CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№1(4)/2024, 94-106
БИОЛОГИЯ
УДК: 598.2+591.9+574.9
DOI: 10.52754/16948688 2024 1(4) 13
АДЫР-ТАЛААЛАР БИОТОБУН БАЙЫРЛАГАН ТАРАНЧЫ СЫМАЛ (PASSERIFORMES) КАНАТТУУЛАР
ВОРОБЬИНООБРАЗНЫЕ ПТИЦЫ (PASSERIFORMES) ОБИТАЮЩИЕ БИОТОП ХОЛМИСТЫХ-СТЕПНЫХ ТЕРРИТОРИЙ
PASSERINE BIRDS (PASSERIFORMES) INHABITING THE HILL AND STEPPE BIOTOPE
Стамалиев Кутманалы Ыманалиевич
Стамалиев Кутманалы Ыманалиевич Stamaliev Kutmanaly Ymanalievich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University
stamaliev@oshsu.kg
Манап кызы Канзада
Манап кызы Канзада Manap kyzy Kanzada
магистр, Ош мамлекеттик университети
магистр, Ошский государственный университет _master student, Osh State University_
Эртабылды кызы Нурпери
Эртабылды кызы Нурпери Ertabyldy kyzy Nurperi
магистр, Ош мамлекеттик университети
магистр, Ошский государственный университет
_master student, Osh State University_
Абдыкааров Абдиманнап Момунович Абдыкааров Абдиманнап Момунович Abdykaarov Abdimannap Momunovich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Абжамилов Сапарбай Ташматович
Абжамилов Сапарбай Ташматович Abzhamilov Saparbai Tashmatovich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University Атабеков Усей Аданович Атабеков Усвн Аданович Atabekov Uson Adanovich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
АДЫР-ТАЛААЛАР БИОТОБУН БАЙЫРЛАГАН ТАРАНЧЫ СЫМАЛ (PASSERIFORMES) КАНАТТУУЛАР
Аннотация
Макалада, адамзаттын eHYrYY тенденциясынын натыйжасында урбанизация процессинин YCтвмдYYЛYк кылып бараткан учурундагы орнитофауналык изилдввлврдYн жыйынтыктары иликтенген. Кыргызстандын тYштYк аймагындагы урбанизацияланган экосистемаларынын адыр-талаалар биотобун байырлаган таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулары изилденген. Натыйжада, изилденген биотопту байырлаган таранчы сымал канаттуулардын тYрдYк курамы, абсолюттук сандык кврсвткYчтврY, доминант жана субдоминаттык абалдарды ээлеген тYрлврY эсептелген жана жыйынтык чыгарылган. Ошондой эле, изилденген объектилердин жыл мезгилдериндеги тYрлeрYHYн сандык жыштыктары, келип-кетYY мYнвздврY, экологиялык топтору жана орнитофауналык калыптануусу изилденген. Изилденген биотопто таранчы сымал канаттуулардын 50 тYPY аныкталган. Сандык кeрсeткYчтeрY боюнча: доминанттык абалды - майна (13,47%), субдоминанттык абалды- ала дуцга мукуру (7,43%); ала карга (6,79%); чвкв таан (6,65%); молдо торгой (5,99%) тYрлeрY ээледи.
Ачкыч свздвр: таранчы сымалдар, биотоп, адыр-талаалар, урбанизация, ландшафт, экосистема, орнитофауна.
ВОРОБЬИНООБРАЗНЫЕ ПТИЦЫ (PASSERIFORMES) ОБИТАЮЩИЕ БИОТОП ХОЛМИСТЫХ-СТЕПНЫХ ТЕРРИТОРИЙ
Аннотация
В статье даны результаты орнитофаунистических исследований в период, когда процесс урбанизации становится доминирующим в результате тенденции развития человечества. Изучены воробьинообразные (Passeriformes) птицы обитающие биотоп холмистых-степных территорий южного Кыргызстана. В результате рассчитан видовой состав воробьинообразных птиц населяющих изучаемый биотоп, их абсолютная численность, а также виды, занимающие доминантные и субдоминантные позиции, и сделаны выводы. Также, изучена плотность населения видов изучаемых объектов по сезонам, характер пребывании, экологические группы и орнитофаунистические формирование фауны. В изученном биотопе выявлено 50 видов ворбьинообразных птиц. По плотности населения: доминантом является-майна (13,47%), субдоминантое положения занимались-снежный вьюрок (7,43%); серая ворона (6,79%); галка (6,65%); хохлатый жаворонок (5,99%).
PASSERINE BIRDS (PASSERIFORMES) INHABITING THE HILL AND STEPPE BIOTOPE
Abstract
The article presents the results of avifaunistic studies during a period when the process of urbanization becomes dominant as a result of the trend of human development. Passerine birds (Passeriformes) inhabiting the biotope of hilly-steppe territories of southern Kyrgyzstan were studied. As a result, the species composition of passerine birds inhabiting the studies biotope, their absolute numbers, as well as species occupying dominant and subdominant position were calculated, and conclusions were drawn. Also, the population density of the species of the studies objects by season, the nature of their stay, ecological groups and avifaunistic formation of the fauna were studied. In the studies biotope, 50 species of passerine birds were identified. By population density: the dominant position is the-Acridotheres tristis (13,47%), the subdominant position is occupied by the-Montifringilla nivalis (7,43%); Corvus cornix (6,79%); Corvus monedula (6,65%); Galerida cristata (5,99%).
