САРКЕНТ МАМЛЕКЕТТИК ЖАРАТЫЛЫШ ПАРКЫНДА БАЙЫРЛАГАН ЧЫЧКАН СЫМАЛ КЕМИРҮҮЧҮЛӨРДҮН ТҮРДҮК КУРАМЫ ЖАНА САНДЫК БӨЛҮШТҮРҮЛҮШҮ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.

ГЕОГРАФИЯ

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.

ГЕОГРАФИЯ

BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY

e-ISSN: 1694-8688

№2(3)/2023, 7-13

БИОЛОГИЯ

УДК: 599. 323.4

DOI: 10.52754/16948688 2023 2(3) 2

САРКЕНТ МАМЛЕКЕТТИК ЖАРАТЫЛЫШ ПАРКЫНДА БАЙЫРЛАГАН ЧЫЧКАН СЫМАЛ КЕМИРYYЧYЛeРДYН ТYРДYК КУРАМЫ ЖАНА САНДЫК

БeЛYШТYРYЛYШY

ВИДОВОЙ СОСТАВ И КОЛИЧЕСТВЕННОЕ РАСПРЕДЕЛЕНИЕ МЫШЕВИДНЫХ ГРЫЗУНОВ САРКЕНТСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО ПРИРОДНОГО ПАРКА

SPECIES COMPOSITION AND QUANTITATIVE DISTRIBUTION OF MOUSE-LIKE RODENTS IN THE SARKENT STATE NATURAL PARK

Абдыкааров Абдиманнап Момунович

Абдыкааров Абдиманнап Момунович Abdykaarov Abdimanap Momunovich

б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети

к.б.н, доцент, Ошский государственный университет candidate in biological sciences, associate professor, Osh State University aabdykaarov@,oshsu.kg

_ORCID: 0009-0004-5783-8688_

Атабеков Усан Аданович

Атабеков Усан Аданович

Atabekov Usan Adanovich

б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети

к.б.н, доцент, Ошский государственный университет _candidate in biological sciences, associate professor, Osh State University_

Курсанбекова КылымбYбY Курсанбековна

Курсанбекова Kbmbm6Y6Y Курсанбековна Kursanbekova Kylymbubu Kursanbekovna

Магистрант, Ош мамлекеттик университети

Магистрант, Ошский государственный университет Master student, Osh State University

ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023

САРКЕНТ МАМЛЕКЕТТИК ЖАРАТЫЛЫШ ПАРКЫНДА БАЙЫРЛАГАН ЧЫЧКАН СЫМАЛ КЕМИРYYЧYЛeРДYН ТYРДYК КУРАМЫ ЖАНА САНДЫК

БeЛYШТYРYЛYШY

Аннотация

МаанилYYЛYк. Бул макалада Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлeрДYн 8 TYPYHYH (Dryomys nitedula, Microtus arvalis, Ellobius tancrei, Apodemus sylvaticus, Mus musculus, Rattus turkestanicus, Rattus norvegicus, Alticola argentatus) 6 ландшафт (шагал таштуу тоо боорлору, арча токойлор, бадалдуу токойлор, табигый жээк экотондору, антропогендик селитебдик ландшафттар жана агроценоздор) боюнча сандык бвлYштYPYЛYШYн изилдее жыйынтыктары баяндалды. Изилдее жыйынтыктары чычкан сымал кемирYYЧYЛврдYн ичинен доминанттык орунду Apodemus sylvaticus (28,12±3,97%), ал эми субдоминанттык орунду Rattus turkestanicus (25,0±3,83%) жана Rattus norvegicus (15,62 ± 3,21) ээлегендиги тастыкталды. Ландшафттар боюнча кемирYYЧYЛврдYн тYрдYк курамы арча токойлорунда басымдуулук кылып, 6 тYPДYн байырлагандыгы жана алардын пайыздык YЛYШY 29,69±4,04 ди кврсвттY. Парктын аймагында байырлаган чыгыш сокур момолоюнун (Ellobius tancrei) тыгыздыгын аныктоонун жыйынтыгы орточо эсеп менен 1 га аянтка 28-30 особь туура келээрин кврсвпу. Бул TYP негизинен парктын твмвнкY аймактарында гана катталды.

Ачкыч свздвр: Чычкан сымал кемирYYЧYЛвр, тYPДYк курам, доминанттык тYрлер, субдоминанттык тYрлвр, синантроптук тYрлер, табигый ландшафт, антропогендик-селитебдик ландшафт, агроценоздор.

