ТҮШТҮК КЫРГЫЗСТАНДЫН ОРТО ТОО БИЙИКТИК АЛКАГЫНЫН ЧЫЧКАН СЫМАЛ КЕМИРҮҮЧҮЛӨРҮ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.

ГЕОГРАФИЯ

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.

ГЕОГРАФИЯ

JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY

e-ISSN: 1694-8688

№1(4)/2024, 159-165

ГЕОГРАФИЯ

УДК: 585. 5

DOI: 10.52754/16948688 2024 1(4) 20

ТYШТYК КЫРГЫЗСТАНДЫН ОРТО ТОО БИЙИКТИК АЛКАГЫНЫН ЧЫЧКАН

СЫМАЛ КЕМИРYYЧYЛeРY

МЫШЕВИДНЫЕ ГРЫЗУНЫ СРЕДНЕГОРНОГО ПОЯСА ЮГА КЫРГЫЗСТАНА

MOUSE-LIKE RODENTS OF THE MID-ALTITUDE ZONE OF SOUTHERN KYRGYZSTAN

Атабеков Усен Аданович

Атабеков Усон Аданович Atabekov Uson Adanovich

б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети

к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University

[email protected]_

Абжамилов Сапарбай Ташматович

Абжамилов Сапарбай Ташматович Abzhamilov Saparbay Tashmatovich

б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети

к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University

Кудайберди кызы Зейнегул

Курсанбекова Kbmbm6Y6Y Курсанбековна Kursanbekova Kylymbubu Kursanbekovna

аспирант, Ош мамлекеттик университети

аспирант, Ошский государственный университет _aspirant, Osh State University_

Курсанбекова КылымбYбY Курсанбековна

Курсанбекова КbЛbмбYбY Курсанбековна Kursanbekova Kylymbubu Kursanbekovna

магистр, Ош мамлекеттик университети

магистр, Ошский государственный университет master student, Osh State University

Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

ТYШТYК КЫРГЫЗСТАНДЫН ОРТО ТОО БИЙИКТИК АЛКАГЫНЫН ЧЫЧКАН

СЫМАЛ КЕМИРYYЧYЛeРY

Аннотация

Бул макалада ТYштYк Кыргызстанда орто тоо бийиктик алкактарын байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлврДYн 8 typyhyh 7 ландшафт (карагай, арча, бадал, табигый жээк езен токойлору, агроценоздор, антропогедик-селитебдик, шагал таштуу боорлор) боюнча сандык белYштYPYЛYШYн жана таралышын изилдее жыйынтыктары берилген. Изилдее жыйынтыктары чычкан сымал кемирYYЧYлердYн ичинен доминанттык орунду токой чычканы YЛYштYк катышы (27,4±0,83 %) ал эми, субдоминанттык орунду тYркестан келемиши (13,7±0,64%) ээледи. Ландшафттар боюнча кемирYYЧYлердYн тYрдYк курамы арча, карагай жана табигый жээк езен токойлорунда басымдуулук кылып 4тен тYрдYн байырлаганы жана алардын пайыздык YЛYШY (33,9±0,88 %), (22,8±0,78 %), 15,88±0,68% ди тYЗДY.

Ключевые слова: ландшафт, синантроп, реаклиматизация, доминант, субдоминант, антропогендик-селитебди, экотон, агроценоз.

МЫШЕВИДНЫЕ ГРЫЗУНЫ СРЕДНЕГО ПОЯСА ЮГА КЫРГЫЗСТАНА

Аннотация

В статье представлены результаты количественного распределения и распространения 8 видов мышевидных грызунов, населяющих среднегорные зоны южного Кыргызстана, в 7 ландшафтах (сосновый, можжевеловый, кустарниковый, естественные пойменные леса, агроценозы, антропогенно-селитебные, антропогенно-

селитебные, гравийные склоны). Результаты исследований показали, что среди мышевидных грызунов доминирующее место занимала лесная мышь (27,4±0,83%), а субдоминантное место -туркестанская крыса (13,7±0,64%). В видовом составе грызунов по ландшафтам преобладают можжевеловые, сосновые и естественные тугайные леса, с наличием 4 видов и их процентным содержанием (33,9±0,88%), (22,8±0,78%), 15,88±0,68%.