Ключевые слова: воробьинообразные птицы, биотоп, холмы, степи, урбанизация, ландшафт, экосистема, орнитофауна.
Keywords: passerine birds, biotope, hills, steppes, urbanization, landscape, ecosystem, avifauna.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Киришуу
Адамзаттын eнYГYY тенденциясынын натыйжасында урбанизация процесси YCтeмдYYЛYк кылуу менен жаратылыштык ландшафттарды артка кайткыс eзгeрYYгe алып келYYДe. Андыктан, урбанизацияланган аймактардагы экосистемалардын калыптануусун, туруктуулугун жана кызматын окуп YЙрeнYY учурдагы экологиялык изилдeeлeрдYн актуалдуу багыттарынын бири. Теориялык жана колдонмо аспектиде алып караганда, орнитофауналык изилдeeлeр маанилYY кызыкчылыкка ээ. Анткени, салыштырмалуу биологиялык кeптYPДYYЛYккe ээ болгон канаттуулар омурткалуу жаныбарлардын негизги компоненти болуп саналып, шаардык чeйрe YЧYн маанилYY жандуу индикатор катары кызмат аткарышат. Шаарлар - салыштырмалуу жацы чeйрe болуп эсептелип, жаныбарлар YЧYн eзYHYн бардык параметрлери боюнча eзгeчeлYккe ээ. Шаардык чeйрe жаныбарлардын ар бир тYPY YЧYн эволюциялык жактан жацы жана eзгeчe жашоо чeйрeсY, себеби алар планетабызда шаарлар курулуп баштагандан бир топ мурунку мезгилде пайда болуп, белгилYY табигый экосистемаларды байырлап келишкен. Шаар экосистемасынын жана анын биотопикалык структурасынын eзгeчeлYГY - табигый ландшафттарга аралык жана eтмe зоналар аркылуу байланышып турган жацы гана калыптанып жаткан экотоналдык экологияга тиешелYY экотондордон тургандыгында [1, 5]. Мына ушуга байланыштуу, адамзаттын шаардык жаратылыш менен болгон карым-катнашы, шаардык фаунаны экологиялык изилдeeлeрY практикалык жактан маанилYY болуп, орнитологиялык изилдeeнYн актуалдуулугуна ээ. Азыркы мезгилге чейин Кыргызстандын аймагындагы урбанизацияланган экосистемалардын авифаунасын изилдee бир топ зоолог окумуштуулар тарабынан жYргYЗYЛYп келген [2, 12, 13, 14, 16].
Изилдввнун максаты. ТYштYк Кыргызстандын урбанизацияланган экосистемаларындагы адыр-талаалар биотобун байырлаган таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулардын тYPДYк курамын, жыл мезгилдери боюнча сандык жыштыктарын, келип-кетYY мYнeздeрYн, орнитофауналык калыптануусун жана экологиялык топторун изилдee.
Изилдввнун милдеттери:
1. адыр-талаалар биотобун байырлаган таранчы сымал канаттуулардын тYPДYк курамын инвентаризациялоо;
2. жыл мезгилдери боюнча сандык жыштыктарын аныктоо;
3. таранчы сымалдуулардын (Passeriformes) келип-кетYY мYнeздeрYн, орнитофауналык
калыптануусун жана экологиялык топторун изилдee.
Изилдее жургузулген аймактар жана изилдее ыкмалары
Изилдee иштери тYЗ сызыктык трансекта методу, сандык кeрсeткYчтeрY маршруттук учет менен стационардык абалда жYргYЗYЛгeн. Учет учурунда, туз сызыктуу трансекталардын аралыгы 4-9 км, маршруттун эки тарабы 100 м (50 м оц, 50 м сол тараптан) алынган. ТYPДYк курамын аныктоо бир нече аныктагычтардын жардамында жYргYЗYЛДY [3, 4, 7]. Сандык учет ДYPбYHYн (Tasko, 20х50тт) жардамы менен визуалдык жана сайраган YндeрYн угуу менен эсептелди.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Статистикалык эсептеелер «Statist», «Стат-обработка» программаларынын жардамында, теменкY формулаларды колдонуу менен жYргYЗYлген:
Сандык жыштыгы (особ/км2) теменкY формула менен эсептелди [9]: М = m
L* 2d
Мында: М - турдун жыштыгы {особ лиг);
ill - учет убагында эсептелген особдордун саны;
L - маршруттун узундугу (км)\
2d - маршруттун оц, сол жагындагы аралык (50м х 50м).
Илимий макаланын материалдары, 2022-2024-жылдары авторлор тарабынан 112 жее маршруттук учеттордо, узундугу 560 км ди тYЗген аралыкта жыйналган.
