CC BY
4ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№1(4)/2024, 107-115
БИОЛОГИЯ
УДК: 633. 7
DOI: 10.52754/16948688 2024 1(4) 14
КЫРГЫЗСТАНДЫН ТYШТYГYНДeГY ТООЛОРДУН eСYМДYКТeРYН
бийиктик алкактуулугу жана анын типтеринин eзгeчeлYГY
ВЫСОТНАЯ ПОЯСТНОСТЬ ГОРНЫХ РАСТЕНИЙ ЮГА КЫРГЫЗСТАНА И
ОСОБЕННОСТИ ЕЕ ТИПОВ
ALTITUDE ZONE OF MOUNTAIN PLANTS IN THE SOUTH OF KYRGYZSTAN AND
FEATURES OF ITS TYPES
Эргашов Садирали
Эргашов Садирали Ergashov Sadirali
г.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.г.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Geographical Sciences, Associate Professor, Osh State University
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
КЫРГЫЗСТАНДЫН ТYШТYГYНДeГY ТООЛОРДУН eСYМДYКТeРYН
бийиктик алкактуулугу жана анын типтеринин eзгeчeлYГY
Аннотация
Макалада Кыргызстандын географиясы предметине таандык тоолорундагы вCYмдYктврдYн алкактуулугу жана аларды сарамжалдуу колдонуу менен ecYMAYKTepAY пайдалануу маселелери каралды. ИзилдввнYн максаты болуп, тоо капталындагы вCYмдYктврдYн фитогеографиялык взгвчвлYктврYн салыштырып изилдвв саналат. Аймактагы вертикалдык алкактарды YЙрвнYYДв системалуу иликтвв методу колдонулду. Кыргызстандын физикалык географиясы предметине таандык Кыргызстандын тYштYГYндвгY тоолорундагы вCYмдYктврдY типтерге бвлYштYPYY жана фитогеографиялык жактан сарамжалдуу пайдалануу эрежелери такталып, аларды практикада пайдалануу багыты эсепке алынды. Жыйынтыгында тоолордогу вCYмдYктврдYн типтери боюнча аларды сарамжалдуулуктун негизинде вCYмдYктврдвн туура пайдалануунун жолдору сунушталды. Материалда изилденYYHYн назариялык жана усулдук негиздерин фитогеография, табигый география предмети жаатында эмгектенген илимпоздордун илимий жана усулдук иштелмелери TYЗДY. Алардын катарына Н.А. Северцов, А.Н. Краснов, С.Н. Коржинский, Б.А. Федченко, И.В. Выходцев, Е.М. Лавренко, С.Я. Соколова вндуу окумуштуулардын концептуалдык изилдввлврY менен тыгыз байланышта аткарылды. Илимий макала аймактын вCYмдYк ресурстарын туура пайдаланууда ар кандай мамлекеттик программаларда жагымдуу натыйжаларын кошо кароого илимий негиз боло алат.
Ачкыч свздвр: алкак, бийиктик, сарамжалдуу, аймак, каптал, антропоген, тип, сектор, саванна, шалбаа, субальпы, альпы, эфемер.
ВЫСОТНАЯ ПОЯСНОСТЬ ГОРНЫХ РАСТЕНИЙ КЫРГЫЗСТАНА И ОСОБЕННОСТИ ЕЕ ТИПОВ
Аннотация
В статье рассмотрены вопросы ареала растений гор, относящихся к предмету географии Кыргызстана и рационального использования растений. Цель исследования - сравнить фитогеографические особенности растений на склонах гор. Исследования - сравнить фитогеографические особенности растений на склонах гор. Для изучения вертикальных структур региона использован метод систематического исследования. Уточнены правила классификации растений гор южного Кыргызстана, относящихся к предмету физической географии Кыргызстана, на типы и рационального использования фитогеографии, а также учтены направления их практического использования. В результате по типам растений в горах были предложены способы правильного использо вания растений, основанные на их хозяйстве.