MEDICO-SOCIAL IMPORTANCE OF A HEALTHY LIFESTYLE IN SHAPING THE HEALTH OF STUDENTS

Abstract

The article presents the results of the quantitative distribution and distribution of 8 species of mouse-like rodents inhabiting the mid-mountain zones of Southern Kyrgyzstan in 7 landscapes (pine, juniper, shrubby, natural floodplain forests, agrocenoses, anthropogenic residential, anthropogenic residential, gravel slopes). The research results showed that among the mouse-like rodents, the forest mouse occupied the dominant place (27.4±0.83%), and the subdominant place was occupied by the Turkestan rat (13.7±0.64%). The species composition of rodents in landscapes is dominated by juniper, pine and natural coastal valley forests, which are home to more than 4 species and their percentage (33,9±0,88 %), (22,8±0,78%), 15,88±0,68%.

Ачкыч свздвр: Ландшафт, синантроп, реакклиматизация, доминант, субдоминант, антропогенно-селитебный, экотон, агроценоз..

Keywords: Landscape, synanthrope, reacclimatization, dominant, subdominant, anthropogenic-residential, ecotone, agrocenosis.

ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

Киришуу

Кыргызстан тоолуу, тоо аралык ар турдуу ереендерге жана башка ландшафттык езгечелуктерге бай елке болуп эсептелет. туштук Кыргызстандын аймагы, негизинен, туштук-батыш Тянь-Шань (Чаткал, Фергана) Алай, Туркестан тоо кыркаларынан турат. Бул тоо кыркаларга жаныбарлар дуйнесунун белунуштеру эки мыйзам ченемдуулукке баш ийет. Биринчиден, жаныбарлардын горизонталдык (тундук чыгыштан, туштук батышка карай) сандык сапаттык жактан таралышы боюнча кескин айырмаланат. Экинчи мыйзам ченемдуулук, фаунанын тилкесинен таралышы болуп эсептелет.

А.И.Янушевич тоо кыркаларын ландшафттык тилкелерди уч белукке белуп караган: 1) тоо этегиндеги алкак (дециз децгээлинен бийиктиги 500-1800 м); 2) орто тоо алкагы (дециз децгээлинен бийиктиги 1800-2800 м); 3) бийик тоо алкагы (дециз децгээлинен бийиктиги 2800-3500 м. жана андан жогору).

Изилдее методдору

Чычкан сымал кемируучулердун биологиялык, экологиялык езгечелуктерун изилдеелер илимий комплекстик мунезде (алардын турдук курамы, сандык керсеткучу, горизонталдык, алкактык, ландшафттык, зоогеографиялык таралуу езгечелуктеру) жургузулду. Мында чычкан сымалдууларды кармоо жана аларга эсеп жургузуу зоологиялык жана экологиялык илимий изилдеелерде колдонулуучу капкан-сызык усулунун жардамында жургузулду. Кармоочу курал катарында "Геро" тибиндеги капкандары (В.В.Кучерук, 1952) колдонулду. Аталган усул боюнча "Геро" тибиндеги капкандары тандалып алынган стацияга бир сызык бойлото 4 сутка катарынан коюлду. Мында ар бир сызык 25 капкандан туруп, ар бир капкандын аралыгы 5-7 метрди тузет. Азгыргыч зат катары капкандарга есумдук майга куурулган нан же майга каныктырылган губкалар колдонулду Капкандар кунуне эрте менен эрте жана кечинде текшерилип турулду. Кандай гана жыйынтык болбосун 4 кунден кийин сызык башка стацияларга жылдырылат. Ошентип, бир сызыкта иштетилген капкандардын саны 100 ге барабар болот да, жаныбарларга эсеп жургузууде алардын сандык керсеткучу 100 капкан-суткага тушуу керсеткучун аныктайт.

