CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№1(4)/2024, 78-86
БИОЛОГИЯ
УДК: 582.26
DOI: 10.52754/16948688 2024 1(4) 11
TYPKCTAH КЫРКА ТООСУНУН АЙМАГЫНДА КЕЗДЕШYYЧY ДАРЫ eСYМДYKТeРДYН КЭЭ БИР ТYРЛeРYНYН РЕСУРСТУК МYМKYНЧYЛYKТeРY
РЕСУРСНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ НЕКОТОРЫХ ВИДОВ ЛЕКАРСТВЕННЫХ РАСТЕНИЙ
ТУРКЕСТАНСКОГО ХРЕБТА
RESOURCE POSSIBILITIES OF SOME TYPES OF MEDICINAL PLANTS OF THE
TURKESTAN RIDGE
Жуманова Гулнур Инамидиновна
Жуманова Гулнур Инамидиновна Zhumanova Gulnur Inamidinovna
магистр, Ош мамлекеттик университети
магистр, Ошский государственный университет master student, Osh State University
Zhumanovag90@gmail.com_
Коланов Орунбек
Коланов Орунбек Kolanov Orunbek
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Science, Associate Professor, Osh State University
orunbek k@mail.ru
_ORCID:0009-0000-8113-0787_
Маматкулов Орозбай Идирисович
Маматкулов Орозбай Идирисович Mamatkulov Orozbai Idirisovich
ага окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет senior Lecturer, Osh State University omamatkulov@oshsu.kg ORCID:0009-0004-3827-0919
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
TYPKCTAH КЫРКА ТООСУНУН АЙМАГЫНДА КЕЗДЕШYYЧY ДАРЫ eСYМДYКТeРДYН КЭЭ БИР ТYРЛeРYНYН РЕСУРСТУК МYМКYНЧYЛYКТeРY
Аннотация
Макала TYpKcraH кырка тоосунун аймагында кездешYYЧY дарылык касиети бар вCYмдYктврдYн 17 TYPYHYH учурдагы абалын окуп YЙрвнYY менен дарылык чийки заттарды вндYPYYгв карата ресурстук мYмкYнчYЛYктврYнв баа берYYгв арналган. YйрвнYлгвн тYрлврдYн ичинен Adiantum capillus-veneris TYPYHYH биологиялык массасы втв аз болгондуктан жана Allium karataviense тYPY сейрек кездешкендиктен ресурстары жокко эсе. Дарылык препараттарды жасоо YЧYн колдонулуучу чийки затынын булагы катары ресурстук мYмкYнчYЛYГY Ephedra intermedia тYPYндв салыштырмалуу жогору, анын чийки затты вндYPYмдYYЛYГY эсепке алынган аймак YЧYн жылына орточо эсеп менен 8200 кг ды тYЗвт. Ушул кврсвткYч боюнча Anthoxanthum alpinum (3400 кг) жана Clematis orientalis (4200 кг) дагы тигил же бул децгээлде ресурсу бар тYрлврдYн катарын толукташат. Калган тYрлврдYн ресурстук мYмкYнчYЛYктврY чектелYY болуп саналышат, алардын жылдык вндYPYмдYYЛYктврY 300 кг дан (Oxygraphis glacialis) 1700 кг га чейин (Milium effusum) влчвмдY тYЗYшвт. Бул дары вCYмдYктврдY катуу квзвмвлдYн алдында гана практикада колдонууга жол берилиши мYмкYн,
Ачкыч свздвр: ТYркстан кырка тоосу, дарак-бадалдар алкагы, субальпы алкагы, альпы алкагы, дары вCYмдYктвр, TYP, тукум, уруу, дарылык чийки зат, ресурстук мYмкYнчYЛYктврY.
РЕСУРСНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ НЕКОТОРЫХ ВИДОВ ЛЕКАРСТВЕННЫХ РАСТЕНИЙ ТУРКЕСТАНСКОГО ХРЕБТА
Аннотация
Статья посвящена изучению 17 видов растений с лечебными свойствами, встречающихся на Туркестанском хребте, их современному состоянию и оценке их ресурсных возможностей для производства лекарственного сырья. Из изученных видов, из-за меньшей биологической массы у вида Adiantum capillus-veneris и редкостью у вида Allium karataviense, имеются очень маленькие ресурсы. Ресурсные возможности как источника сырья для приготовления лекарственных препаратов у Ephedra intermedia сравнительно высокие, у этого вида производимость сырья для данного региона в среднем составляет 8200 кг в год. По этому показателю виды Anthoxanthum alpinum (3400 кг) и Clematis orientalis (4200 кг), в той или иной степени, являются видами с достаточными ресурсами. У остальных видов ресурсные возможности ограниченные, так как у них годовая производимость составляет от 300 кг (Oxygraphis glacialis) до 1700 кг (Milium effusum). Эти лекарственные растения можно использовать в практике только в условиях жесткого контроля за их сбором.
RESOURCE POSSIBILITIES OF SOME TYPES OF MEDICINAL PLANTS OF THE TURKESTAN RIDGE
Abstract
The article is devoted to the study of the diversity of some species of plants with medicinal properties found on the Turkestan Range, their current state and assessment of their resource capabilities for the prodaction of medicinal raw materials. Of the studied species, due to the lower biological mass of the species Adiantum capillus-veneris and the rarity of the species Allium karataviense, there are very few resources. The resource potential of Ephedra intermedia as a source of raw materials for the preparation of medicinal products is relatively high; for this species, the production of raw materials for this region averages 8200 kg per year. According to this indicator, the species Anthoxanthum alpinum (3400 kg) and Clematis orientalis (4200 kg) are, to one degree or another, species with sufficient resources. The remaining species have limited resource capabilities, since their annual production ranges from 300 kg (Oxygraphis glacialis) to 1700 kg (Milium effusum). These medicinal plants can be used in practice only under conditions of strict control over their collection.
Ключевые слова: Туркестанский хребет, древесно-кустарниковый пояс, субальпийский пояс, альпийский пояс, лекарственные растения, вид, род, семейство, лекарственное сырье, ресурсные возможности.
Keywords: Turkestan ridge, tree and shrub belt, subalpine belt, alpine belt, medicinal plants, species, genus, family, medicinal raw materials, resource capabilities.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Киришуу
Кыргызстандын аймагында кездешYYчY жогорку тYЗYЛYштeгY TYTYKTYY eсYмдYктeрдYн тYрлeрYHYн eлкeнYн аянт бирдигине карата саны мол. Алар жаратылышта тYPДYY, экологиялык жактан маанилYY ролдорду ойношот. Ошону менен бирге алардын ичинде чарбалык мааниге ээ болгондору дагы кeп. Жапайы eскeн тYрлeрдYн арасынан декоративдик, топурак кыртышын бекемдeeчY, дарылык касиеттYY, боёк заттарды берYYЧY, тоюттук жана башка чарбалык мYмкYндYктeрY бар тYрлeрдY арбын кездештирYYгe болот (Ганыбаева, 2010, б. 23; Флора Кирг. ССР, 1950-1955; Лазьков ж-а Султанова, 2014, б. 126; Определитель растений Средней Азии, 1968-1971). Булардын арасында дарылык касиеттерге ээ, медициналык, ветеринардык практикада колдонулуучу тYрлeр илимий-практикалык жактан алып караганда eтe маанилYY болуп саналышат (Коланов, 2021, б. 567; Растительные ресурсы СССР, 1987, б. 326; Абжапарова, 2021; Шайбек кызы ж-а Абдиева, 2023; Moldaliev & Ozdemir, 2023). Ошондуктан алардын жер-жерлердеги eкYлдeрYHYн ^п тYPДYYЛYГYн, жашаган жерлеринин eзгeчeлYктeрYн, учурдагы абалын, ботаникалык жана ресурстук eзгeчeлYктeрYн окуп YЙрeнYY ботаниканын актуалдуу маселелеринен болуп саналат.
Иштин максаты: ТYркстан кырка тоосунун аймагында кездешYYЧY дарылык касиети бар айрым тYрлeрдYн ^п тYPДYYЛYГYн, алардын учурдагы абалын окуп YЙрeнYY менен дарылык чийки заттарды eндYPYYгe карата ресурстук мYмкYнчYЛYктeрYнe баа берYY.