Шаар экосистемасынын ички структурасы - топурагы, климаты, антропогендик нокстар, есYмдYктерY жана башка тамактык базалардан тYЗYлген биотоптору бири-биринен кескин айырмаланып, езYHYн биотоптук мYнезYне туура келген зооценоздордон турат. Анын ички тYЗYЛYШY: борбордук белYк (кеп кабаттуу Yйлер, бир-эки кабаттуу турак жайлар, парктар, скверлер, тигилген бак-дарактуу тосмолор, дарыялардын, каналдардын жээктери); таштанды аянттары; айыл-чарба аянттары; адырлуу-талаалар чек араларына жана мозаикалык жашоо чейрелерYне белYнет.
Урбанизациялаган экосистемалардагы таранчы сымал канаттууларды изилдеелер Ош, Жалал-Абад, Таш-КемYP, Кызыл-Кыя шаарларынын адыр-талаалар биотопторунда жYPГYЗYЛДY. Анткени, бул шаарлар 3 административдик областтын аймагынан орун алып, тоо этегиндеги бийиктик алкагы, дециз децгээлинен бийиктиги, климаты, физикалык-географиялык езгечелYктерY, биотоптук структурасы боюнча окшош.
Урбанизацияланган экосистемалардын адыр-талаалар биотобун байырлаган таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулардын биологиялык, экологиялык езгечелYктерYн изилдеелер илимий комплекстик мYнезде аткарылган.
Жыйынтыктар жана талкуулар
Жер шарынын башка аймактарындай эле тYштYк Кыргызстанда урбанизация процесси ыкчам жYPYп, жацы шаарлар пайда болууда. Шаар экосистемасы - YЧYHЧYЛYK экосистема болуп эсептелет, анткени, мурдагы биринчилик экосистема болгон табигый талаалар жана адырлар, кийинчерээк экинчилик экосистема болуп eздeштYPYЛгeн - айыл-чарба аянттарына айланган. Ал аянттарга курулган шаарлар YЧYнчYЛYк экосистеманы пайда кылды [8]. БYГYнкY ^нде eзгeрYЛгeн шаарлар экосистемасындагы биокeптYPДYYЛYктY коргоо, илимий негизде туура жолго багыттоо учурдун талабы. Бул кeйгeйлeрдY чечYY, YЙрeнYY багытында биз объект катары биологиялык ^п тYPДYYЛYккe ээ болгон жана кецири таркалган таранчы сымалдуулар (Passeriformes) тYркYMYн алдык. Биосферадагы 9 мицге жакын канаттуулардын тYрлeрYHYн ичинен таранчы сымалдуулар 5 120 тYPYн (63% дан ашык) тYЗYшeт [6]. Акыркы илимий маалыматтар боюнча Кыргызстанда канаттуулардын 390 тYPY кездешсе, анын 183 тYPY (46,9%) таранчы сымалдуулар [11]. Таранчы сымалдуулардын мындай адп тYPДYYЛYГY, Жер шарындагы кургактык экосистемаларда эц орчундуу мааниге ээ болуп, экосистемадагы
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
заттарды жана энергияны трансформациялоодогу мааниси эбегейсиз чоц экендигин айгинелейт [10].
Шаарлардын чек арасы айыл-чарба аянттары менен бирге адырлар, талаалар менен курчалып турат. Биз изилдеген шаарлардын ичинен Таш-КeмYP жана Кызыл-Кыя шаарлары негизинен адырлар биотоптору менен курчалган. Ал эми, Ош жана Жалал-Абад шаарларынын чек аралары кeбYнчe талаалар менен чектелген. Адырлар, талаалар биотоптору негизинен eзгeрYЛгeн биотопторго кирет. Бул аймактар адам баласы тарабынан кeбYнчe эрте жазда жайыт катары пайдаланылат. Биотопто таранчы сымал канаттуулардын 50 тYPY аныкталды (1-таблица). Адыр-талаалардагы зооценоздордун жашоо чeйрe-шарттары табигый экосистемаларга бир топ жакын. Андыктан, таранчы сымалдуулардын особдорунун саны табигый экосистемалардай эле, экологиялык тец салмактуулукту сактаган мыйзам ченемдYYЛYккe ээ.