ALTITUDE ZONE OF MOUNTAIN PLANTS IN THE SOUTH KYRGYZSTAN AND FEATURES OF ITS TYPES
Abstract
The article discusses the issues of the range of mountain plants related to the subject of geography of Kyrgyzstan and the rational use of plants. The purpose of the study is to compare the phytogeographical features of plants on mountain slopes. Research - compare the phytogeographical features of plants on mountain slopes. To study the vertical structures of the region, a systematic research method was used. The rules for classifying plants of the mountains of southern Kyrgyzstan, related to the subject of physical geography of Kyrgyzstan, into types and rational use of phytogeography have been clarified, and the directions of their practical use have also been taken into account. As a result, according to the types of plants in the mountains, methods for the proper use of plants based on their management were proposed.
Ключевые слова: ареал, высота, рациональный, площадь, склон, антропогенный, тип, сектор, саванна, луг, субальпийский, высокогорный, эфемерный.
Keywords: area, height, rational, area, slope, anthropogenic, type, sector, savanna, meadow, subalpine, high-mountain, ephemeral.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Киришуу
Кыргызстандын тYштYГYндeгY тоолуу, тоо аралык ереендерде таралган eсYмдYктeрдYн бийиктик алкактарында фитогеографиялык eзгeчeлYктeр аз изилденген. Акыркы жылдарда тоо капталдарындагы ландшафттар eсYмдYк кемпоненттери антропогендик факторлордун таасиринин натыйжасында (тоо-кен, казуу, ГЭС, суу сактагычтардын курулушу, айдоо аянттарынын кeбeЙYп жатышы, ошондой эле мал чарбасынын кeбeЙYШY ж.б.) терс eзгeрYYлeргe учуроодо. Ошондуктан, eзгeрYлгeн ландшафттардагы eсYмдYктYн ар тYPДYYЛYГYн кыскаруусу теориялык, практикалык жактан ете чоц мааниде ээ. Кыргызстандын тYштYГYндeгY тоолурундо eсYмдYктeрдYн бийиктик алкактуулугу, анын изилдениши менен байланыштуу маселелерди тактоо максаты каралды [11].
Материалда изилденYYнYн назариялык жана усулдук негиздерин фитогеография, табигый география предмети жаатында эмгектенген илимпоздордун илимий жана усулдук иштелмелери TYЗДY. Алардын катарына Н.А. Северцов, А.Н. Краснов, С.Н. Коржинский, Б.А. Федченко, И.В. Выходцев, Е.М. Лавренко, С.Я. Соколова eвдYY окумуштуулардын концептуалдык изилдeeлeрY менен тыгыз байланышта аткарылды. Илимий макала аймактын eсYмдYк ресурстарын туура пайдаланууда ар кандай мамлекеттик программаларда жагымдуу натыйжаларын кошо кароого илимий негиз боло алат. Макалада теменде^дей изилдее милдеттери коюлду:
> ЭсYмдYктeрдYн тоо капталы боюнча бийиктиктерде айырмаланышын себебин тактоо;
> Кыргызстандын тYштYГYндeгY eсYмдYктeрдYн геоботаникалык бeлYHYШYн eзгeчeлYктeрYн изилдее;
^ Фергана жана Фергана-Алай алкак тибин eсYмдYктeрYн салыштырып YЙрeнYY;
> Каптал ландшафттарындагы eсYмдYк алкактарын жайгашуу айырмачылыктарын изилдее;
> Кыргызстандын тYштYГYндeгY eсYмдYктeрдYн бийиктик алкактарын эки тибин чиймеден карап талдоо.
Маселенин коюлушу
ТYштYк Кыргызстандагы тоо системасы анын ичинде eсYмдYктeрдYн горизонталдык жана бийиктик боюнча таралышы жалпы климаттык мыйзам ченемдYYЛYктeргe, ошондой эле рельеф, антропогендик таасирлер астында eзгeрYЛYп таралган. Кыргызстандын тYштYГYндeгY тоолордогу ландшафттарынын ар бир компонентине (рельеф, климат, суулары, топурак, eсYмдYктeр, жаныбарлар) байланыштуу бийиктик алкактары, типтерине мунездеме берилди. Себеби, бул тоо капталын мYнeзYн эске албай туруп, eсYмдYк алкактарын потенциалын аныктоо мYмкYн эмес. Мындай eзгeрYYлeр eсYмдYк ресурстарын туура пайдаланууда ар TYPДYY маселе жараткан.