Изилдеенун маселелери:
- ТYркстан кырка тоосунун аймагында таралган дарылык касиеттYY кээ бир тYрлeр жeнYндeгY маалыматтарды адабияттардан жана маршруттук экспедицияларды уюштуруунун алкагында топтоо;
- алынган маалыматтарга анализ жYргYЗYY, тYрлeргe мYнeздYY жалпы жана жекече белгилерди, eзгeчeлYктeрдY аныктоо, толуктоо, eскeн жеринин, таралышынын кeрсeткYчтeрYн тактоо менен учурдагы абалына баа берYY;
- тYрлeрдYн дары eсYмдYк катары чийки заттарды берYY мYмкYндYктeрYн аныктоо.
2 Изилдеелердун усулдарына маршруттук экспедицияларды уюштуруу, жалпыга маалым усулдар менен eсYмдYктeргe жазуу жYргYЗYY, тиешелYY материалдарды топтоо жана аларды камералык ыкмада иликтee кирет.
Изилдеелердун материалы катары ТYркстан кырка тоосунун аймагында кездешYYЧY споралуу, жылацач уруктуу жана жабык уруктуу eсYмдYктeрдYн eкYЛдeрY болуп саналышкан кээ бир дарылык касиеттуу eсYмдYктeрдYн 17 тYPY (Таблица 1) кызмат кылышты.
3 Изилдеелердун жыйынтыгы
Бул макалада тYрлeр жeнYндeгY маалыматтарды салыштырууга ьщгайлуу болуусу YЧYн жадыбал тYPYндe бердик.
Таблица 1. ТYркстан кырка тоосунда таралган дары eсYмдYктeрдYн кээ бир тYрлeрYHYн чийки зат катары пайдаланылуучу бeлYктeрY, фармакологиялык касиеттери жана учурдагы ресурстук
№ Дары eсYмдYктYн Дары eсYмдYктYн чийки зат катары пайдаланылуучу Дары
аталышы: бeлYм, класс, бeлYГY жана фармакологиялык касиеттери eсYмдYктYн
уруу, тукум, TYP учурдагы
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
ресурстук ммум^нчу-ЛYктeрY
БeлYм: POLYPODIOPHYTA - ПAПOPOTHИKCЫЯKTУУЛAP В^асс: POLYPODIOPSIDA - ПAПОPОTНИKСЫЯKTУУЛAP Уруу: ASPLENIACEAE - KOCTEHEHTEP
1 Adiantum capillus-veneris L. - Венеранын чачы адиантуму, Aдиантум Венерин волос Жалбырактары, тамырсабактары. Aдатта eсYмдYктYн жацы бeлYГYн, эреже катары, сырттан колдонуу YЧYн пайдаланышат. Препараттары жумшартуучу жана какырыкты чыгаруучу, антибактериялык, тонизирлeeчY жана жарааттарды айыктыруучу касиеттерге ээ, ошондой эле шамалдап калууларга каршы сунуш кылынат. Ресурстук ммум^нчу-ЛYГY eтe чектелуу
БeлYм: GYMNOSPERMAE - ЖЫЛAЦAЧ УPУKTУУЛAP Е^асс: GNETOPSIDA - ГHETACЫЯKTУУЛAP Уруу: EPHEDRACEAE - 4EKEH^^EP
2 Ephedra intermedia Schrenk et C.A.Mey. - Орточо чекенде, Хвойник промежуточный Tобурчак-жемиштери. Aлкалоиддерди азыраак кармайт, кантка жана органикалык кислоталарга бай. Жацысында жешет жана компотторду, киселдерди, кыямдарды, джемдерди, спирттик ичимдиктерди даярдоо YЧYн пайдаланышат. Орточо чекендинин кYЛYн Kазахстанда жана Орто Aзияда чайноочу «табак» -насвайга кошушат. Жылына 8200 кг га чейин бутакчалар жана тобурчак- жемиш тYPYндe