Видовой состав и количественное распределение мышевидных грызунов Саркентского государственного природного парка

Аннотация

Актуальность. В данной статье дано результаты исследования количественных показателей 8 видов мышевидных грызунов (Dryomys nitedula, Microtus arvalis, Ellobius tancrei, Apodemus sylvaticus, Mus musculus, Rattus turkestanicus, Rattus norvegicus, Alticola argentatus) на 6 ландшафтах (каменисто-шебенные горные склоны, арчевые леса, кустарниковые леса, естесвенные прибрежные экотоны, антропогенные селитебные ландшафты и агроценозы) Саркентского государственного природного парка. Результаты исследования показали, что доминантным видом является Apodemus sylvaticus (28,12±3,97%), а субдоминантными видами - Rattus turkestanicus и Rattus norvegicus, соответственно их численность составляет 25,0±3,83% и 15,62 ± 3,21. Видовой состав и численность грызунов доминирует в арчовых лесах, где встречаются 6 видов и их обилие составляет 29,69±4,04. Результаты определения плотности кефали восточной (Ellobius tancrei) на территории парка показали, что на 1 га в среднем приходится 28-30 особей. Этот вид в основном отмечен только в нижних частях парка.

Ключевые слова: Мышевидные грзуны, видовой состав, доминантные виды, субдоминантные виды, синантропные виды, естественный ландшафт, антропогенно-селитебный ландшафт, агроценозы.

Species composition and quantitative distribution of mouse-like rodents in the Sarkent state natural park

Abstract

Relevance. The article presents the results of a study of quantitative indicators of 8 species of mouse-like rodents (Dryomys nitedula, Microtus arvalis, Ellobius tancrei, Apodemus sylvaticus, Mus musculus, Rattus turkestanicus, Rattus norvegicus, Alticola argentatus) on 6 landscapes (rocky and shaggy mountain slopes, juniper forests, shrubby forests, natural coastal ecotones, anthropogenic residential landscapes and agrocenoses) of the Sarkent State Natural Park. The results of the study showed that the dominant species is Apodemus sylvaticus (28,12±3,97%), and the subdominant species are Rattus turkestanicus and Rattus norvegicus, respectively, their numbers are 25,0±3,83% and 15,62 ± 3,21. The species composition and number of rodents dominates in juniper forests, where 6 species are found and their abundance is 29,69±4,04. The results of determination of the density of the eastern blind mullet (Ellobius tancrei) in the territory of the park showed that on average 28-30 individuals correspond to 1 ha. This species was mainly recorded only in the lower areas of the park.

Keywords: Mouse-like rodents, species composition, dominant species, subdominant species, synanthropic species, natural landscape, anthropogenic-residential landscape, agrocenoses.

Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023

Киришуу

Саркент мамлекеттик жаратылыш паркы ТYркестан тоо кыркасындагы биоартYPДYYЛYктY жана жаратылыш комплекстерин сактоо максатында 2009-жылы Баткен облусунун Лейлек районунун аймагында тYЗYлгeн. Паркта арча токойлору басымдуулук кылып, Жашыл-Кел, СYт-Кeл, Бейрек-Кел ж.б. уникалдуу келдер орун алган (Нурлан кызы жб., 2019; Матибали уулу жб., 2022).

Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн тYPДYк курамы жана сандык маалыматтары боюнча илимий эмгектер жарыяланган эмес. КемирYYЧYлeр (Rodentia) TYPKYMYHYH тYPДYк курамы боюнча маалыматтарды аталган парктын летопистеринен жана отчетторунан кездештирYYгe болот.

Кыргызстандын TYШTYK аймагынын, анын ичинде Саркент мамлекеттик жаратылыш паркы орун алган Памир-Алай тоо кыркасынын кемирYYЧYлeрYнe фаунистикалык мYнeздeмeлeр Н.А.Северцовдун (Северцов, 1879, 36 б.), А.И.Янушеевичтин ж.б. (Янушеевич ж.б., 1972, 464 б), Б.М.Айзиндин (Айзин, 1979, 200 б.), Б.К.Кулназаровдун (Кулназаров, 2008, 216 б.), Б.К.Кулназаровдун (Кулназаров, 1993, 38-39 б.) жана У.А.Атабековдун (Атабеков, 2013, 24 б.) эмгектеринде берилген.