2021-жылдын 16-декабрында БУУнун башкы ассемблеясында Кыргызстандын демилгесин колдогон жана 2022-жылды "Тоолорду eнYктYPYY эл аралык жылы" деп жарыялоону туура табышкан. Ошого байланыштуу Кыргызстандын тYштYГYндeгY бийик
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
тоолордо eсYмдYктeрдYн алкак типтерине маани берилиши зарыл [1]. 0рeeндeрдYн капталдарында жашылдандыруу иштери аткарылат.
Акыркы мезгилде тоолордогу мeцгYлeрдY, eсYмдYк-топурак компоненттерди коргоо, экологиялык мамиле жасоо багытында олуттуу иштер башталганына KY6e болуудасыздар. Жыл сайын жергебизде кeчeт бактар отургузулуп, жашылдандыруу иштери колго алынууда. КeчeттeрдY отургузууда колго тийгенин эле отургуза бербей, жердин шартына eсYШYнe жараша тYШYм берYYЧY, чечмелеп айтсак, eрYк, алма, карагат, мисте, ит мурун сыяктуу жапайы шартта ecYY4Y, дарычылыгы да бар, органикалык жемиш катары да, кайра пайда келтире турган мeмe дарактарды отургузууга артыкчылыктар берилмекчи [1].
Ошондуктан, тYЗДYктeрдeн айырмаланып тоолуу аймактарда анын ичинде Кыргызстандын тоо капталдарында бийиктик алкактуулук менен eсYмдYктeр таралганын эске алуу менен eсYмдYктeр катмарын тоонун этегинен бийиктикке карай алкактар менен орун алары маанилYY.
ЭсYмдYктeрдYн тоо капталы боюнча алкактарда жайгашуусуна температуранын тeмeндeшY, рельефтин бийиктиги себепчи болот. Тоо капталында атмосфералык жаан-чачын, абанын нымдуулугу, булуттуулук факторлорун таасири болот. Бул факторлор eсYмдYктeрдYн тоо капталындагы алкак болуп жайгашуусуна себепчи боло алат.
Илимий негизде eсYмдYктeрдYн тоо капталындагы вертикалдык-алкактуулугу тууралуу П.П. Семенов - Тяншанский (1827-1914) изилдеген.
XIX кылымдын башында тоолордун бийиктик алкактары багытында Н.А. Северцов, А.Н. Краснов, С.Н. Коржинский, Б.А. Федченко жана башкалар изилдеген. Совет доорунда Е.П. Коровин, К.В. Станюкович, Р.А. Аболин, М.В. Культиасов, М.Г. Попов, И.В. Выходцев, Е.М. Лавренко, С.Я. Соколова жана башкалардын, eсYмдYктeрдYн бийиктик алкактуулугун аныктоодо салымдары чоц болгон [2].
Тоолордогу eсYмдYктeрдYн алкактуулук принциби боюнча географиялык - ботаникалык бeлYштYPYYлeр жYргYЗYлгeн. Айрыкча, М.Г. Попов (1929) тарабынан тоолордогу 7 «пояс» изилденип, бeлYштYPYлгeн. Анткени, адам баласынын eсYмдYк ресурстарынан жогорудагы алкактуулук мыйзамынын негизинде пайдалануусу алдын ала кeрсeтYлгeн.
Тоо eсYмдYктeрYн сарамжалдуу пайдаланууда ботаникалык-географиялык райондоштуруу жYргYЗYлгeн. Негизинен, Батыш - Тяншандык провинциясы биз YЙрeнYп жаткан Кыргызстандын eрeeндeрYнe таандык. Негизги климаттык фактору жаан-чачындын кeптYГY жана аба температурасынын салыштырмалуу жогору болушу мYнeздYY. Кышында жаан-чачындар кeбYрeeк болот. Ошого байланыштуу, бул провинцияда субтропика зонасына мYнeздYY болгон eсYмдYктeр таралган. Бирок тоо капталынын бийиктик алкактарга баш ийип жайгашуусу Кыргызстандын тYштYГYндeгY тоолордо eсYмдYктeрдYн алкактардагы типтик жайгашуу eзгeчeлYГYн назариялык жана практикалык мааниси артып барууда. Аны тeмeнкY эки тоо кыркаларында кeрYY менен eзгeчeлYктeрYн байкасак болот;
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Фергана алкак тиби:
> Эухриофиттик шалбаа 3000 метрде таркалып есет. Анда жалпак бадалдар, досифора, шилбинин тYрлeрY кездешет.