Изилдее жыйынтыктары

Орто тоо бийиктик алкактагы ландшафттар негизинен, табигый ландшафттар болуп эсептелет. Бирок, антропогендик факторлордун таасири астында орто тоо бийиктик алкактарда дагы, кээ бир ландшафттар езгерулген ландшафттарга айланган. Мисалы, бул бийиктик алкактагы агроценоздор, антропогендик-селитебдик курулуштар, ж.б езгерулген антропогендик ландшафттар пайда болгон. Жалпылап айтканда, бул бийиктик алкакта, негизинен, табигый ландшафттар басымдуулук кылат. Бирок, бул табигый ландшафттар дагы акыркы жылдары езгеруулерге дуушар болууда. Мындай езгеруулер негизги токойлордун кыйылышы, жацы токойлордун пайда болуусу, айыл чарба малдарына жайыт катары кеп пайдалануу, ацчылык жаныбарларды кырып жок кылуу, мал сарайларды куруу ж.б. адам баласынын тиричилик аракетинин натыйжасында ар кандай ландшафттык езгеруулерге дуушар болуп жатат.

Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

Кеп жылдык изилдеенун натыйжасында, орто тоо бийиктик алкакта чычкан сымал кемируучулердун 8 туру жашаганы тастыкталды (1-таблица).

1-таблица. Орто тоо бийиктик алкагында кездешкен чычкан сымал кемируучулердун сандык

керсеткучу.

№ ТYрлeр %

1. Токой барак куйругу 10,1±0,56

2. Корум момолою 0,86±0,11

3. Памир момолою 11,1±0,82

4. Кадимки момолой 2,78±0,30

5. Токой чычканы 27,4±0,83

6. Yй чычканы 9,72±0,55

7. Туркестан келемиши 13,7±0,64

8. Боз келемиш 8,24±0,51

Бул чычкан сымал кемируучулердун ичинен токой чычканынын, памир момолоюнун жана туркестан келемишинин сандык керсеткучу жогору экендиги далилденди.

Бул алкакта саны жогору чычкандардын ичинен доминант болуп токой чычканы жана эсептелди, б.а., чычкан сымал кемируучулердун ичинде 27,4±0,83%, ал эми саны жагынан экинчи орунду ээлеген же субдоминанттык турлер туркестан келемиши 13,7±0,64% жана памир момолою 11,1±0,82% тузду (1-сурет).

1-CYрвт. Орто тоо бийиктик алкагында кездешкен чычкан сымал кемируучулердун турдук курамы.

Жалпылап айтканда, бул бийиктик алкакта чычкан сымал кемируучулердун турдук курамы жана сандык керсеткучтеру мурдагы адабияттык маалыматтардагыдай эле болуп жатат. Бирок, чычкан сымал кемируучулердун фауналык мунездемесунун езгерулгендугун байкоого болот. Мисалы, жацы тур боз келемиш орто тоо бийиктик алкагына чейин ареалын кецейтип жатканын айтсак болот. Ошондой эле, бул алкакта, тоо-этегиндеги алкактай эле

ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

маданий ландшафттарда (агроценоздор) антропогендик-селитебдик ландшафттарда) чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн сандык кeрсeткYчтeрY жогорулап жатат. Мисалы, бул чычкандардан YЙ чычканы, тYркестан келемиши, боз келемиштер кирет. Бул синантроптук тYрлeрдYн саны орто тоо бийиктик алкактарда бардык чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн ичинен агроценоздордо - 12,8%, антропогендик-селитебдик курулуштарда 9,94% ти тYЗYшeт. Албетте, чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн фауналык курамдык eзгeрYШY (боз келемиштин пайда болушу, синантроптук чычкандардын санынын eсYШY), сандык кeрсeткYЧYHYн жогорулашы, ар тYPДYY инфекциялык жана инвазиялык оорулардын таралышына (эпизоотологиялык), ал оорулардын адамдарга жугузуу (эпидемиялык) ыктымалдуулугунун жогорулашы бир катар актуалдуу проблемалардын пайда болушуна алып келYYДe.