Изилдее методдору

Чычкан сымал кемирYYЧYлeрдY кармоо жана эсептеелер зоологиялык жана экологиялык илимий изилдеелерде колдонулуучу капкан-сызык усулунун жардамында жYргYЗYлДY. Чычкан сы мал кемирYYЧYлeргe жYргYЗYлгeн изилдеелер В.В. Кучеруктун усулун пайдалануу менен чычкандарды кармоочу курал катарында "Геро" тибиндеги капкандар колдонулду. Алынган материалдар жалпы кабыл алынган статистикалык эсептеелерден eткeрYлдY (Кучерук, 1986, 376 б.)

Ал эми чыгыш сокур момолоюна (Б^Мт tancrei) эсеп жYргYЗYY жер алдында жашаган кемирYYЧYлeр YЧYн иштелип чыккан, маршруттук-сызык усулунун негизинде ишке ашырылды. Т.а., сокур момолойдун тYртYп чыгарган топурак дeцсeчeлeрYHYн 10 метр кевдиктеги жана узундугу 1000 м ди тYЗгeн маршруттук сызыктагы саны аныкталды. Маршруттун узундугу туурасына, т.а, 10 м ге кeбeйтYЛYп, маршруттун жалпы аянты (м2) эсептелет. Андан ары бул аянттагы сокур чычкандардын (Б^Мт tancrei) ийиндери саналып, 1 га аянттагы тыгыздыгы аныкталат. Бул усулду жаз жана ^з айларында колдонуу максатка ылайык келет. Себеби, жылдын бул мезгилдеринде четун бийиктиги жапыс болуп, казылган уяларды эсептееге MYMKYH болот. Жай мезгилинде бийик eсYмдYктeр ийиндерди эсептееге тосколдуктарды жаратат.

Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн TYPДYK курамы жана систематикалык тизмеси КРнын УИАнын биология жана топурак таануу институтунун окумуштуулары тарабынан жарык керген "Омурткалуу жаныбарлардын систематикалык тизмеси" (Торстен, 2010, 116 б.) жана "Кыргызстандын генетикалык фондусунун кадастры" (Давлетбаков ж.б., 2015. 128 б.) эмгектеринин негизинде берилди.

Изилдее жыйынтыктары

Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында байырлагын чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн TYPДYK курамы, ландшафттар боюнча бeлYштYPYЛYШY жана сандык маалыматтары зоология жана экология кафедрасынын окумуштуулары тарабынан аталган

ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023

парктын фаунасына 2015-2018 - жылдар аралыгында жYргYЗYлгeн илимий экспедициялардын жыйынтыгында аныкталды.

Чычкан сымал кемирYYЧYлeргe тыйын чычкандар (Sciuridae) жана чYткeрлeр (Hystricidae) тукумдарынын, аламандар тукумуна (Cricetidae) таандык ондатарлар уруусунун (Ondatra) eкYлдeрYнeн башка кемирYYЧYлeр киргизилди. Кыргызстандын омурткалуу жаныбарларынын систематикалык тизмеси боюнча чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн 23 тYPY кездешет (Торстен, 2010, 116 б.). Кыргызстандын тYштYк аймагындагы чычкан сымал кемирYYЧYлeрдY изилдeeлeрдYн жыйынтыгы 14 тYPДYн (Атабеков, 2013, 24 б.), ал эми Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында 8 тYPДYн кездешээри аныкталды (1-табл.).

1-таблица. Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында кездешкен чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн систематикалык тизмеси.

№ Кыргызча аталышы Латынча аталышы Орусча аталышы

I Барак куйруктар тукуму Cliridae Thomas, 1906 Семейство сони

1. Токой барак куйругу Dryomys nitedula (Pallas, 1779) Лесная соня

II Аламандар тукуму Cricetidae (Fischer, 1814) Семейство хояковые

2. Корум момолою Alticola argentatus (Severtzov, 1879) Серебиристая полевка

3. Арча момолой Microtus juldasci (Severtzov, 1879) Арчевая полевка

4. Чыгыш сокур момолою Ellobius tancrei (Blasius,1884) Восточная слепушонка

III Чычкандар тукуму Muridae Illiger, 1811 Семейство мышовые

5. Токой чычканы Apodemus sylvaticus (Linnaeus, 1758) Лесная мышь

6. Yй чычканы Mus musculus (Linnaeus, 1758) Домовая мышь

7. ТYркестан келемиши Rattus turkestanicus (Satunin, 1903) Туркестанская крыса

8. Боз келемиш Rattus norvegicus (Berkentheut, 1769) Серая крыса

Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында кездешкен чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн сандык бeлYштYPYЛYШYн анализдeeнYн жыйынтыгында токой чычканынын (Apodemus sylvaticus), тYркестан келемишинин (Rattus turkestanicus) жана боз келемиштин (Rattus norvegicus) сандык кeрсeткYчтeрYHYн жогору экендиги далилденди (2-табл., 1-CYрeт).

