CC BY
9УДК 93/94
кыргыздардын салттуу дарыгерчилигинде
есумдуктерду таанып билуусу (баткен
облусундагы тарыхый-этнографиялык
изилдеелердун негизинде)
Абдиева Айша Мухаматкуловна,окутуучу, Баткен мамлекеттик университети, Баткен, Кыргызстан Шайбек кызы Санталатхан, магистрант, Чыныкеева Гу.лназ Эргешалиевна т.и.к., доцент Ош мамлекеттик университети, Ош, Кыргызстан gulnaz. сИупукееуаатаИ ги
Аннотация. Кыргыз эли жашоо-тиричилигинде байыртадан каада-салтка, нарк-насилге жана ырым-жырымдарга маани берип, ку.нделук турмуш-тиричиликтеринде тYрдYY жврвлгвлврдY пайдаланып келишкени белгилYY. Ал жврвлгвлвр азыркы ^ндв да вз маанисин жоготпой, Кыргызстандын тYштYк-батыш кыргыздары тарабынан пайдаланылып келет. Макалада кыргыздын салттуу дарыгерчилигинде вCYмдYктврдY таанып билYYCY баяндалат.
Ачкыч свздвр: кыргыздар, элдик дарылоо, вCYмдYктвр, зороастризм, "Авеста", дары чвптвр.
знание растений в традиционной медицине кыргызского народа (на основе историко-этнографических исследований в баткенской
области)
Абдиева Айша Мухаматкуловна, преподаватель, Баткенский государственный университет,
Баткен, Кыргызстан Шайбек кызы Санталатхан, магистрант, Чыныкеева Гульназ Эргешалиевна к.и.н, доцент Ошский государственный университет,
Ош, Кыргызстан цulnaz. сИупукееуаатаИ ги
Аннотация. Известно, что кыргызы с древних времен придавали значение традициям, ценностям и обрядам в своей жизни, использовали в своей повседневной жизни различные обряды. Эти обряды не утратили своего значения и сегодня используются кыргызами юго-западного Кыргызстана. В статье описаны знания о растениях в кыргызской народной медицине.
Ключевые слова: кыргызы, народная медицина, растения, зороастризм, «Авеста», лекарственные травы.
knowledge of plants in traditional medicine of the kyrgyz people (based on historical and ethnographic research in the batken region)
Abdieva Aisha Mukhamatkulovna, teacher, Batken State University, Batken, Kyrgyzstan Shaibek kyzy Santalatkhan, undergraduate, Chynykeeva Gulnaz Ergeshalievna, Candidate of Historical Sciences, Associate Professor,
Osh State University, Osh, Kyrgyztan [email protected]
Abstract. It is known that since ancient times, the Kyrgyz have attached importance to traditions, values and rituals in their lives, used various rituals in their daily lives. These rituals have not lost their significance and are used today by the Kyrgyz of southwestern Kyrgyzstan. The article describes the knowledge about plants in Kyrgyz folk medicine.
Key words: Kyrgyz, folk medicine, plants, Zoroastrianism, Avesta, medicinal herbs.
Сыркоологондо чeптeрдY дартка даба катары колдонуу алгачкы коомдук тYЗYЛYштe - палеолит доорунда келип чыккан. Адамдар есумдуктерду тамак-аш катары жыйнашкан жана колдонууда алардын дарылык касиетин байкаган. Байыркы адамдар азыркы кездеги адам баласына салыштырмалуу аз eмYP CYPYшсe да, мезгилине, тагыраак айтканда, дооруна жараша ден-соолугуна кам кeрYп, ооруп калганда, же ацчылыкта жырткычтардан жаракат алганда, e3 eмYPYн сактап калуу YЧYн аракет жасашкандыгы туурасында археологиялык булактардагы маалыматтар тастыктайт. ЭздeрY тамак-аш катары колдонуп ж^рген чeптeрдY бара-бара YЙрeнYп, тYрлeрYн айырмалай билишкен. Акырындап байыркы адамдар "кереме'пу^" деп санаган eсYмдYктeрдYн пайдалуусун (дары чeптeрдY) жана зыяндуусун (уулуу чeптeрдY) ажырата баштайт. Натыйжада, таш доорундагы катаал жашоо шартта байыркы адамдарда жашоо YЧYн кYрeшYY жана ден-соолугун сактоо максатта дары чeптeрдY eздeштYPYY аркылуу, эц алгачкы дарыгерчилик пайда болот.