Таблица 1. Адыр-талаалар биотобун байырлаган таранчы сымалдуулардын (Passeriformes) тYPДYк _курамы жана сандык кeрсeткYчтeрY. _
№ Турлеру Саны %
1. Жар чабалекей 136 1,25±0,11
2. Кыштак чабалекейи 260 2,39±0,15
3. Сары бел чабалекей 383 3,52±0,18
4. Шаар чабалекейи 214 1,97±0,13
5. Мо лдо торгой 651 5,99±0,23
6. Чоц талаа торгою 355 3,26±0,17
7. Чабындык торгой 257 2,36±0,15
8. Ричарддын элсанары 36 0,33±0,06
9. Эрсынаар 58 0,53±0,07
10. Сары жылкычы кучкач 22 0,20±0,04
11. Сары башыл жылкычы кучкач 66 0,61±0,07
12. Жылкычы кучкач 258 2,37±0,15
13. Кашгар борбашы 19 0,17±0,04
14. Узун куйрук борбаш 19 0,17±0,04
15. Карала борбаш 56 0,51±0,07
16. Кара чыйырчык 304 2,80±0,16
17. Ала чыйырчык 252 2,32±0,14
18. Майна 1 465 13,47±0,33
19. Сагызган 349 3,21±0,17
20. Сары тумшук чeкe таан 116 1,07±0,10
21. Чeкe таан 723 6,65±0,24
22. Чаар карга 393 3,61±0,18
23. Кара карга 245 2,25±0,14
24. Ала карга 738 6,79±0,24
25. Кузгун 417 3,83±0,18
26. ^к шалкы 31 0,29±0,05
27. Кeк чакчыгай 46 0,42±0,06
28. Кашка чакчыгай 63 0,58±0,07
29. Чакчыгай 49 0,45±0,06
30. Карала кыш куйрук 2 0,02±0,01
31. Кызыл куйрук 3 0,03±0,02
32. Кызыл боор кыш куйрук 60 0,55±0,07
33. Тац чымчык 7 0,06±0,02
34. Кара тамак таркылдак 60 0,55±0,07
35. Кара таркылдак 54 0,50±0,07
36. Чаар таркылдак 48 0,44±0,06
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
37. Сай сагызган 27 0,25±0,05
38. Сарай таранчысы 478 4,40±0,20
39. Талаа таранчысы 496 4,56±0,20
40. Таш таранчы 219 2,01±0,13
41. Ала дудка мукуру 808 7,43±0,25
42. Токой таранчысы 99 0,91±0,09
43. Токой кара таранчысы 14 0,13±0,03
44. Кадимки сары канат 44 0,40±0,06
45. Сава чымчык 51 0,47±0,07
46. Кадимки кендирчи 73 0,67±0,08
47. Гималай мукуру 71 0,65±0,08
48. Чод думбул 223 2,05±0,14
49. Кадимки чыйпылдак 53 0,49±0,07
50. Куркулдай думбул 3 0,03±0,02
Баары: 10 893 100,00
1-таблицада берилгендей, бул биотопто доминанттык абалды майна (13,47%), субдоминантык абалдарды 4 typ: ала дуцга мукуру (7,43%); ала карга (6,79%); чеке таан (6,65%); молдо торгой (5,99%) ээледи. Доминант, субдоминанттардын ортосундагы Стьюденттин критерийи t = 2,78 (p>0,05); t = 1,57 (p>0,05); t = 2,23 (p>0,05), субдоминант тYрлерде: t = 2,75 (p<0,01); t = 2,81 (p<0,01); t = 2,77 (p<0,01); t = 2,86 (p<0,01). Фондук турлер: талаа таранчысы (4,56%); сарай таранчысы (4,40%); кузгун (3,83%); чаар карга (3,61%); сары бел чабалекей (3,52%); чоц талаа торгою (3,26%); сагызган (3,21%); кара чыйырчык (2,80%); кыштак чабалекейи (2,39%); жылкычы кучкач (2,37%); чабындык торгой (2,36%); ала чыйырчык (2,32%); кара карга (2,25%); чоц думбул (2,05%); таш таранчы (2,01%); шаар чабалекейи (1,97%); жар чабалекей (1,25%); сары тумшук чеке таан (1,07%).
Бул адырлар, талаалар биотопторун таранчы сымалдуулардын кээ бир турлеру уялап, кебейуучу чейре катары пайдаланышат. Кээ бир турлеру шаардын борбордук белугунен курт-кумурскалар менен тамактануу учун талаа, адырларга миграцияланышат. Канаттуулар учуу жендемдуулугуне байланыштуу бир биотопто такыр байланып жашашпайт. Алар, шаардын башка биотопторуна, кээде бир нече чакырым аралыктарга миграциялангандыктан, турлерун бир биотопко толук турде таандык кылып кароо мумкун эмес. Андан сырткары, ар турдуу категорияларга (келгин, кыштоочу, уялоочу, отурукташкан, визитер) ээ болгондуктан, шаардык экосистемада бир биотопко таандык кылуу ете этияттыкты талап кылат. Биз изилдеелерде, таранчы сымалдуулардын шаар экосистемасындагы биотоптордо кездешкенин, уялоосун, тамактанышын жана башка тиричилик аракеттерин жургузуп жаткан учуру учетко алынып, аныкталып жогорудагы аталган биотопторду жашоо шарт турунде (уялоо, тамактануу, кебейуу ж.б.) пайдалана тургандыгын далилдедик.
Адыр-талаалар биотобу жарым езгерулген антропогендик факторлор басымдуулук кылган шаарлардын чек арасы. Бул биотопту байырлаган таранчы сымалдуулардын мезгилдик белунуштеру: кышта - 30 тур (35,7%); жазда жана кузде - 32 тур (38,1%); жайда - 27 турлер (32,1%) кездешти (1-сурет).
