эхсосоти алохидаи инсон ифода меёбад, дар баробари ин ба ашёву ходиса ё ягон чихати назарраси он хамзамон муносибати баходихй низ анчом меёбад. Чунин муносибат, ки бештар дар шакли хуб ё бад сурат мегирад, бар иловаи маънои мафхумй боз тобишхои баходихиро низ ба вучуд меорад. Дар ташаккули вохидхои фразеологие, ки бо маънои мафхумиву баходихй баромад мекунанд, бештар хусусиятхои алохидаи мафхум, ки дар мехвари муносибати баходихии гуянда карор мегиранд, бахогузорй карда мешаванд. Дар ин гуна фразеологизмхо маънои мафхумиву баходихй берун аз матн низ побарчост ва онхо хеле кам ба тагйироти маъной дучор мешаванд. Яъне маънои мафхумиву баходихй дар ин навъ вохидхои фразеологй натичаи абстраксияи баланди маънои фразеологй буда, яке аз унсурхои хатмии зохиршавии онро ташкил медихад. Барои мукоиса, масалан, дар ифодахои рехтаи чун себи навпухта ба маънои "тару тоза, дилкаш" (маънои мафхумй бо баходихии мусбат), хуни шабушкро макидан киноя аз "мумсики гузаро будан" (маънои мафхумй бо баходихии манфй), нахудаки пеши кошук "махмадоно, донотарош" (маънои мафхумй бо баходихии манфй), як себи ду таксим "нихоят монанд, мушобех" (маънои мафхумй бо баходихии мусбат):
Ина бинед, ки ин духтар читу маъкулаш афтоду, лекин у чун гизоли ба дом афтода аз у гурезон аст, худакаш бошад, ба домани ин олуфта - гурбаи ошолуд чун себи навпухта луппй афтодааст [II. 22, 48]. Ту, фиси шайтон, хуни шабушкатро мемакй, боз пусташро чорук мекунй [II. 3, 249]. Нахудаки пеши кошук шудан ба ту намезебад! [II. 18, 202]. Гуфтору рафтори Гавхару Сифат нусхаи хамдигар, як себи ду таксим аст [II. 16, 97].
Дар ифодаи маънои мафхумии вохидхои фразеологй накши воситахои тасвири бадей махсус арзёбй мегардад. Дар ин замина онхо хамчун унсурхои бавучудоварандаи хама
гуна маъноуо, аз чумла маънои мафуумй эътироф гардида, уар яке дар доираи вазифауои худ ин навъи маъноро тавлид медиуад. Дар уама навъуои фразеологизмуое, ки дар онуо унсуруои ташбеу, муболига, истиора, тавсиф ва киноя мушоуида мешаванд, маънои мафуумй на дар шакли холис, балки бештар бо тобишуои образнок зоуир мешавад. Холати мазкур ба он вобастагй дорад, ки мавчудияти чунин воситауо дар сохтори воуидуои фразеологй аз образнокии баланди мафууми ифодашаванда дарак медиуад. Агар дар воуидуои фразеологии ташбеуй унсури му^оиса заминаи асосии ифодаи маънои мафуумй-образнок бошад, дар фразеологизмуои муболигавй лаузауои каму зиёд нишон додани ашёву уодиса ё ягон хосияти онуо аз талаботи асосии ифодаи ин навъи маъно маусуб меёбад. Яъне дар ин гуна ифодауои рехта воситауои му^оиса ва ифодаи камию зиёдии ашё ё аломати он аз унсуруои асосии ташаккулдиуандаи маънои мафуумй бо дигар тобишуои маъной мебошанд. Барои му^оиса, масалан, воуидуои фразеологии ташбеуй ва муболигавии кана барин часпидан «ба уам сахт пайвастан», мусичаи ба дом афтодагй барин «имдодталабона, ночор», ба тухми касе кирон овардан «касеро нобуд кардан», бурути касеро табар намебурад «касе ниуоят уавобаланд, магрур аст»:
Аз рузе худамро мешиносам, ин хислат мисли кана ба ман часпида, мудом озорам медиуад, лекин онро тарк карда наметавонам [II. 17, 62]. Дили Шуурат мусичаи ба дом афтодагй барин метапид [II. 11, 124]. Гуё чадидон аждауо бошанд, ки дар уар кучо мерасанд, ба тухми инсон кирон меоранд [II. 5, 78]. Фаттоу «як рузи меунат дар колхозам 36 сум» гуфта буруташро табар намебурад. [II. 12, 132].
