CC BY
0УДК 338.4 ; 502/656.13.05 КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖАШЫЛ ЭКОНОМИКАГА 0TYY ШАРТЫНДА
ЭКОТУРИЗМДИН МААНИСИ
Аннотация. Баарыбызга белгилYY болгондой акыркы жылдары дYйнв ЖYЗYндв квп мамлекттерде туризмди внYктYPYYгв взгвчв квнYл бурулуп, туризм тармагы влквнYн экономикалык жактан внYгYШYнв зор салымын кошуучу тармак катары саналууда. Туризмдин ургаалдуу внYгYШY республиканын бай жаратылыш ресурстарын коргоо жана туура пайдалануу квйгвйлврY курч коюуда. Адамдардын жашоо сапатын жакшыртууда , жаратылыш ресурстарын сарамжалдуу пайдалануу боюнча тYШYHYктY калыптандырууда экологиянын орду абдан маанилYY. Азыркы коомдо туризм экологияга, айлана-чвйрвгв коркунуч келтирбестен, вCYп жаткан келечек муундарга таза экология жана жашыл экономикага втYY зарылдыгын карап чыгуу жана канааттандыруу мYмкYнчYЛYгYн берYYCY зарыл.
Ачкыч свздвр. Туризм,турист,экология,экотуризм, жашыл туризм, жашыл экономика
ЗНАЧЕНИЕ ЭКОТУРИЗМА В КОНТЕКСТЕ ПЕРЕХОДА К ЗЕЛЕНОЙ ЭКОНОМИКЕ
В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ
Аннотация. Как мы все знаем, в последние годы многие страны мира уделяют особое внимание развитию туризма, а туристический сектор считается сектором, вносящим большой вклад в экономическое развитие страны. Бурное развитие туризма актуализирует проблемы охраны и правильного использования богатых природных ресурсов республики. Место экологии очень важно в повышении качества жизни людей, в формировании понимания рационального использования природных ресурсов. В современном обществе туризм не должен представлять угрозу экологии и окружающей среде, но должен дать растущим будущим поколениям возможность рассмотреть и удовлетворить потребность в переходе к чистой окружающей среде и зеленой экономике.
Ключевые слова: Туризм, турист, экология, экотуризм, зеленый туризм, зеленая экономика.
THE IMPORTANCE OF ECOTOURISM IN THE CONTEXT OF THE TRANSITION TO A GREEN ECONOMY IN THE KYRGYZ REPUBLIC
Abstract. As we all know, in recent years, many countries around the world have paid special attention to the development of tourism, and the tourism industry is considered to be an industry that makes a great contribution to the economic development of the country. The rapid development of tourism makes the problems of protection and proper use of rich natural resources of the republic acute. The place of ecology is very important in improving the quality of life ofpeople, in forming an understanding of rational use of natural resources. In today's society, tourism should not pose a threat to ecology and the environment, but should give the growing future generations the opportunity to consider and satisfy the need to transition to a clean environment and green economy.
Key words. Tourism, tourist, ecology, ecotourism, green tourism, green economy
Туризм дYЙнeлYк экономиканын езе^н TY3Yn турат дешке болот. Ал дYЙнeлYк eндYPYлгeн продукциянын дYЦ эсебинен он бeлYГYн камсыздап турат. Экономиканын бул
ZHANTEMIROVA KALICHA KENZHEBEKOVNA
Senior Lecturer at the Kyrgyz State University named after I. Arabaev
Kyrgyzstan Bishekek
тармагы тездик менен eнYГYп,учурда eнYккeн секторго айланууда. Туризм дYЙнeлYк бизнестин бирден бир кирешелYY тYPYнe айланды.
Экмет^н туризмди 2023-жылга чейин eнYктYPYY программасына ылайык, туризм экономиканы eнYктYPYYДe эц башкы тармак болуп саналат.Туризм eнYккeн eлкeлeрдe анын эл чарбасындагы экономикалык мааниси чоц жана eзYHYн eнYГYШY менен кeп сандаган иш ордун камсыз кылып, кeп кирешее табууга, eзYн тез актоого жeндeмдYY. Ошондой эле эмгекчилердин турмуш децгээлин кeтeрYYгe шарт тYзeт.[1]
Азыркы учурда Кыргыз Республикасынын аймагында туризмдин активдYY жана кыймылдуу тYрлeрY(жee басуу, суу, тоо, велосипед, лыжа ж.б) барган сайын суроо-талапка ээ болууда. Ошол эле учурда туристтердин ашыкча жана кeзeмeлсYЗ агымы экологияга терс таасирин тийгизип, Кыргызстандын биологиялык жана маданий ар TYPДYYЛYГYHYH азайышына алып келYYДe. Туризмдин экологиялык таасирлерин эске алуу менен eнYктYPYY саясаты барган сайын актуалдуу мYнeзгe айланып баратат.