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
CYрет-1. Адыр-талаалар биотобунда таранчы (Passeriformes) сымалдуулардын тYрлeрYHYн мезгилдер
боюнча бeлYHYштeрY.
Кыш мезгилинде доминанттык абалды ала дуцга мукуру (M.nivalis) ээлеп, 21,1% ды тYЗYп, 1 км2 аянттагы сан жыштыгы 63,85±2,34 особ болду.
Ал эми, субдоминанттык тYP болуп ала карга (C.cornix) эсептелип, 14,2% жана сан жыштыгы 1 км2 аянтта 43,08±2,01 особду TYЗДY. Сандык кeрсeткYчтeрY жогору тYрлeрдY: майна (A.tristis) 27,54±1,65; молдо торгой (G.cristata) 19,38±1,41; чоц талаа торгою (M.calandra) 14,62±1,23; кузгун (C.corax) 13,23±1,17; чeкe таан (C.monedula) 12,46±1,14; чаар карга (C.frugilegus) 12,15±1,13; чоц думбул (E.calandra) 12,00±1,12; кара карга ^.^тт) 11,38±1,09; сагызган (P.pica) 9,54±1,00; кадимки кендирчи (A.cannabina) 6,62±0,84; кызыл боор кыш куйрук (Ph.erythrogaster) 5,38±0,76; таш таранчы (P.petronia) 5,23±0,75; кара таркылдак (T.merula) 4,92±0,73; гималай мукуру (L.nemoricola) 4,77±0,72; сава чымчык (C.caniceps) 4,62±0,70; кара тамак таркылдак (T.atrogularis) 4,46±0,69; чаар таркылак (T.viscivorus) жана кадимки сары канат (C.carduelis) 4,00±0,66 TYЗДY.
Ал эми, субдоминанттык TYP болуп ала карга (C.cornix) эсептелип, 14,2% жана сан жыштыгы 1 км2 аянтта 43,08±2,01 особду TYЗДY. Сандык кeрсeткYчтeрY жогору тYрлeрдY: майна (A.tristis) 27,54±1,65; молдо торгой (G.cristata) 19,38±1,41; чоц талаа торгою (M.calandra) 14,62±1,23; кузгун (C.corax) 13,23±1,17; чeкe таан (C.monedula) 12,46±1,14; чаар карга (C.frugilegus) 12,15±1,13; чоц думбул (E.calandra) 12,00±1,12; кара карга (C.corone) 11,38±1,09; сагызган (P.pica) 9,54±1,00; кадимки кендирчи (A.cannabina) 6,62±0,84; кызыл боор кыш куйрук (Ph.erythrogaster) 5,38±0,76; таш таранчы (P.petronia) 5,23±0,75; кара таркылдак (T.merula) 4,92±0,73; гималай мукуру (L.nemoricola) 4,77±0,72; сава чымчык (C.caniceps) 4,62±0,70; кара тамак таркылдак (T.atrogularis) 4,46±0,69; чаар таркылак (T.viscivorus) жана кадимки сары канат (C.carduelis) 4,00±0,66 TYЗДY.
Жаз мезгилинде доминант майна (17,8%), сан жыштыгы 1 км2 аянтта 52,06±2,24 особ, субдоминант кузгун (8,5%) жана чeкe таан (7,5%) сан жыштыгы - 24,71±1,63 жана 21,76±1,54 особ. Санынын жыштыктары жогору тYрлeргe: ала карга (C.cornix) - 21,47±1,53; сары бел чабалекей (H.daurica) - 18,53±1,43; жылкычы кучкач (M.personata) - 17,35±1,38; талаа таранчысы (P.montanus) - 17,1±1,4; кара чыйырчык (S.vulgaris) - 15,99±1,3; молдо торгой (G.cristata) - 14,1±1,2; сагызган (P.pica) - 12,06±1,2; таш таранчы (P.petronia) - 10,88±1,11; жар
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
чабалекейи (R.riparia) - 9,41±1,03; кек чакчыгай (O.oenanthe) - 7,94±0,95; ала дуцга мукуру (M.nivalis) - 6,47±0,86; чакчыгай (O.isabellina) - 5,59±0,80; чабындык торгой (A.arvensis) -5,29±0,78; кашка чакчыгай (O.pleschanka) - 4,71±0,74; шаар чабалекейи (D.urbica) - 4,71±0,74 особдорго туура келишет.