Дар воуидуои фразеологии истиоравй низ зоуиршавии маънои мафуумй дар заминаи хосиятуои асосии воситаи мазкур амалй мегардад. Истиораи забонй, ки вазифааш тасвири хубтару беутари як ашё бар ивази шайъи дигар мебошад, дар инъикоси маънои мафуумии воуидуои фразеологй на^ши асосй дорад. Он уамчун унсури тавлиддиуандаи маънои мафуумию образнок хизмат намуда, мавчудияти он дар сохтори фразеологизмуо ифодаи маънои мафуумиро бо дигар лаузауои маъной таъмин менамояд. Мушоуидауо нишон медиуанд, ки ин навъи воуидуои фразеологй бештар дар ^олаби иборауои фразеологии феълй тарурезй шудаанд. Чунончи, чон ба чаббор супурдан ба маънои мафуумию образноки «фавтидан, мурдан», сурху сафед шудан «чанчол кардан», дили касеро об кардан «касеро мафтун кардан, молили худ сохтан»:
Fамхорй накарда, мемондй, ки котили падарат дар пеши чашмонат саг барин азоб кашида, чон ба чаббор месупурд [II. 3, 144]. Муниса баъди он ки бо Даврон сурху сафед шуд, ду-се сол ^ахринамо буд [II. 21, 73]. Гунаукорона илтимоскунии у дили Мастура-холаро об кард [II. 23, 46].
Дар воуидуои фразеологии тавсифй ва киноявй ифодаи маънои мафуумй ба тавассути образнокии мафуум дар асоси сифатчинй ва тасвири ма^сади акс сурат мегирад. Агар дар тавсифуои фразеологии ^олаби иборауои изофй маънои мафуумй аз чамъи маъноуои мачозию лугавии чузъуои таркибй сар занад, дар фразеологизмуои киноявй фразеологизатсияи тамоми ифода унсури асосии зоуиршавии маънои мафуумй ба уисоб меравад. Ба таври дигар, вазифаи киноя, ки инъикоси ашёву уодиса ё ягон паулуи он бо ма^сади тасвири дигар чанба мебошад, дар воуидуои фразеологй мауз ба василаи мачозонидани тамоми унсуруои таркибй амалй мегардад. «Мурод аз киноя он аст, ки мутакаллим бихоуад матлаберо баён кунад, аммо аз он на бо номе, ки дар лугат барояш вучуд дорад, балки бо мафууме лозими он таъбир намояд ва (ба василаи ин маънои тоза) ба он ишора кунад ва онро ба далеле бар исботи муддао бадал гардонад» [I. 10, 258]. Храмин аст, ки ифодауои рехтаи киноявй бештар дар шакли идиомауои фразеологй вомехуранд. Масалан, дар воуидуои фразеологии тавсифй ва киноявии зерин уамин
нишондодхоро метавон мушохида намуд: хабари к^азпеч «иттилои тару тоза», гули хурок «хурдании бехтарин», хуршеди бахти касе хандид киноя аз «кори касе барор гирифт», дар гуши касе хондан «касеро ба ичрои амале ташви^ намудан»:
Барои духтарон у низ хабари коFазпеч дошт [II. 4, 180]. Хдрчанд ки гули хурокро ба у медоданд, хеч гушт намегирифт, ^ад намеёзонд [II. 11, 72]. - Набошад хуршеди бахтатон хандид, - гуфт у ва шакарханде карду гапашро идома дод [II. 11, 198]. ... нияти бад карда будй, дар гушам хамин гапро хондй, тал^ин кардй, ман акнун худамро аз ин чар мепартоям, ту не, ман! [II. 8, 14].
Хулоса, маънои мафхумй дар мундаричаи маъноии вохидхои фразеологии забони точикй хамчун сармаънои он ба хисоб меравад. Он метавонад дар заминаи тасвири мафхумхои алохида дар ^олаби вохидхои фразеологй дар шакли холис ё бо олудагихои дигар тобишхои маъной зохир шавад. Мушохидахо нишон медиханд, ки зохиршавии маънои мафхумй бо унсурхои образнок, эхсосотй ва баходихй мундаричаи асосии маънои фразеологиро ташкил медихад. Хдмчунин дар зохиршавии маънои мафхумии фразеологй на^ши воситахои тасвири бадей калон аст. Онхо низ дар заминаи вазифахои маъноофарии худ маънои мафхумиро бештар бо дигар лахзахои маъной омезиш медиханд.