Мезгил eткeн сайын дары чeптeрдY даярдоочу, дарыгерчилик кесипти аркалаган атайын адистер бeлYHYп чыккан. Адамдар дары eсYмдYктeрдY пайдалануудагы кылымдардан берки тажрыйбасы барган сайын байып,
дарыгерлер ооруну сакайтуунун жацы сырларын ачып, муундан-муунга еткерген. Бул дарыгерчиликти мындан ары eнYГYШYнe жол ачкан.
Аз эмес мезгилди камтыган дары чeптeрдY eздeштYPYYДe, айырмалай билYYДe адамдар бирде оорудан сакайып, бирде уулуу eсYмдYктeрдY туура эмес колдонуудан улам eлYмгe учураган. Бир оорулуунун сакайуусунун, экинчи оорулуунун eлYMYHYн натыйжасында алгачкы дарыгердик чеберчилик негизделе баштаган. Байыркы мезгилде дары чeптeрдY тиешелYY децгээлде туура пайдалана билбегендиктин айынан, кeп учурда дары чeптeр менен дарылоо кейиштYY аяктаган [1, 5-б.].
Б. з. ч. VII-VI кк. Зороастризм дининин ыйык китеби, байыркы парсы маданиятынын эстелиги - "Авестада" Ахурамазда кeктeн (асмандан) адам баласына "тYбeлYк жашоо" деп аталган 10 000 TYPДYY дарылык касиетке ээ болгон eсYмдYктeрдY жибергени жeнYндe жазылган. Бул маалымат дары чeптeрдY пайдалануу тээ байыркы убакта, тагыраак айтканда, отко, кYнгe сыйынуу мезгилинде - коло доорунда эле калк ичинде кулачын жайып, миндеген тYрлeрY боюнча изилденип келгендигин далилдеп турат.
Убакыт eтYп, дYЙнeнYн ар кайсы жеринде жашаган уруулар жана элдер, анын ичинде кыргыздар да eз аймагында кездешкен дары чeптeрдY eз мезгилинде ар кандай ыкмалар менен жыйнашып, кургатып же ширесин бeлYп алып, сактоо жолдорун eздeштYPYшкeн. Кыргыздар eсYмдYктeрдY дары катары туура даярдоону YЙрeнYY менен TYPДYY ыкмаларды колдонушуп, оорулууларды дарылашкан. Ошентип, дары чeп менен дарылоочу элдик дарыгерлер, табыптар пайда болуп, алардын учу YЗYлбeй бYГYнкY кYнгe чейин элди ар кандай оору-сыркоодон арылтып келYYДe.
Орто кылымдарда жашаган улуу ойчулдар М. Кашкари "Дивану лугати-т тYрк" эмгегинде [2, 3-4-бб.] жана Ж. Баласагын "Куттуу билим" [3, 2015] деп аталган лексикографиялык жана тарыхый-салттык баалуулуктар туурасындагы эмгектеринде тYрк элдеринин eсYмдYктeрдY дары катары пайдаланып келгендиги белгилеген.
Захир ад-дин Мухаммед Бабурдун XV к. аягы - XVI к. башында Орто Азия элдеринин тарыхын, турмуш-тиричилигин, кол-eнeрчYЛYГYн, табияттын флора жана фаунасы жeнYндe автобиографиялык, тарыхый жана этнографиялык "Бабур Наме" эмгегин далил катары белгилeeгe болот [4, 5-б.].
Элдик дарылоо ^п-чарлар аркылуу табыптык жана эмдee жолу). Фергана eрeeнYHYн тYштYк-батыш аймагында жашагандар социалдык-тиричиликтик инфекциялык (жугуштуу) тeмeнкY оорулар менен оорушкан:
безгек, богок (зоб), тиш тYШYYЧY оору (цинга), эн оорусу (золотуха), жугуштуу кез оору (трохома), кургак учук (туберкулез), ысытма, тамак оору (ангина), келте (брюшной тиф), темгилдYY келте (сыпной тиф), кызылча (корь), сынык, бYДYP (берY жатыш), кычыткы ж. б. Эпидемиялык оорулардын ичинде кецири жайылганы: ич етме, ич келте, темгилтYY тип, суу чечек (оспа), кайталама келте, тамак оору, кызылча, кYйдYргY жарасы, тамак шишип оруусу, кек жетел (коклюш). Албетте, мындай оорулардын алдын алуу боюнча белгилYY ченде чаралар керYЛYп турган [5, 1638].