Жай мезгилинде доминанттык абалды майна (17,0%) ээлеп, сандык жыштыгы 1 км2 аянтта 42,63±2,37 особ, субдоминанттык орунду сарай таранчысы (12,5%) алып, сан жыштыгы 31,38±2,09 особ болду. Жогорку сан жыштыгына ээ болгон тYрлерге: ала чыйырчык (S.roseus) - 18,50±1,65; сары бел чабалекей (H.daurica) - 18,38±1,65; талаа таранчысы (P.montanus) -17,88±1,63; кыштак чабалекейи (H.rustica) - 14,00±1,45; шаар чабалекейи (D.urbica) -13,75±1,44; чеке таан (C.monedula) - 13,13±1,41; чабындык торгой (A.arvensis) - 13,00±1,14; молдо торгой (G.cristata) - 9,75±1,22; чоц талаа торгою (M.calandra) жана жылкычы кучкач (M.personata) - 8,38±1,14; сагызган (P.pica) - 7,13±1,05; жар чабалекейи (R.riparia) - 5,13±0,89; таш таранчы (P.petronia) - 4,00±0,79; сары башыл жылкычы кучкач (M.citreola) - 3,88±0,78 особдору туура келди.
ky3 мезгилинде доминанттык тYрлерге: чеке таан (11,5%), майна (11,5%), чаар карга (10,7%) жана молдо торгой (9,2%) канаттуулары эсептелип, сандык жыштыктары 1 км2 аянтта тиешелYY тYPде: 29,46±2,0; 27,14±1,93 жана 23,39±1,81 особдорун тYЗДY. Ал эми, жогорку сандык жыштыкка: кара чыйырчык (S.vulgaris) - 17,50±1,59; талаа таранчысы (P.montanus) -16,25±1,53; ала карга (C.cornix) - 14,46±1,45; кузгун (C.corax) - 13,39±1,4; чоц думбул (E.calandra) жана кара карга (C.corone) - 9,46±1,19; чоц талаа торгою (M.calandra) - 6,61±1,0; кыштак чабалекейи (H.rustica) жана ала дуцга мукуру (M.nivalis) - 6,43±0,98; сарай (P.domesticus) жана таш таранчы (P.petronia) - 4,64±0,84 особдору туура келди. Биотопто отурукташкан таранчы сымалдуулардын саны - 12 TYPДY тYЗДY.
Таранчы сымалдуулардын келип-кетYY категориялары. Изилдеелер керсеткендей шаар экосистемасындагы таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулардын биологиялык кеп TYPДYYЛYГY бир топ жогору. Башка табигый экосистемалардагы канаттуулардай эле, урбанизацияланган аймактардагы таранчы сымалдуулар шаар экосистемасы биотопторунда ар TYPДYY болуу мYнездерYне ээ.
Орнитология илиминде теменде^дей келип-кетYY категориялары иштелип чыккан: уялап Ke6eüyy4Y (B); кыштоочу (W); келгиндер, же мигрант (M); кокустан учуп келе калган, же визитер (V) жана отурукташкан (BW). Урбанизацияланган экосистемалардагы таранчы сымал канаттуулар дагы, жогоруда аталган авифауналык келип-кетYY категорияларына кирген канаттуулардын эсебинен куралган. Шаар экосистемасындагы таранчы сымал канаттуулардын авифауналык калыптануусу алардын келип-кетYY категорияларына байланыштуу.
Таранчы сымалдуулардын фауналык калыптануусу. Бир нече жылдар мурда азыркы шаарлар жайгашкан аймактар - табигый ландшафттар болгон. Ал ландшафттар, урбанизация процессинин натыйжасында шаар экосистемасы болуп тYЗYЛYп, езYнче биотикалык топтордун жашоо чейресY болуп калыптанган [15].
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Кайсыл гана табигый же, жасалма экосистема болбосун орнитофаунанын калыптанышы ар тYPДYY мYнeздeргe ээ. Таранчы сымалдуулардын шаар экосистемасындагы фауналык калыптануусу - табигый экосистемалардагыдай эле, ар тYPДYY келип-кетYY категорияларына жана ар тYPДYY экологиялык топторуна (урбофил, денрофил, склерофил, лимнофил, кампофил) тYЗдeн-тYЗ байланыштуу болот. Башкача айтканда, ар тYPДYY келип-кетYY категорияларына жана экологиялык топторуна кирген канаттуулардын тYPДYк курамынын эсебинен орнитофауна куралат.
БYГYнкY кYндe шаарлар, урбанизацияланган экосистема катары жандуу (тирYY организмдер) жана жансыз заттардан (чeйрeлeр, шарттар) турган eзYнчe экосистемалык кызмат аткарып жаткан (биологиялык зат айланууну ишке ашыруу жана энергияны багыттоо) экологиялык система катары эсептелет.
Урбанизацияланган экосистемаларда, канаттуулардын фауналык калыптануусуна таранчы сымалдуулардын мезгилдик бeлYHYштeрY дагы ^з каранды.
Шаар экосистемасында кездешкен таранчы сымалдуулардын биологиялык ^п тYPДYYЛYгY салыштырмалуу жогору болгондуктан «чeйрe туз^ч» функциясын аткарууда орду чоц. Кээ бир гана тYрлeрдY эсепке албаганда (ала чыйырчык, майна, талаа таранчысы сыяктуу зыян келтирген тYрлeрY), шаар экосистемасынын экологиялык тец салмактуулугун сактоо максатында канаттууларды шаарларда байырлатуу, аларды коргоо маселелери актуалдуу болуп эсептелет. Ошондуктан, изилдeeнYн жыйынтыгы боюнча: шаарлардагы турак-жайларды, завод-фабрика жана башка eнeр жайларды, жолдорду курууда шаарларды жашылдандыруу пландарын жакшылап иштеп чыгуу керек. Шаарлардын инфраструктураларын eнYктYPYYДe, канаттуулардын жана башка жаныбарлардын тYрлeрYHYн жагымдуу жашоо шартын камсыз кылуу максатында, урбанизациялануу иштерин пландуу тYPдe жYргYЗYY зарыл.