Кыргызстан дYЙнeдeгY жогорку туристтик дараметке ээ болгон мамлекеттердин бири. Мамлекеттин аймагынын 94% тоолор ээлейт. Алардын 70% бийик тоолор. Дециз децгээлинен жети миц метр бийик болгон дYЙнeгe белгилуу Жециш (7439 м.), Ленин (7134 м.) жана Хан-Тенгри (6995 м.) чокулары, дагы алты миц метр бийиктиктеги 14 чоку бар.
Жаратылыштын кооздугу, ак мeцгYЛYY тоолор, ажайып турган кeлдeр, шар агын суулар, Кыргызстандын Улуу Жибек Жолунда жайгашкандыгы туризм жана эс алуу YЧYн жагымдуу мYмкYнчYЛYктeрYн ачуу менен бирге, анын жолунда тарыхый-маданий эстеликтер, археологиялык объекттер жайгашкан. Алардын айрым бeлYктeрY (Невакет, Суяб, Баласагын, Сулайман-Тоо) дYЙнeлYк мааниге ээ болуп, ЮНЕСКОнун дYЙнeлYк мурастар тизмесине киргизилген.
Кыргызстандын кооз жаратылышы саякатты жакшы кeргeн адамды eзYнe тартып, кызыктырып, жылдан жылга туристтердин санын кeбeйтYYДe. Туризм тармагы eлкeнYн экономикасына чоц салым кошуп, анын ДYЦ кошумча наркы 2022-жылы 35,4 млрд сомду TYЗДY. Бул ИДПнын 3,9% тYзeт жана ушул жылы Кыргызстанга 7 миллион 912 миц турист келген.Чет eлкeлYк жарандарды кабыл алуудан тYшкeн киреше eткeн жылга салыштырмалуу 4,9 эсеге кeбeЙYп, 696,4 млн долларды тYЗгeн. 2022-жылы эс алуучулардын саны 2 миллионго жакын адамды TYЗДY, бул 2021-жылга салыштырмалуу 1,5 эсеге ^п, анын 1 миллиондон ашыгы уюшкан туризм секторунда (1,7 эсе адп).
Туристтик ишмердик чейресундвгу кошумча дуц нарк
(ИДПга карата пайыз менен)
5,0
3,6
2018
2019
2020
2021
2022
Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик чек ара кызматынын маалыматтары боюнча 2022-жылы (жарандык eлкeлeрY боюнча), чет элдик жарандардын Кыргыз Республикасынын чек арасын кесип eтYYлeрYHYн саны 7 млн. ашты. Чек араны кесип eтYYлeрдYн негизги агымы Эзбекстан, Казакстан, Россия жана Тажикстан eлкeлeрYнeн болду.[2]
Туризмдин туруктуу внугуусу деген эмне? Бул экологияга зыян келтирбей, маданиятка, экономикага салым кошкон туризм. Туруктуу туризмдин бир typy болгон экотуризм туризмдин келечектYY жана eнYГYп келе жаткан багыттарынын бири болуп эсептелет. Экологиялык туризмди eркYндeтYY "жашыл" туризм индустриясын eнYктYPYYгe алып келет, ал "жашыл" экономикага eтYYгe кeпYрe болот.
Жашыл экономика - бул адамдын ресурстарга жоопкерчиликтYY мамилесин болжолдогон экономикалык eнYГYYHYн модели. Ал экономикалык eсYш менен жаратылыш байлыктарын сактоонун ортосунда орток пикирди табууга багытталган.
Учурда Кыргызстандын аймактарында турларды уюштуруп жаткан туристтик операторлор жана агенттер экотуризмге басым жасашууда. Анткени eлкeнYн аймактарынын жаратылыш шарты, жаныбарлары жана eсYмдYкторYHYн ар тYPДYYЛYГY боюнча уникалдуу туристтик маршруттарды иштеп чыгууга мYмкYндYк берет. Дагы бир eзгeчeлYГY - маданий баалуулуктарды жана бай тарыхты сактоо.
Экотуризм туруктуу туризм менен тыгыз катнашта болуп, каттаган аймактардын рекреациялык кeлeмYнeн ашпай, жергиликтYY калкты камсыздоо менен алгылыктуу болушу керек.
Кыргызстан айлана чeйрeнY жана экологияны коргоодо орчундуу кeйгeйлeргe туш болууда. Ошондуктан коопсуз, адилетщуу жана жакшы маалымдалган экологиялык саясатты камсыз кыла турган кYчтYY программаларды тYЗYY зарыл. [4]
Экологиялык коопсуздукту камсыздоо - айлана-чeйрeгe, жарандардын ден соолугуна жана мYЛкYнe зыян келтирYY опурталын азайтууга арналган чаралардын жана иштердин системасы. Ал эми, айлана-чeйрeгe терс таасир - чарбалык жана башка ишмердиктин айлана-чeйрeнYн булганышына, табигый экосистемалардын бузулушуна, жаратылыштык ресурстардын азайышына алып келYYЧY таасири.