^ Тогуз тебел, кeбYргeн, кой жалбырагы, альп жылганы, эдельвейс, доцуз сырт YCтeмдYк кылат. Туура эмес пайдалуудан уулуу eсYмдYктeр, кeбeЙYп, фитоценоздогу eсYмдYктeрдYн TYPY азайышы мYмкYн.
> Гемикрафиттик шалбаа eсYмдYктeр есет. Анда арча бадал, Фергана аючасы, буудайык, кулунчак карындыз, чие ж.б. есет. Аймакта тик каптал жана YШYктYY суук температурада eскeндYГYн эске алуу менен алардан чарбада, ацчылыкта аяр мамиле кылуу зарыл.
> Жогорку токой шалбаа тиби; акчечектYY жана кек карагайлуу токой кецири таралга, жайыт катары пайдаланууда, ацчылыкта, туристтик максаттарда эрежени сактоо менен колдонуу зарыл.
^ Жазы жалбырактуу, жацгактуу алкак тиби (1000-1300м) тоо капталда, тоо аралык ереенде таркалган. Алардын тибинде 34 eсYмдYк TYPY кездешет. Мында жацгак, кара алма, мисте, бадам, алча, алмурут, долоно, карамарт, табылгы, алмурут ж.б. есет.
^ Жацгак-меме жемиш токойун аянты кыйла кыскарган, себеби плансыз токой кыйуу, зыянкечтердин зыяны, чабанды иш-чаралары, мал жаюу терс таасирлерди тийгизYYдe.
> Эфемер, кылкандуу алкак тиби 900-1300 метрде таралган. Тоо-eрeeндeрY талаа eсYмдYктeрY, тоо-ереен шалбаа талаа eсYмдYктeрдYн eкYлдeрY ээлейт. Муздак чел тибиндеги климаты суук, кургак, шамалдуу болушу менен езгечеленет. Анда саман, мала гул, кнорринг шыбактары YCтeмдYк кылат. Акыркы кезде бак eстYPYY, арпа, сулу эгуY ж.б. eстYPYY жана рекреациялык иш-чаралар кYчeгeн.
> МистелYY, жарым бадалдуу алкакта 700-900 м бийиктикте eсYмдYктeр есет. Анда жапайы алма, алмурут, аксоктолуу, жылгандуу, брахинодиумдуу eсYмдYктeрдYн басымдуу болуу eзгeчeлYгу бар. Бул алкакта техногендик таасирлер ылдам таасирин берип, бак тигуу, короолор, жолдор, о.э. туристтик иш-чаралар болуп турат. 0CYмдYк-топурак деградациясы кYчeгeндYктeн eсYмдYктeрдY коргоо eзгeчeлYГY кYчeтYЛYшу зарыл.
Фергана-Алай алкак тиби:
^ Криотетроф алкагы 3400-3800м болуп, Алай кара тоолорунун капталдары кирет. Бул алкак тибинде шыбактуу, баялыштуу чел, буудайыктуу талаа, доцуз сырттуу, тогуз тебелдуу альп шалбаалары менен езгечеленет. Бат-бат согуучу суук шамалдын терс таасирине eсYмдYктYн ыцгайлануусу болуп келген. Кыска мeeнeттYY мал жана топоз багуу мYмкYнчYЛYГY бар.
> Криоксерофилдик чептуу, шалбаа тиби 3200-3600 метрде таралган, Фергана алкак тибинен бир кыйла жогору тилкелерге таралгандыгы менен езгечеленет. Убактылуу жылкы багуу, топоз багууга мYмкYнчYЛYк берет.