Орто тоо бийиктик алкактагы жайгашкан ландшафттарды изилдee учурунда аларды 7 типке бeлYп карадык (2-таблица).

2-таблица. Чычкан сымал кемирYYчYлeрдYн тYрлeрYHYн орто тоо бийиктик алкактардагы

ландшафттар боюнча бeлYштYPYЛYшY•

№ Ландшафттар № Чычкан сымал кемируучулердун турлеру %

1. Корум момолою

1. Карагай токойлору 2. Памир момолою 15,8±0,68

3 Токой чычканы

4. ТYркестан келемиши

1. Токой барак куйругу

2. Арча токойлору 2. Корум момолою 33,9±0,88

3. Памир момолою

4. Токой чычканы

1. Токой барак куйругу

3. Шагал таштуу боорлор 2. Кадимки момолой 7,56±0,49

3. Памир момолою

4. Токой чычканы

1. Токой чычканы

4. Бадал токойлору 2. Yй чычканы 2,30±0,28

3. ТYркестан келемиши

1. Токой барак куйругу

5. Табигый жээк экотондору 2. Кадимки момолой 22,8±0,78

3. Токой чычканы

4. ТYркестан келемиши

Антропогендик селитебдик ландшафттар 1. Yй чычканы

6. 2. ТYркестан келемиши 13,4±064

3. Боз келемиш

7. Агроценоздор 1. Yй чычканы 3,74±0,35

2. ТYркестан келемиши

Бул ландшафттар боюнча чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн тYрлeрYHYн бeлYHYштeрYн анализдеп караганда, бардык ландшафттарда чычкандардын ^п тYPДYYЛYГY жогору экендиги далилденди. Бирок, бул бийиктик алкакта, дагы адам баласынын тиричилик аракетинин натыйжасында экинчилик eзгeрYЛгeн ландшафттар да орун алган. Мисалы, агроценоздор (айдоо аянттары) жана антропогендик-селитебдик (кампа, сарай, ж.б. курулуштар) объектилер. Орто тоо бийиктик алкагындагы ландшафттарда чычкандардын тYPДYк курамы чычкандардын 4 тYPYнeн куралган. Орто тоо бийиктик алкакта ландшафттардын ичинен чычкандар жашап кeбeЙYШY YЧYн эц ьщгайлуусу болуп арча токой ландшафты эсептелди.

Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

Себеби, арча токой ландшафттарда кармалган чычкандар орто тоо бийиктик алкактагы башка ландшафттарда кармалган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн жалпы санынын ичинен 33,9±0,88% тYЗгeн.

Чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн биокeптYPДYYЛYГYHYн саны жагынан жогору болгон арча токой ландшафттарынан кийинки орунда табигый жээк экотондору экендиги белгиленди. Мисалы, бул жерде бардык ландшафттарда кармалган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн ичинен 22,8±0,78% кездешет (2-CYрeт).

40 35 30 25 20 15 10 5

ме-жан койло

□ юпоге литебд дшаф!

-л

г, ■

Карагай Арча Ме токойлору токойлору то гак Бадал Табигый жээк Антс ру токойлору экотондору се лан ндик Агроценоздор ик тар

2-CYрвт. Чычкан сымал кемирYYчYлeрдYн тYрлeрYHYн орто тоо бийиктик алкактарындагы

ландшафттар боюнча бeлYштYPYЛYшY•

Бул чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн сан жагынан эки ландшафттан кийинки же YЧYнчY орунду антропогендик-селитебдик ландшафттар ээледи. Бул ландшафттардагы чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн сандык кeрсeткYЧY бардык ландшафттарда кармалган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн санынын ичинен тиешелYY тYPДe 15,8±0,68% жана 13,9±0,64 тYЗYшeт.