Пайнавишт:
I. Адабиёти илми
1. Исаева Н.Ш. Фразеологическая семантика, национальный менталитет и национальная культура //Актуальные вопросы филологических наук: проблемы и переспективы. -Чита, 2011. - С. 82-85.
2. Маджидов Х. Фразеологическая система современного таджикского литературного языка. - Душанбе: Деваштич, 2006. - 406 с.
3. Матвеева Т.В. Полный словарь лингвистических терминов. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2010. - 562 с.
4. Мацидов X Вохиди фразеологй ва образи бадей //Адаб. - 1993. - №9-10. - С. 10-12.
5. Мацидов X Забони адабии муосири тоцик. - Ц.1. Лугатшиносй. - Душанбе, 2007. - 242 с.
6. Мацидов X. Таркибуои фразеологй //Мактаби советй. - 1980. - №1. - С. 21-24.
7. Мацидов X. Фразеологияи забони уозираи тоцик. - Душанбе, 1982. - 104 с.
8. Мацидов X. Цумлауои фразеологй //Мактаби советй. - 1978. - №5. - С. 15-19.
9. Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. - Москва: Высшая школа, 1988. - 168 с.
10. Очилова М.И. Корбурди киноя дар тафсири «Кашшоф»-и Цоруллоу Замахшарй //Паёми ДМТ. Бахши илмуои филологй. - Душанбе, 2018. - №6. - С. 257-260.
11. Тоуирова Ц. Лексикаи забони адабии уозираи тоцик. - Душанбе, 1967. - 80 с.
12. Шаховский В.И. Соотносится ли эмотивное значение слова с понятием // Вопросы языкознания. - 1987. - №5. - С. 47-58.
13. Шмелев Д.Н. Очерки по семасиологии русского языка. - Москва: Просвещение, 1964. - 244 с.
14. Шоимардонов И. Мафууми истиора дар забонуои англисй ва тоцикй //Паёми ДМТ. Бахши илмуои филологй. - Душанбе, 2019. - №6. - С. 97-102.
15. https://studopedia.info/10-35701.html.
II. Сарчашмахв
1. Айнй С. Дохунда. - Душанбе, 2017. - 381 с.
2. Акобир Ц. Кууистонй. - Душанбе, Адиб, 1987. - 256 с.
3. Акобиров Ц. Пазмонй. - Душанбе: Адиб, 1991. - 320 с.
4. Гулрухсор. Занони Сабзбауор (марзи номус). - Душанбе: Адиб, 2019. - 432 с.
5. Зоуир А. Завол. - Душанбе: "Адиб", 2015. - 296 с.
6. Икромй Ц. Духтари оташ. - Душанбе: Адиб, 2009. - 557 с.
7. Куузод У. Роуи паси агба. - Душанбе: Ирфон, 1987. - 384 с.
8. Мирзо К. Ишци сархур. - Душанбе: Адиб, 2020. - 240 с.
9. Мирзо К. Марги бегуноу. - Душанбе: Адиб, 2012. - 528 с.
10. Мирзоев К. Нишони зиндагй. - Душанбе: Адиб, 1993. - 496 с.
11. Мусо Ш. Чеураи модар. - Душанбе: Адиб, 2012. - 408 с.
12. Мууаммадиев Ф. Мууоцирон. - Сталинобод, 1959. - 192 с.
13. Мууаммадиев Ф. Палатаи кунцакй. - Душанбе: Ирфон, 1974. - 324 с.
14. Нацмиддинов М. Даре мацрои нав мецуяд. - Душанбе: «Ирфон», 1968. - 264 с.
15. Ниёзй Ф. Сарбозони бесилоу. - Душанбе, 1989. - 415 с.
16. Самад А. Гардиши девбод. - Душанбе: Адиб, 2007. - 568 с.
17. Самадов А. Паррончакуо. - Душанбе, 1963. - 192 с.