> Чала чeптуY, арчалуу алкак тиби 2800-3400 метрде орун алган. Анда TYPДYY арчалуу токой, шимYYPЛYY субальп, доцуз сырттуу чептуу eсYмдYктeр мYнeздYY.
^ Арчалуу, талаа алкак тиби 1800-2900 метрде жайгашкан. Анда сейрек арчалуу токой, аска казтаманы, шалбаалуу талаалар таралгандыгы мYнeдYY.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
> Узун бойлуу жарым саванна, бадалдуу талаа 1200-1500 метрде жайгашкан, туран флора, eкYлдeрY, алдынкы азиялык, Жер ортолук дециздик флора элементтерине таандык eсYмдYк тYрлeрYHYн болуусу менен езгечеленет.
^ Жарым саванна тиби 500-1200 метрде таралып саванна сымал талаалардын eсYмдYктeрY тYштYк-чыгыш Фергананын аянттарында таралуу eзгeчeлYГY бар. Кылканатуулар, пияз тYптYY клубендYY eсYмдYктeр тобу кездешет. Жогорудагы эки алкак типтерин пайдаланууда, аары багуу жана рекреациялык ресурс катары пайдаланууда геоэкологиялык эрежелерди сактоо менен келечекте пайдалануу зарыл.
Биз Yйрeнгeн провинцияда Фергана-Алай тибиндеги 6 алкактуулук райондоштурулган [3]. 1990-жылдан кийин кыргызстандык окумуштуулар тарабынан eсYмдYктeрдYн вертикалдык-алкактык таралышы жана райондоштурулушу колго алынган. Ошого байланыштуу Фергана жана Фергана-Алай тиби боюнча маалыматтарды сYрeттeн тактасак болот (1-сYрeт).
СYрeттeн кeрYHYп тургандай Кыргызстандын тYштYГYндeгY тоолуу аймактарында табийгый eсYмдYктeрYн бийиктик алкак боюнча жайгашуусу дециз децгээлинен 401 м ден баштап 3500 м ге чеин таркалган. Алсак, Фергана тибиндеги алкактуулук 700 м ден башталып 3000 м ге чейин бийиктикте жайгашкан. Экинчи Ферган-Алай тибиндеги eсYмдYк алкактуулугу 5001200 м ден башталып 4000 м ге чейинки капталдарда орун алганы кeрYHYп турат. Себеби рельефтин ар тYPДY бийиктикте тургандыгы, сектордуулуктун таасири астында eсYмдYктeрдYн таралуусунда айырмачылыктар бар.
Тоо капталынын бийиктик алкактар eздeрYн курчап турган аймак менен геологиялык-геоморфологиялык тYЗYЛYШY, рельефинин формасы, топурак жана eсYмдYк катмары жана климаттын шарты боюнча бирдей. Айырмачылыгы жаан-чачындын санынын 50-60 мм ге чейин аз же кеп болушу, тоо капталдарында жылуулуктун натыйжасында ташылып келинген тектердин топтолушу, топурак менен гумус катмарынын жука болушу, жайкы жана кышкы температуранын инверциясынын узак убакытка созулушуна байланышат [4].
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
0CYмдYктeрдYн типтеринин бийиктикте жайгашуусу боюнча айырмачылыгы, алардын климаттык аралдарга ылайыкташуусунун негизинде, мицдеген жылдар ичинде (5,0миц ж.) берки мезгилде калыптанган. Тоолордон eсYмдYктeрдYн ылайыктанышуусу, тоо тектеринин анчалык чоц эмес аралыкта кескин eзгeрYп турушу менен байланыштуу.
Тоолордун бийиктиктеринин жогорулап же темендеп барышынын натыйжасында eсYмдYктeрдYн типтеринин eзгeрYШY жYPYп, eсYмдYктeр алгач аралаш алкактар ирээтинде пайда болуп, узак геологиялык жылда азыркы "кош алкактуулукту" (альпы+субальпы, токой+токойлуу шалбаа, токой талаа ж.б.) калыптандырган. Анда кош алкактуулуктун калыптанышына негизги фактор болуп климат саналат. 0CYмдYктeрдYн eсYY динамикасынын жогорку бийиктиктеги тоолордун климатынын ритмикасы менен дал келиши, нымдуулук режиминин eзгeчeлYгу (бууланунун темен болушу), клеткадагы суюктуктагы осмос басымынын жогору болушу саналат [5].