2040-жылга чейинки жацы стратегия айлана-чeйрeгe бYTYндeй "Экологиялык коопсуздук" программасын арнайт. 5 максаттуу программаны киргизуу пландаштырылууда.[3]
Туристтик ишмердYYлYктe "жашыл" инновацияларды жайылтууну эмнеден баштоолору керек:
> жацыланып туруучу электр кубатынын булактарын (ЖЭБ) пайдалануу имараттарды жана жайларды жылуулоо;
> электр кубатын, отунду, сууну, тиричилик материалдарын керектeeнY кыскартуу; ^ калдыктардын санын, саркынды суулардын булганышын азайтуу;
> жалпысынан жергиликтYY экосистемага тийгизген таасирин тeмeндeтYYгe жана жергиликтYY коомчулук YЧYн экономикалык пайданы жогорулатууну.
Экотуризмди eнYктYPYYДe жаныбарлар жана eсYмдYктeр дYЙнeсYHYн объекттерин сактоо максатында тeмeнкYлeргe тыюу же чектeeлeрдY киргизYY зарыл:
> Кыргыз Республикасынын Кызыл китебине киргизилген eсYмдYктeрдYн, жаныбарлардын жана башка организмдердин жашоо чeйрeлeрYн сактоо;
> дары чeптeрYн чогултуунун куралдары менен ыкмаларын колдонууга уруксат берилген эрежени, мeeнeттY жана тизмелерин сактоо;
> жашылдандыруу объекттеринин аймактарында аларга терс таасир ra^roYY4Y;
^ экологиялык, санитардык-гигиеналык жана рекреациялык багыттагы функцияларды
аткарууга тоскоолдук кылуучу чарбалык жана башка иштерге. Кыргыз Республикасындада жаратылышты коргоо мамлекеттик саясаттын даражасына кeтeрYЛYп, ар бир жарандын конституциялык милдети болуп саналат. [4] Соцку он жылда дYЙнeнYн бир катар eлкeлeрY учурдагы экономикалык жыргалчылыктын урматы YЧYн жаратылыш ресурстары жана экосистемалар курмандыкка чалынган жаратылыш капиталынын ашкере азайышынын эсебинен физикалык, финансылык жана адамдык капиталды тез топтоону кубаттаган экономикалык eнYГYYHYн эски моделинен баш тарта баштады.
Айрым мамлекеттердин мындай демилгесинин себеби eнYГYYHYн жана eсYштYн эскирген модели азыркы муундардын бакубаттуулугуна терс таасир этип жана келечек муундар YЧYн эбегейсиз зор тобокелдиктерди жана кeйгeйлeрдY тYЗYп жаткандыгында турат.
Жаратылыштын баалуулугун билYY, аны туура жана сарамжал пайдалануу, коргоо, eзYЦдeн кийинки муундарга ошол бойдон калтыруу, кызматкерлердин гана эмес, бардык туристтердин, ар бир кыргызстандык атуулдун милдеттери экендигин эстен чыгарбашыбыз керек. БYткYЛ дYЙнeлYк туристтик уюм айлана-чeйрeнY коргоо боюнча ^ш^ген программаларды сунуштоодо.
Жыйынтыктап айтканда, кээде жаратылышты туристтерден коргоо жeнYндe-сeз болот, себеби алар адп келип, тебелеп тепсегенден улам, жакшы жерлер eзYHYн сапатын жоготот, токойдо eрт чыгат, жаратылыштын кооз жайларына зыян келтирилет. Себеби, туризм жаратылышсыз жашай албайт, анын зоналары, жаратылыш эстеликтери, жаратылыш парктары, тоолору, суулары, мeцгYлeрY бар. Жаратылыш дараметин пайдалануу менен жашыл экономиканы экотуризмге айкалыштыруу зарыл.
АДАБИЯТТАР
1. Кыргыз Республикасынын 0кмeтYHYн 2019-2023-жылдарга туризм чeйрeсYн eHY^^YY программасы
2. Статистикалык жыйнак Кыргызстандагы туризм 2018-2022 Бишкек-2023
3. 2018-2040-жылдарга Кыргыз Республикасын eнYктYPYYHYн Улуттук стратегиясы
4. Жантемирова К.К.;Чодураев Т.М .Туризм и экологическая безопасность. В сборнике: Экологическая и техносферная безопасность горнопромышленных регионов. труды VIII Международной конференции. Екатеринбург, 2020. С. 325-328.