Ошентип, орто тоо бийиктик алкагында жайгашкан ландшафттардагы чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн тYPДYк курамы жана сандык кeрсeткYчтeрY жогору экендиги далилденди. Бул алкакта чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн кeп тYPДYYЛYГY жана саны жагынан жогору болгон ландшафттар болуп арча токойлору, андан кийин табигый жээк экотондору белгиленди. Себеби, бул бийиктик алкактагы ландшафттар, негизинен, тоо этегиндеги ландшафттарга караганда экологиялык тец салмактуулугу бузула элек, эгер бузулса да анчалык децгээлде эмес экендиги менен айырмаланат.

ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

Адабияттар

1. Абдыкааров, А. М. Кулун-Ата мамлекеттик коругунда байырлаган сейрек кездешуучу cyt эмYYчYЛ0р / А. М. Абдыкааров, А. Т. Кимсанова, Б. Пиримкул К // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Vol. 2, No. 2. - P. 129-136. - EDN: UAAZJM.

2. Абдыкааров, А. М. Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн тYPДYк курамы жана сандык бeлYштYPYЛYШY / А. М. Абдыкааров, У. А. Атабеков, К. К. Курсанбекова // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Химия. Биология. География. - 2023. - No. 2(3). - P. 7-13. - DOI: 10.52754/16948688_2023_2(3)_2. - EDN: BLQHER.

3. Айзин, Б.М. Определитель грызунов Киргизской ССР [Текст] / Б.М.Айзин.- Фрунзе: Кирг. Респ. противочум. станция, 1947.- 40 с.

4. Алтыбаев К.И. Материалы к изучению паразито-хозяинных отношений мышевидных грызунов в Алайском природном очаге чумы [Текст] / К.И. Алтыбаев // Вестн. Ош. гос. ун-та: Весен. сес. «Активизация творческих возможностей молодых ученых вузов Юга Кыргызстана».- 2002.- С. 12-14

5. Алымкулова, А.А. Серая крыса в Чуйской долине [Текст]: автореф. дис. ... канд. биол. наук / А.А.Алымкулова. - Бишкек, 1997.- 25 с.Атабеков, У.А. Мышевидные грызуны Южного Кыргызстана [Текст] / У.А.Атабеков // Биол. науки Казахстана.- 2011.- №1.-С. 15-21.

6. Атабеков, У.А. Грызуны (Rodentia) Падыша-Атинского государственного заповедника [Текст] / У.А.Атабеков // Исследования живой природы Кыргызстана: сб.ст. / Биол.-почв. ин-та Нац. АН Кырг. Респ.- Бишкек, 2011.- Вып.1.- С. 38-41.

7. Атабеков, У.А. Распространение и численность популяций лесной мыши (Apodemus sуlvaticus L., 1758) в различных ландшафтах Южного Кыргызстана [Текст] / У.А.Атабеков // Исслед. живой природы Кыргызстана: сб. ст. / Биол. -почв. ин-т Нац. АН Кырг. Респ.- Бишкек, 2002.- Вып.4.- С. 140-143. Кузнецов, Б.А. Определитель позвоночных животных фауны СССР [Текст] / Б.А.Кузнецов.- М.: Просвещение, 1975. - Ч.З.- 208 с.

8. Кулназаров, Б.К. Материалы к изучению млекопитающих на преобразованных ландшафтах Южного Кыргызстана [Текст] / Б.К. Кулназаров, Г.А.Садыкова // Актуальные экологические проблемы Кыргызстана: Материалы Респ. науч. конф.-Ош, 1993.- С. 38-39.

9. Кулназаров, Б.К. Кыргызстандын жаныбарлар дYЙнeсY, аларды коргоо жана сарамжал пайдалануу проблемалары [Текст] / Б.К.Кулназаров, Н.Б.Байдоолотов, Б.А.Токторалиев.-Ош, 1994.- 176 с.

10. Кулназаров, Б.К. Общая экология [Текст] / Б.К. Кулназаров.- М.: Крас. пролетарий, 1999.- 362 с.