Бийиктик алкактардын темен^ баскычында турган чел, жарым чел жана кургак талаа аянттарында eсYмдYктeрдYн эфемердик тYрлeрY кум-шагалдуу аймакта есет. Алсак Алай тизмектеринде, бийиктикте (2800-3900м) токой-шалбаа, субальпы жана альпа типтеги eсYмдYк катмары таралат [6].
Аталган Фергана-Алай тибиндеги eсYмдYктeрдY сарамжалдуу пайдаланып, YЙрeнYYHYн негизинде мындан ары ресурстарды илимий негизде туура пайдалануунун практикалык иш-чаралары жYргузYлeт. 0CYмдYктeрдYн ресурсун пайдаланууда жогорудагы бийиктик багыттагы сарамжалдаштыруу эске алынат.
Анткени, региондогу айыл чарбада жайыттарды пайдаланууда жогорудагы климаттык маалыматтар эске алынат. Жайыттарды туура пайдаланууда малдын саны, жайыттарды сактоонун жолдору илимий негизде YЙрeнYЛYп, мал багууда пайдаланылат [7].
Биологиялык кеп тYрдYYЛYктYн айрым тYрлeрYнун генофонддору жана экофонддору жок болуунун алдында турат. Мал жайыттарды туура эмес, баш аламандыкта eсYмдYктeрдY пайдалануунун натыйжасында жайыттар жакырданып, пайдасыз формага айланууда [8].
Азыркы кезде Кыргызстандын тYштYГYндeгY тоо системасында 700 eсYмдYк TYPY мал чарбада жана башка багыттарда пайдаланылууда. Андан сырткары тeмeнкYдeй дары чептер: аккониттер, бал берYYЧY eсYмдYктeр, витаминдерге бай eсYмдYктeр, мисте-жацгактар, эфир майлуу eсYмдYктeр, боцктор, фитонциддик, декорадивдик eсYмдYктeр пайдаланылат. Токойлордогу биоартурдYYЛYктY сактоодо жана айлана чeйрeну коргоодо токой фондусунун ролу чоц. Аларды пайдаланууда жогорудагы географиялык-ботаникалык райондоштуруунун негизинде жYргYЗYлбeсe опурталдуу жетишсиздиктер, экологиялык-экономикалык зыяндар келип чыгат.
Ошондуктан, региондогу eсYмдYктeрдYн тоолордогу тYрлeрYн коргоо менен биоартYрдYYЛYктY сактап калуу маселе болууда. Тоо аймактарында 600 га жацгак-мeмeлYY токойлор корголууда. Аларды жана башка eсYмдYк комплекстерин кептеген атайын коргоого алынган аймактар: буйрутмалар, коруктар, улуттук парктар, биосфералык коруктар иш-чараларды аткарышып келет. Кыргызстандын аймактарындагы тоолордо eсYмдYктeрдYн уникалдуу саванналык, субальпылык жана альпылык тYрлeрYн коргоо менен биоартYрдYYЛYктY келечек муундарга камсыздап берYY милдети турат.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Бул аймактарда жоголуп кетYY коркунучу болгон, сейрек кездешYYЧY эндемик eсYмдYктeр о.э. ар тYPДYY жаныбарлар корголуп келинYYДe. Андай иш-чаралар келечек муундарга дагы чоц мYмкYнчYЛYктeрдY берет [9].
Жаратылышты коргоо уюмдарынын жацыча экологиялык багыттагы иш-чараларын аткаруу зарыл.