Шаарлардагы канаттуулардын тYPДYк курамын жана санын жeнгe салуу YЧYн шаар орнитофаунасын инвентаризациялоо зарылчылыгы келип чыгат. Бирок, биздин eлкeнYн кeптeгeн шаарларында орнитологиялык изилдeeлeр жYргYЗYЛгeн эмес. Ошондуктан, акыркы мезгилдерде айлана-чeйрeдeгY табигый экосистемаларды жана антропогендик объектилерди гармониялуу айкалыштыруу максатында антропогендик ландшафттарды оптималдаштыруу маселелерине кeбYрeeк кeцYл буруу мезгил талабы.
Шаардык фауна - адам баласынын санитардык жана эмоционалдык чeйрeсY болуп саналып, ал жерде жаныбарларды байырлатууга карама-каршы келген терс кeрYHYштeр eтe аз eлчeмдe болушу шарт. Шаардыктардын айланасындагы «зоологиялык курчоо» менен Yндeш карым-катнашта жашашы eтe татаал процесс. Кайсыл гана шаар болбосун анын аймагын байырлаган жапайы жана синантроптук жаныбарлары - шаардын санитардык-гигиеналык абалын, калктын жашоо абалынын сапатын, айлана-чeйрeгe болгон карым-катнашынын маданиятын аныктап турат. Шаардык фаунаны анализдee менен андагы абанын, суунун, топурактын булганышы канчалык децгээлде rapYY организмдерге терс таасир этип жаткандыгы жана шаардын экологиялык абалы тууралуу обьективдYY маалыматтарды алууга болот.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Корутунду
1. ТYштYк Кыргызстандын урбанизацияланган экосистемаларын байырлаган зооценоздорду изилдee учурдун актуалдуу маселеси.
2. Урбанизацияланган экосистемалардын адыр-талаалар биотобунда таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулардын 50 тYPY кездешкендиги аныкталды.
3. Изилденген биотопто особдорунун саны боюнча доминанттык абалды майна (13,47%), субдоминантык абалдарды 4 тYр: ала дуцга мукуру (7,43%); ала карга (6,79%); чeкe таан (6,65%); молдо торгой (5,99%) ээледи.
4. Аталган биотопту байырлаган таранчы сымалдуулардын мезгилдик бeлYHYштeрY: кышта - 30 тYP (35,7%); жазда жана кYЗдe - 32 тYP (38,1%); жайда - 27 тYрлeргe (32,1%) ээ экендиги далилденди.
5. Таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулардын адыр-талаалар биотобуна байыр алышы, алардын келип-кетYY категорияларына, мезгилдик миграциясына, азыгынын молдуулугуна жана мYнeзYнe, уя салуучу жайлардын болушуна, «тынчыздандыруучу факторлорго» кeз каранды болуп, курчап турган айыл-чарба, адырлар, талаалар, силви-, петриколдук ландшафттардан келген тYрлeрдeн тYЗYЛгeндYГY далилденди. Экологиялык группалары боюнча канаттуулардын 16 тYPY - урбофилдер, 21 тYPY -урбофобдор (дендрофилдер, склерофилдер, лимнофилдер, кампофилдер) экендиги тастыкталды.
Практикалык сунуш. Урбанизацияланган экосистемалар табигый экосистемалардан айлана-чeйрeнYн туруксуз болгондугу менен айырмаланышат. Таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулардын тYPДYк курамы, сандык кeрсeткYчтeрY адам баласынын иш-аракети менен тыгыз байланышкан. Ошондуктан, таранчы сымал канаттуулардын сандык жыштыгы тeмeнкY кeрсeткYчтeргe ээ болгон пайдалуу тYрлeрYн жана сандык жыштыгы жогорку кeрсeткYчтeргe ээ болгон массалык тYPдe кездешYYЧY синантроптук тYрлeрYHYн санын жeнгe салуу боюнча илимий жактан негизделген методдорду иштеп чыгуу зарыл.
Айыл чарбасына зыян алып келYYЧY синантроптук канаттуулардын санын жeнгe салууну илимий негизде иштелип чыккан методдор менен жYзeгe ашыруу керек. Алардын катарына акустикалык, оптикалык yh жаздыргычтын жардамында жазылып алынган коркунучтуу YндeрдY кYчeтYп берYYЧY, айланып туруучу айнек жана кYЗГYдeн жасалган каражаттарды, куралданган мергенчинин, кeлeмдYY жырткыч канаттуунун келбетин, биореппеленттерди (YЙрeтYЛгeн ылаачын, карчыга куш жана иттер), химиялык реппеленттерди (альфа-хлоралоз, 4-амнопиридин, полибутилен, фентион, эдрин ж.б.) пайдалануу ыцгайлуу.