2-таблица. Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында кездешкен чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн сандык катыштары.

№ Турлер Абсолюттук саны %

1. Dryomys nitedula 10 7,81 ± 2,37

2. Microtus juldaschi 11 8,60 ± 2,48

3. Rattus turkestanicus 32 25,00 ± 3,83

4. Articola argentatus 6 4,69 ± 1,87

5. Apodemus sylvaticus 36 28,12 ± 3,97

6. Mus musculus 13 10,16 ± 2,67

7. Rattus norvegicus 20 15,62 ± 3,21

Баары 128

Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023

■ Dryomys nitechila Míe г oft isj id dase hi Rat ft is turkestanicus Articola argentatus

■ Apodemus sylvaticus

■ Mus mus с i dits Rat tu s norvegicus

1-сурет. Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында кездешкен чычкан сымал

KeMnpYY4YnepdYH пайыздык YЛYштврY.

Тактап айтканда, 7 тур чычкан сымал кемируучулердун ичинен доминант болуп Apodemus sylvaticus эсептелип, анын пайыздык улушу 28,12 ± 3,97% ти, ал эми субдоминанттык турлер катары Rattus turkestanicus жана Rattus norvegicus саналып, алардын пайыздык улуштеру 25,00 ± 3,83% жана 15,62 ± 3,21% ти тузду.

Бул изилдеелердун жыйынтыктары Кыргызстандын туштук аймагында 2005-жылы пайда болгон Rattus norvegicus [2] орто тоо бийиктик алкагына чейин ареалын кецейтип жаткадыгын аныктайт. Чычкан сымал кемируучулердун ландшафттар боюнча таркалуусу 3-таблицада берилген.

3-таблица. Чычкан сымал кeмиpYYЧYлвpдYн тYpлвpYHYн Саркент

мамлекеттик

№ Ландшафттар Абсолюттук саны Чычкан сымал кемируучулердун турлеру %

1. Шагал таштуу боорлор 2 Articola argentatus 6,25±2,14

3 Apodemus sylvaticus

3 Microtus juldaschi

2. Арча токойлору 4 Dryomys nitedula 29,69±4,04

6 Microtus juldaschi

3 Rattus turkestanicus

15 Apodemus sylvaticus

4 Rattus norvegicus

2 Mus musculus

4 Articola argentatus

3. Бадал токойлору 7 Apodemus sylvaticus 10,16±2,67

2 Mus musculus

4 Rattus turkestanicus

4. Табигый жээк экотондору 3 Dryomys nitedula 16,41±3,27

2 Microtus juldaschi

11 Apodemus sylvaticus

5 Rattus turkestanicus

5. Антропогендик селитебдик ландшафттар 5 Mus musculus 23,44±3,74

12 Rattus turkestanicus

10 Rattus norvegicus

3 Dryomys nitedula

6. Агроценоздор 4 Mus musculus 14,06±3,07

ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023

8 Rattus turkestanicus

6 Rattus norvegicus

3-таблицада KepYHYn тургандай арча токойлорунда бардык чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн 7 TYPYHYH кездешээри жана тYрлeрдYн пайыздык катышынын эц жогору экендигин (29,69±4,04) кeрYYгe болот.

Арча токойлорунда Rattus turkestanicus, Rattus norvégiens жана Mus musculus сыяктуу синантроптук тYрлeрдYн кездешиши, алардагы жергиликтYY калктын короо-сарайларына байланыштуу. Ошондой эле, маданий ландшафттардан антропогендик-селитебдик ландшафттарда (23,44±3,74) жана агроценоздордо (14,06±3,07) чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн сандык кeрсeткYчтeрYHYн жогору экендигин кeрYYгe болот. Ал эми табигый ландшафттардан табигый жээк экотондорунда (16,41±3,27) кемирYYЧYлeрдYн пайыздык YЛYШYHYH жогору экендиги, аларда кемирYYЧYлeр YЧYн шарттардын оптималдуу экендигин далилдейт.

Парктын аймагында байырлаган чыгыш сокур момолоюнун (Ellobius tancrei) тыгыздыгын аныктоонун жыйынтыгы орточо эсеп менен 1 га аянтка 28-30 особь туура келээрин кeрсeттY. Бул тYP негизинен парктын тeмeнкY аймактарында гана катталды.