Кыргызстандын тYштYГYндeгY Фергана жана Фергана-Алай алкак тибин eсYмдYктeрYн тeмeндeгYдeй жолдор менен пайдалануу сунушталат:
1. Эрeeндeн капталга eтYYЧY eсYмдYк типтериндеги жайыттардын аянттык так eлчeмYн алуу менен фермерлерге жайыт участокторун кeп жылдык мeeнeткe бекитип берYY;
2. Малды вегетациялык туура мезгилде жаюу, аларды кезектештирип пайдалануу;
3. Ар кандай минералдык жана органикалык жер семирткичтерди чачуу менен тоют eсYмдYктeрдYн (жарым чeл, талаа eсYмдYктeрYн тYШYмдYYЛYГYн ашыруу).
4. Жайыт eсYмдYктeрYHYн жайында жамгырлатып сугаруунун иш-чараларын колдонуу.
5. Деградацияланган eсYмдYктeрдY калыбына келтирYY менен зыяндуу чeптeрго каршы гербициддерди чагуу керек.
6. Капталдардагы eсYмдYктeр менен байланышса жаныбарлардын тYрлeрYнe шартты сактоо зарыл [10].
Демек, жогорудагы илимий жана практикалык багыттагы иш-чаралардын негизинде eсYмдYк типтерин сактоо менен деградацияга жол бербee жана биоартYPДYYЛYктY коргоп калуу келечек YЧYн зарыл.
Корутунду
1. Кыргызстандын тYштYГYндeгY тоо eсYмдYктeрYHYн вертикалдык-алкактык таралышын изилдeeнYн жацыча кичи типтери алыкталды.
2. Тоо капталдарында eсYмдYктeрдYн бийиктик алкак типтери Фергана жана Фергана-Алай тоолорундагы алкакта климаты кургак болгону жана 500 метр бийик экени такталды.
3. Фергана жана Фергана-Алай алкагындагы 12 айырмаланган eсYмдYк типтеринин CYрeт-схемасы тYЗYЛДY.
4. Тоо eсYмдYктeрYHYн фитогеографиялык eзгeчeлYГY аныкталды жана анын негизинде eсYмдYктeрдYн баалуу тYрлeрYн коргоо, биоартYPДYYЛYктY сактоо менен келечекте пайдалануунун экологиялык долбоору зарыл.
Адабияттар
1. Жапаров С. Жацы Кыргызстанды куруунун багыттары. Бишкек "Принт-экспресс", 2023. 38-39 б.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
2. Исмаилов К. Кыргызстандын тоолуу жайыттарын сактоонун жолдору [Текст] / К. Исмаилов. - Ф.: «Кыргызстан», 1990. - 120 б.
3. Ботбаева М.М. Растительный мир Кыргызстана [Текст] / М.М. Ботбаева. Учебник для вузов. - Б.: «Айат», 2007. - 520 с.
4. Матикеев Т.К., Шербаева З.Э. Тецир Тоонун бийиктик алкактарынын калыптануусунда тосмолуулуктун таасири. ОшМУнун жарчысы, 2020. №2. 144-145б.
5. Свешникова В. М., Водный режим растений и почв высокогорных пустынь Памира. -Труды БОТ. ин-а. Тадж. ССР, 1962, стр. 180-190.
6. Тороев А.М., Ландшафты Алайского хребта и их антропогенные модификации: автореф.. дис. канд.геогр.наук. - Бишкек, 2003. С-6-10
7. Алиев М.А. Тоо климаты жана организм [Текст] / М.А. Алиев. - Ф.:1968.-76б.
8. Низамиев А.Г., Култаева А.К. Кыргызстандын тYштYк аймагынын табигый -туристтик потенциалын баалоонун геоэкологиялык маселелери. [Текст] А.К. Култаева. - Б.: «Улуу тоолор», 2017. - 168 б.
9. Окружающая среда в Кыргызской Республике 2008 - 2012. - Б.: 2013. -59 с.
10. Кулматов Т., Шакирбеков Д. Жаратылыш жабыркабасын. Ф, "Кыргызстан" 1988. 63-65б.
11. Матикеев, Т. К. Тецир-Тоонун (Тянь-Шань) аймагын секторлорго белуу ^^eMY / Т. К. Матикеев // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - No. 1-2. - P. 114-122. - DOI: 10.52754/16947452 2021 1 2 114. - EDN: TKHKXC.