БeлYм: ANGIOSPERMAE - ЖAБЫK УPУKTУУЛAP Kласс: MONOCOTYLEDONES - БИР YЛYШTYYЛeP Уруу: POACEAE - KbMK ЧeПTeP
3 Anthoxanthum alpinum Á. et D.Löve (A. odoratum auct. non L.) - Aльпы жыттуу машакчасы, Пахучеколосник альпийский ЧeбY. Элдик медицинада тундурмасын, кайнатмасын муунтуучу (спастикалык) жeтeлдe, ошондой эле тонизирлeeчY, жумшартуучу жана жYрeк каражаты катары колдонушат. Tундурмасы, кайнатмасы баш оорууларда пайдалуу, алар уйку качканда, шишиктерде сийдикти айдап чыгаруучу жана тынчтандыруучу таасир этишет. Элдик медицинада Германияда уйкусуздукка, кeцYЛ айланууларга, баш оорууларга жана ревматизмге жакшы каражат деп эсептешет. Жылына 3400 кг га чейин чeп тYPYндe
4 Milium effusum L. -Салбацдаган атконок, Бор развесистый ЧeбY, жалбырактары, уругу. Aндан аскорбин кислотасы жана ß-каротин, углеводдор табылган. Жер YCTYндeгY бeлYГY кумариндерди кармайт. Жалбырактарында флавоноиддер бар. Чыгыш медицинасында дарылык максаттарга уруктарын пайдаланышат. ^рей медицинасында жугуштуу оорууларды дарылоодо, элдик медицинада - ашказандын иш-аракетинин бузулушунда колдонушат. ЧeбYHYн препараттары антимикробдук активдYYЛYккe ээ. Россиянын Ыраакы Чыгышында уруктарын диареяда пайдаланышат. Уулуу касиеттери кeрсeтYЛгeн жана ууланууга алып келиши мYмкYн. Жылына i700 кг га чейин чeп, урук тYPYндe
Уруу LILIACEAE - ЛИЛИЯ ГYЛДYYЛeP
5 Colchicum luteum Baker -Сары байчечекей, Безвременник желтый Пияз тYбY. Уулуу eсYмдYк. Aлкалоиддерди, анын ичинде колхицинди кармайт, анын препараттары рактын кeптeгeн формаларын дарылоодо колдонулат. Жылына 800 кг га чейин чeп тYPYндe
Уруу: ALLIACEAE - ПИЯЗ ГYЛДYYЛeP
б Allium karataviense Regel -^ра тоо пиязы, Лук каратавский Пияз тYбY. Элдик медицинада пияз тYбYHYн кайнатмасы менен eтe кYчтYY демкыстыгууну жана eme оорууларын дарылайт. Пияз тYбYн тамак катары пайдаланууга болот. Сейрек кездешет, ресурсу жокко эсе.
Уруу: ORCHIDACEAE - ЯTPЫШHИKГYЛДYYЛeP
7 Dactylorhiza salina (Turcz. ex Lindl.) Soó (Orchis salina Turcz. ex Lindl., O. knorringiana (Kraenzl.) TY^^e^. TYЙмeктeрY крахмалды, былжыр заттарды кармашат жана дарылык каражат катары пайдаланылышы мYмкYн. Былжырлуу чел жапа Жылына П00 кг га чейин тамыр-сабак тYPYндe
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Czerniak. ex Nikitina) -Шорчул манжатамыр, ятрышник, салеп. чеккенде, ууланганда ороп калуучу жана жумшартуучу каражат катары пайдаланышат.