Корутунду

Саркент мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагындагы кeпчYЛYк табигый ландшафттар акыркы жылдары eзгeрYYлeргe дуушар болуп жатат. Алардын негизгилери болуп, малдардын санын кeбeЙYШY, жайыттардын YнeмсYЗ пайдаланылышы, мыйзамсыз ацчылык кылуу, отун даярдоо ж.б.

Мындай антропогендик факторлордун натыйжасында синантроптук чычкан сымал кемирYYЧYлeр (Rattus turkestanicus, Rattus norvegicus жана Mus musculus) YЧYн жагымдуу шарттар тYЗYЛYп, алардын санынын басымдуулук кылгандыгы аныкталып жатат. Rattus norvegicus орто тоо бийиктик алкагына чейин ареалын кецейткендиги белгилYY болду. Ал эми парктын кeпчYЛYк аянтын токойлор тYЗгeндYктeн Apodemus sylvaticus доминант тYP катары катталды.

Парктын аймагында байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн ландшафттар боюнча бeлYHYштeрYн анализдeeнYн жыйынтыгы кемирYYЧYлeрдYн ландшафттар боюнча бирдей таркалбагандыгын кeрсeттY. Бул ланшафттардагы шарттардын оптималдуулугуна жана антропогендик факторлорго байланыштуу болот. Андыктан да, кемирYYЧYлeрдYн тYPДYк курамы арча токойлордо жана табигый жээк экотондорунда басымдуулук кылса, синантроптук тYрлeр антропогендик-селитебдик ландшафттарда жана агроценоздордо басымдуулук кылыгандыгы аныкталды. Бирок, алардын арча токойлорунда да кездешиши арча токоюнун антропогендик таасирлерге кабылып жаткандыгын тастыктайт.

Адабияттар

1. Айзин Б.М. Грызуны и зайцеобразные Киргизии: (Экология, роль в поддержании природных очагов некоторых заболеваний) / Б.М.Айзин. Фрунзе: Илим, 1979. 200 с.

2. Атабеков У.А. ТYштYк Кыргызстандагы чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн фаунасы. Дисс. автореф ...биол.илимд.канд. -Бишкек, 2013. -24б.

3. Кадастр генетического фонда Кыргызстана: том IV. Тип Chordata - хордовые. Б., 2015. -128 с.

4. Кулназаров Б.К. Млекопитающие юга Кыргызстана, проблемы их охраны / Б.К.Кулназаров; Биол.-почв. ин-т Нац. АН Кырг. Респ. Бишкек: Б.и., 2008. 216 с.

Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023

5. Кулназаров Б.К. Материалы к изучению млекопитающих на преобразованных ландшафтах Южного Кыргызстана / Б.К. Кулназаров, Г.А.Садыкова //Актуальные экологические проблемы Кыргызстана: Материалы Респ. науч. конф.- Ош, 1993.- С. 38-39

6. Кучерук В.В. Количественный учет важнейших видов грызунов и землероек [Текст] / М.: Мир, 1986.- 376 с.

7. Матибали уулу, Ш., Алижанова, Д., & Абжамилов, С. (2022). "Саркент" МЖПнын аймагындагы жылацач манжа сур геккондун (Gymnodactylus russowi str.) таралуусу. Вестник Ошского государственного университета. Химия. Биология. География, (1), 51-57. https://doi.org/10.52754/16948688 2022 1 7. ББК: ЛРМО1^

8. Млекопитающие Киргизии /Янушевич А.И., Айзин Б.М., Кыдыралиев А.К. и др.; [Текст]. Отв. ред. Громов И.М., Янушевич А.И. Фрунзе: Изд-во Илим, 1972. 464с.

9. Нурлан Кызы, Ж., Мажитова, С., Абжамилов, С.Т. (2019). "Саркент" МЖПнын аймагындагы жылацач манжа сур геккондун (Gymnodactylus russowi str.) таралуусу. Вестник Ошского государственного университета, N0.4, сс. 31-35. ББК: РС2ОЯи.

10. Северцов Н.А. Краткий отчет о памирских исследованиях и общих научных результатах Ферганской ученой экспедиции / Н.А.Северцов // Изв. рус. геогр. о-ва. Пб., 1879. Т.15. С. 36.

11. Систематический список позвоночных животных Кыргызстана. Б., 2010. 116 с.