Массалык тYPдe кездешкен синантроптук канаттуулардын санын жeнгe салуу YЧYн шаарлардын санитардык-экологиялык абалын оцдоо, уя салуу YЧYн ыцгайлуу болгон тамбашындагы жылчыктарды, имараттардын дубалдарынын ортосундагы жылчыктарды, жол боюндагы сым карагайларда илинген ачык калган жарык кылуучу лампаларды тосуу жана шаарлардын четтериндеги кeп аянтты ээлеген таштанды аянттарын азайтуу зарыл.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Ал эми, таранчы сымалдуулардын пайдалуу турлерун коргоо жана кызыктырып тартуу учун бузулган кургактык жана суу экосистемаларын калыбына келтируу зарыл. Ал учун:
1. канаттуулар уя салууга ьщгайлуу болгон дарак, бадал есумдуктеру ескен токой тилкелерин кебейтуу;
2. езгече коргоого алынган аймактардын аянттарын кецейтуу;
3. канаттууларды коргоо боюнча узак меенеттегу максаттуу иш-чараларды иштеп чыгуу;
4. Кызыл китепке киргизиле турган турлердун санын чектебее;
5. туруктуу енугуу, биологиялык кеп турдуулукту сактоо багытында коомчулуктун ар кандай катмарларынын экологиялык ац-сезимдерин, тарбия, билимдерин жогорулатуу максатында натыйжалуу жана тынымсыз иш жургузуу зарыл.
Адабияттар
1. Blümel H, Blümel R. Wirbeltiere als Opfer des Strassenverkehrs. Abh. Ber. Naturkundemus. Görlitz 54, 1980. - Р. 19-24.
2. Абдыкааров А.М. Птицы города Ош и его окрестностей [Текст]: автореф. канд. биол. наук: 03.00.08 / А.М.Абдыкааров. -Бишкек, 2005. -25 с.
3. Второв П.П. Определитель птиц фауны СССР [Текст]: Пособие для учителей / П.П.Второв, Н.Н.Дроздов. - М.: Просвещение, 1980. - 256 с. ил.
4. Йост ван дер Вен Птицы Киригизии, 2002. Определитель позвоночных животных СССР. Часть 2.
5. Клаустнитцер Б. Экология городской фауны [Текст] / Б.Клауснитцер. - М.: Мир, 1990. - 246 с.
6. Константинов, В.М. Зоология позвоночных. [Текст]: учебник для студ. биологич. фак. педвузов / В.М.Константинов, Н.П.Наумов, С.П.Шаталова - М.: Академия, 2000. - 496 с.
7. Кузнецов Б.Б. Определитель позвоночных животных СССР. Часть 2. 1974.
8. Кулназаров Б.К. Научные проблемы экологии и охраны природы [Текст] / Б.К.Кулназаров // Вестник ОшГУ. №3. Серия естественных наук. - Ош, 2009. - С. 5759.
9. Наумов, Р.Л Методика абсолютного учета птиц в гнездовой период на маршрутах [Текст]: Зоол. журнал: №1 / Р.Л. Наумов. -М.: 1965. -С. 81-92.
10. Преображенская Е.С. Экология воробьиных птиц Приветлужья [Текст]: / Е.С.Преображенская. - М.: 1998. КМК Scientific Press Ltd. 200 c.
11. Систематический список позвоночных животных Кыргызстана [Текст]/[Т.Хардер, В.И.Торопова, С.В.Кулагин и др.] - Бишкек, 2010. - 116 с.
12. Стамалиев К.Ы. Урбанизацияланган экосистемалардагы таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулар [Текст] / К.Ы.Стамалиев, А.М. Абдыкааров // Вестник ОшГУ. Серия естественных наук. № 5. - Ош, - 2014. - С.
13. Стамалиев, К.Ы. Воробьинообразные птицы (Passeriformes) урбанизированных экосистем юга Кыргызстана [Текст]: автореф. дис. ... канд. биол. наук: 03.02.04 / К.Ы. Стамалиев. - Бишкек, 2014. - 26 с.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
14. Стамалиев, К.Ы. Синантропные птицы урбанизированных экосистем юга Кыргызстана [Текст] / К.Ы.Стамалиев // Научный журнал «Фундаментальные исследование». № 11 (часть 5). - Москва, - 2014. - С.
15. Флинт, В.Е. Закономерности формирования орнитофауны городских лесопарков [Текст]: // В.Е. Флинт, А.Л. Тейхман. / Орнитология. - М.: Наука, 1976. - Вып. 12. - С. 41-58.
16. Шарип кызы, Г. Распространение, обитание, поведение и питание вороборотообразных в Кыргызстане / Г. Шарип кызы, У.А. Турдукулова // Вестник Ошского государственного университета. Химия. Биология. География. - 2023. - № 1(2). - с. 2937. - БОТ: 10.52754/16948688_2023_1(2)_4. - ББК: УУКББО.