Фергана ереенYHYн тYштYк-батыш аймагында жашаган кыргыздар кецири жайылган тоо кыркаларынын этегинде тYрдYY-тYPKYн есYмдYктерге бай тYзецдерде, колоттордо жайгашкан есYмдYктер алар YЧYн тамак-аштын негизи, дары-дармек катарында кызмат кылган. Мисалы, бир эле чалкан: эки YЙЛYY чалкан муун ооруларын кубалаган, кызыл жYГYPYк (суставной ревматизм) оорусу жана бел оорусу YЧYн пайдаланышкан жана баш ооруу, ашказан жарасы, жYректегY кызыл жYГYPYк (ревматизм сердце) ж. б. оорулар YЧYн пайдаланылган. Кыргыздар кайнатып тундурмасын бел жана муундарга ысык тери кYЙбей турган даражада ооруган жерлерге бир нече жолу басып тер менен чыгарышкан. Ошондой эле, дарылык катары чеп чай кылып, жYрек, аш казан жарасын айыктыруу YЧYн элдик дарыгерлердин (табыптардын) керсетмесY менен ичишкен [5, 1638].
Аталган аймакта жашаган кыргыздар дары есYмдYктерде адамдардын ден соолугуна пайдалуу биологиялык активдYY заттар бар экенин мыкты билишкен жана бул заттар менен ооруларды организмден кантип тазалоонун ыкмаларын да жакшы ездештYPYшкен. Табияттын дарылык каражаттарынын касиеттери есYмдYктердYн ар кайсы белYктерYнде ар тYPДYY елчемде,кээ бир есYмдYктерде бYЧYрлерYнде, жалбырактарында, гYЛдерYнде же мемесYнде, кээ бириники - кабыгында, сабагында же тамырында топтолорун, ал эми кээ бир белYктерYнде жок болорун элдик дарыгерлер билишкен, ошондуктан есYмдYктYн дарылык касиети бар белYГYн гана пайдаланышкан.
Кыргыздар дары есYмдYктердYн сырьёсун чогултканда есYмдYктYн бир белYГYн калтырышып, жалбырактарын да толук жыйнап алышкан эмес. ЧептY жерден тамыры менен жулбай, оруп алышкан, анткени, дары чептердYн тамыры жулунуп калса, кийинки жылы ал жерде еспей каларын эске алышкан. ГYЛдерYн жыйнаганда бутактарын бYTYндей сындырып алышкан эмес, бутактарын калтырышкан. Алар есYмдYктердY жыйноо, кургатуу, сактоо иштерин да эц жакшы билишкен. ГYЛдердY кол менен YЗYшкен, жалбырактарды есYмдYк жацыдан гYЛдей баштаган кезде, жай бою,
жалбырактар куураганга чейин YЗYп алышкан. КeпчYЛYк учурда кол менен жыйнашып, кээде кесип алышкан.
Негизинен дары чeптeрдY eсYмдYк жетилип гYЛдeгeндe чогултушуп, мeмeлeрдY толук бышканда кол менен YЗYп жыйнашкан. ЭсYмдYктeрдYн дарылык касиетин терен изилдеп чыккан А. Алтымышев: "Айрыкча суулуу мeмe-жемиштерди жыйнап кургатуу бир канча татаалыраак келет. Эрте менен эрте же кечинде жыйнап албаса, кYндYЗY, кYн ысыкта жыйналган мeмe-жемиш бат эле айнып, дарылыгын жоготкон. Жыйнаганда да жемишти кол менен кармаса карарып кеткендиктен, eтe абайлап теришкен", -деп белгилеген [6, 235-236-б.]. Ал эми eсYмдYктeрдYн тамырларын, тоо пияздарынын тYптeрYн, кYЗYндe eсYмдYктYн чeбY куурап калганда же эрте жазда сабак, жалбырактары eсe электе, кээде eтe керек болгондо кышында да казып алып келишкен. Алардын топурагын силкип, жер YCTYндeгY бeлYГYн кесип таштап, муздак сууга чайкап алышкан. Дары eсYмдYктeрдYн жалбырагын, ГYЛYH, чeбYн, кабыгын кYндYЗ, кургак мезгилде же жаандан кийин кургаган сон, же эртен мененки шYYДYPYмдeн кийин тYшкe чейинки, тYштeн кийин кеч киргенге чейинки убакытта жыйнашкан, ал эми жер астындагы бeлYктeрYн шYYДYPYмдe да, жаанда да казып алышкан.