18. Улугзода С. Восеъ. - Душанбе: Ирфон, 1979. - 368 с.
19. Улугзода С. Навобод. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 368 с.
20. Улугзода С. Субуи цавонии мо. - Сталинобод, 1956. - 354 с.
21. Фируз Б. Тору пуд. - Душанбе: Маориф, 1985. - 208 с.
22. Х^амдам А. Оби зери ях. - Душанбе: Ирфон, 2011. - 272 с.
23. %ошимов У. Нур ва соя. - Душанбе: Маориф, 1982. - 160 с.
24. Цалил Р. Асаруои мунтахаб. Ц.2. Шуроб. - Душанбе: Адиб, 1988. - 464 с.
Reference Literature:
1. Isayeva N. Sh. Phraseological Semantics, National Mentality and National Culture // Actual Issues of Philological Sciences: Problems and Perspectives. - Chita, 2011. - pp. 82-85
2. Madjidov Kh. Phraseological System of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Devashtich, 2006. - 406pp.
3. Matveyeva T. V. Complete Dictionary of Linguistic Terms. - Rostov-on-Don: Phoenix. 2010. - 562pp.
4. Madjidov Kh. Phraseology Unit and Artistic Image // Education. 1993, № 9-10. - pp. 10-12
5. Madjidov Kh. Tajik Modern Literary Language. - Volume 1. Lexicography. - Dushanbe, 2007. - 242pp.
6. Madjidov Kh. Phraseology Structure // Soviet School. 1980, №1. - pp. 21-24
7. Madjidov Kh. Phraseology of Modern Tajik Language. - Dushanbe, 1982. - 104 pp.
8. Madjidov Kh. Phraseological Expressions // Soviet School. - 1978, №5. - pp. 15-19
9. Nikitin M. V. The Grounds of the Linguistic Theory of Meaning. - Moscow: Higher School. 1988. - 168 pp.
10. Ochilova M. I. Application of Allegory in Interpretation in «The Pioneer» by Chorulloh Zamhashari // DMT Tidings. Philological Sciences Section. - Dushanbe, 2018, №6. - pp. 257-260
11. Tohirova K. Lexis of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe, 1967. - 80 pp.
12. Shahovsky V. I. Does Emotive Meaning of Word Correlate with its Notion? // Issues of Linguistics. - 1987, №5. - pp. 47-58
13. Shmelyov D. N. Essays on Russian Language Semasiology. - Moscow: Enlightenment. 1964. - 244 pp.
14. Shoimardonov I. The Notion of Allegory in Tajik and English Languages // DMT Tidings. Philological Sciences Section. - Dushanbe, 2019, №6. - pp. 97-102
15. https://studopedia.info/10-35701.html.
Origins:
1. Aini S. Dohunda. - Dushanbe, 2017. - 381 pp.
2. Akobir Dj. Mountainous Land. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 256pp.
3. Akobirov Dj. The Yawning. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1991. - 320 pp.
4. Gulruhsor. The Women of Sabzbahor (Dignity of the Country). - Dushanbe: Man-of-Letters, 2019. - 432 pp.
5. Zohir A. Sunset. - Dushanbe: Man-of-Letters. 2015. - 296pp.
6. Ikromi Dj. The Daughter of Fire. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2009. - 557pp.
7. Kokhzod E. The Road across the Rear Part of the Mountainous Overall. - Dushanbe: Cognition, 1987. - 384 pp.
8. Mirzo K. Free Love. Dushanbe: Man-of-Letters, 2020. - 240pp.
9. Mirzo K. Death without Sin. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 528pp.
10. Mirzoyev K. The Aim of Life. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. - 496pp.
11. Muso Sh. Mother's Face. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 408pp.
12. Mukhammadiyev F. Emigrants. - Stalinabad, 1959. - 192 pp.
13. Mukhammadiyev F. The Word in the Corner. - Dushanbe: Cognition, 1974. - 324 pp.
14. Najmiddinov M. The River Flows along the New Bed. - Dushanbe: Cognition. 1968. - 264 pp.
15. Niyozi F. Sarbozes Deprived of Arms. - Dushanbe. 1989. - 415 pp.
16. Samad A. The Whirl of Tornado. - Dushanbe: Man-of-Letters. 2007. - 568 pp.
17. Samadow A. Nestlings. - Dushanbe: 1963. - 192pp.
18. Ulugzoda S. Vose. - Dushanbe: Cognition, 1979. - 368pp.
19. Ulugzoda S. Navobod. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 368pp.
20. Ulugzoda S. The Morn of our Youth. - Stalinabad, 1956. - 354 pp.
21. Firuz. The Thread of Dozen. - Dushanbe: Enlightenment, 1985. - 208pp.
22. Khamdam. Water under Ice. Dushanbe: Cognition, 2011. - 272 pp.
23. Khoshimov E. Under the Shade of Light. - Dushanbe: Enlightenment, 1982. - 160pp.
24. Djalil R. Selected Works. Shurab. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 464pp.
УДК811/21/22
Цобилов Ахмад Абдуллоевич, унвонцуи кафедраи забони тоцикии МДТ "ДДХ ба номи академик Б. Fафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Кобилов Ахмад Абдуллоевич, соискатель кафедры таджикского языка ГОУ "ХГУ имени академика Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
Kobilov Ahmad Abdulloyevich, claimant for candidate degree of the Tajik Language department under the SEI «Khujand State University named after B.Gafurov» (Tajikistan, Khujand) E-MAIL:
Вожахои калиди: пешванди уам-, унсуруои калимасоз, унсури лугавй, мутарцимон, "Тарцумаи Тафсири Табарй", таркиби лугавии забон, сатуи истифодаи пешванд, забони тоцикй
Нацши калимасозии пешванди уам- дар яке аз осори арзишманди даврони Сомониён -"Тарцумаи Тафсири Табарй" баррасй гардидааст. Дар заминаи маводи фаровони фактологй нишон дода шудааст, ки пешванди мазкур дар баробари имкони калимасозии вожауои сохтаи дар уар давру замон маъмул боз дар натицаи васл гардиданаш ба унсуруои лугавй калимауое сохтааст, ки дар таърихи забони тоцикй нодир буда, иддае аз онуо хоси забони асари номбурда аст. Хадафи асосии мацола инъикос намудани уиссаи осори тарцумавй дар ганомандии таркиби лугавии забон дар мисоли калимасозии пешванди уам- ва роуи мураккаби пурпечутобро тай намудани пешванди зикргардида аст. Пешванди мазкур дар тарцумаи "Тафсири Табарй" асосан бо вожауои мансуб ба исму феъл уамроу шуда, унсуруои хушсохтеро ба вуцуд овардааст.
Ключевые слова: префикс уам-, словообразовательные элементы, лексический элемент, «Перевод Тафсири Табари», лексический состав языка, уровень употребления префикса, таджикский язык
Анализируется роль словообразовательного префикса хам- в одном из ценнейших произведений Саманидского периода - "Переводе Тафсири Табари". На основе богатого фактического материала показано, что данный префикс, наряду со словообразовательным потенциалом в образовании распространённых производных слов, а также в результате соединения с лексическими элементами, образует уникальные лексические единицы, часть из которых присуща языку указанной эпохи. Основной целью анализа является отражение вклада переводных произведений в пополнение лексического состава языка на примере словообразовательного префикса уам- и показ длительного и непростого пути названного префикса в таджикском языке. В "Переводе Тафсири Табари " префикс уам-, присединенный к именам существительным и глаголам, образует благозвучные лексические элементы.
Key-words: prefix ham-, word-building elements, lexical elements, translation of «Tafsiri Tabari», basic stock of language words, level ofprefix usage, Tajik language
The author of the article analyzes the role of the word-building prefix хам- in one of the most valuable literary productions of the Samanids Period - «Translation of «Tafsiri Tabari».
- 89 -
DOI10.24412-2413-2004-2022-2-89-95
ИЦТИДОРИ КАЛИМАСОЗИИ ПЕШВАНДИ ХАМ- ДАР ТАРЦУМАИ «ТАФСИРИ ТАБАРИ.»
СЛОВООБРАЗОВА ТЕЛЬНЫЙ ПОТЕНЦИАЛ ПРЕФИКСА ХАМ - В "ПЕРЕВОДЕ ТАФСИРИ ТАБАРИ"
WORD-BUILDING POTENTIAL OF PREFIX ХАМ- IN THE TRANSLATION OF «TAFSIRI TABARI»