Кыргыздар жыйналган eсYмдYктeрдY eзгeчe ГYЛ, жалбырак, чeптeрдY кошундулардан тазалап, тезинен кургатууга аракет жасашкан. Анткени, тез кургатканда eсYмдYктeгY активдYY заттарды бузуучу таасири токтотулат. 0CYмдYктYн дарылык касиетин жакшы сакталуусу жана сапатынын жогору болгондугу YЧYн тез кургатуу зарыл болгон [АТМ].
КYH тийбеген жайда кургатканда гYЛдeрдYн, жалбырактардын eнY eчпeйт дешип, тоборсуган сайын дары eсYмдYктeрдY оодарып турушкан, бYчYPлeрдY кургатканда тез-тез аралаштырып турушкан. Жакшы кургаган гYЛдeр менен жалбырактарды колунун алакандары менен майдалап, кYKYмгe айлантышкан. Жакшы кургатылбаса, кeгeрYп, чирип жаман жыттанып кеткен. Кээде eсYмдYктeр eтe эле кургап кеткенде, аларды нымдуу жайда 1 -2 KYH сакташкан [АТМ].
Кургатуудан мурда eсYмдYктeрдY иреттеп бeлYп, кээде кургатылгандан кийин тазалап, башка чeптeрдY, eсYмдYктYн бузулган бeлYктeрYн, топурак, кум, ташты алып ташташкан.
Кургатылып даяр болгон кээ бир дары eсYмдYктeрдY дары даярдоодон мурда майдалап, эки кат чыт баштыкчада, жыгач идиштерге салышып, карангы, салкын жайда сакташкан. Кээ бир eтe жыты кYчтYY eсYмдYктeрдY мерен, кийик от, жалбыз ж. б.) алардын жыты башка чeптeргe eтYп
кетпеши YЧYH ез алдынча белек жайга коюшкан. Кургатылган долоно, ит мурундун, ж. б. есYмдYктердYн мемелерY тез бузулгандыктан, аларды тез-тезден текшерип турушкан. Жалбырак, гYЛдер, чептер 1-2 жылга чейин, кабыктар, тамырларды 2-5 жылга чейин сакташкан. Уулуу есYмдYктердY жыйнашкан эмес.
Мезгил еткен сайын кыргыз элинин улуттук баалуулуктарынын катарын толуктап келген есYмдYктер менен салттуу дарылоо ыкмалары унутта калып баратат. Тилекке каршы бул ыкмаларды билген улуу муундарыбыздын катары суюлуп барат. Нечен кылымдардан бери кыргыз журтубуздун аймагында есYмдYктердY адамзатынын туура эмес, ысырап пайдалануусунун натыйжасында дары есYмдYктердYн TYPДYY курамынын азайышына алып келYYДе. Жаратылышка ац-сезимдYYЛYк, сарамжалдуулук, акыл-эстYYЛYк менен мамиле кылуу гана анын чексиз сырларын таба билYYге (есYмдYктердYн дарылык касиетин), коргоого, анын байлыгын сактоого жана кебейтYYге мYмкYнчYЛYк берет.
Адабияттар:
1. М. Ходжиматов. Дикорастующие лекарственные растения Таджикстана. Душанбе. 1989. 5-стр.
2. М. Кашгари. ТYркий тилдер сездYГY . Бишкек. 2011, 3-4- беттер.
3. Ж. Баласагын. Куттуу билим. Бишкек. 2015.
4. З. М. Бабур. Бабур-Наме. Записки Бабура. Ташкент. 1993. - 5 с.
5. Г.Нуров. Киргизская народная медицина. КИА. Кол жазмалар фонду. Инв. 1638.
6. А. А. Алтымышев. Природные целебные средства. Фрунзе. 1985. - 235-236 с.
Маалымат бергендер:
1. Маматова ^лхан, 1947-жылы туулган, Калдар уруусу, Лейлек району, Андарак айылы.
2. Абдиева Бувухамила, 1954-жылы туулган, Бексе уруусу, Самат айылы.
3. Азимов Маннан, 1941 -жылы ттуулган, Чапкылдык уруусу, Ак-Арык айылы.