Класс: DICOTYLEDONES - ЭКИ YЛYШТYYЛeР Уруу: POLYGONACEAE- ГРЕЧИХА ГYЛДYYЛeР
8 Polygonum viviparum L. -Тируу туучу кымыздык, Горец живородящий 4e6Y, тамырсабагы, жалбырактары, гYл топтору, мвмвлврY. Тамырынан С витамини, ийлегич заттар (6%), тамырсабактарынан - ийлегич заттар (8-19%) табылган. Жер YCTYндвгY бвлYГYндв С витамини, каротин, фенолкарбон кислоталары (кофе, хлороген), флавоноиддер (кемпферол, мирицетин, верцетин, гиперин, рутин) 2,7-7,45 % кармалат. ^л топторунан флавоноиддер; мвмвлврYнвн С, К витаминдери, каротин табылган. Тамыр сабактарынын кайнатмалары ашказандык каражат катары шамалдап калуудан пайда болгон оорууларда, сийдик-жыныстык жолдордун оорууларында натыйжалуу. Кургатылган тамырсабагынын кYKYMY канды токтотуучу каражат катары пайдаланылат. Тамырсабагын чийки жана бышырылган тYPYндв тамак катары пайдаланышат, ошондой эле майдалашып, ботко бышырышат, кайнатмасын чайдын ордуна ичишет. Кургатылган чвбYHYн KYKYMYH кесип алууларда жана согулууларда канды токтотуучу каражат катары колдонушат, ал эми чвбYHYн тундурмасын гонореяда ичишет. Жылына 900 кг га чейин чeп, тамырсабак тYPYндe
Уруу: CARYOPHYLLACEAE - ЧЫНЫГYЛДYYЛeР ГВОЗДИЧНЫЕ
9 Silene brahuica Boiss. (S. crispans auct. non Litv.) -Брагуй силенеси, Смолёвка брагуйская 4e6Y. Брагуй силенесинен 1:1250 титрде жылкылардын канын гемолиздeeчY сапонин бeлYHYп алынган. Антидиабеттик жана гипогликемикалык касиеттерге ээ D-пинитолду жогорку чекте кармагандыгынан (чийки заттын абадан-кургак салмагынан 1,0 г), Брагуй силенесинин eсYмдYктYк чийки затын максаттуу енд\^мвд алууга eндYPYштYк маанидеги булак катары пайдалануу келечектYY. Жылына 560 кг га чейин чeп тYPYндe
10 S. vulgaris (Moench) Garcke - Кадимки силене, Смолёвка обыкновенная ЧeбY. Бул eсYмдYк элдик медицинада кенири таанымал. Табыптар бул eсYмдYктY сезгенYYлeргe каршы, канды токтотуучу, оорууну басандатуучу каражат катары колдонушат. Тундурмалары жана кайнатмалары нерв системасын тынчтандырууга, депрессия жана нервдик жапа чегYYлeр менен кYрeшYYгe жeндeмдYY. Ошондой эле экстракты кишинин организминен уулуу заттарды чыгарууга жeндeмдYY. Жылына 1000 кг га чейин чeп тYPYндe
Уруу: RANUNC ULACEAE - ЛЮТИКГYЛДYYЛeР
11 Aconitum rotundifolium Kar. et Kir. - Тегерек жалбырактуу аконит, Ак кодол, Аконит круглолистный Тамыр сабагы. Кыргыз элдик медицинасында дары eсYмдYк катары бааланат. Жылкылардын кYЧYн калыбына келтирет деп эсептешет. Курамы, касиеттери жакшы YЙрeнYлe элек. Жылына 1600 кг га чейин тамыр сабак тYPYндe
12 Pulsatilla campanella Fisch. ex Regel et Tiling -Кощуроодой кундузгул, Прострел колокольчатый ГYлдeрY, мeмeлeрY, чeбY, тамырлары. Тамырларынан сапониндер, алкалоиддер 0,04 % табылган. МeмeлeрYндe 16,0-17,4 % май бар. ЧeбYHYн тундурмасын элдик медицинада жYрeк жана ашказан оорууларында колдонушат. Жылына 1400 кг га чейин чeп, тамыр тYPYндe
13 Clematis orientalis L. -Чыгыш клематиси, Ломонос восточный Тамырлары, чeбY. Жаныбарлар YЧYн eсYмдYк уулуу. eсYмдYк алкалоиддерди, тритерпендик сапониндерди кармайт. eсYмдYк сезгенYYлeргe каршы, бактерициддик, протистоциддик, инсектициддик касиеттерге ээ. Тамырынан алынган кукумду элдик медицинада сeeктeр сынганда колдонушат. Майдаланган чeбYн жаны тYPYндe тери оорууларында, Жылына 4200 кг га чейин тамыр, чeп тYPYндe
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
жылан чакканда ууланууга каршы пайдаланышат. Сабактары мурун сифилистик жактан жапа чеккенде тYтвтYY YЧYн пайдаланылган.
14 Oxygraphis glacialis (Fisch.) Bunge - Мвщу оксиграфиси, Оксиграфис ледниковый ЧвбY. Алкалоиддердин изин кармайт. ГYЛдвп турган чвбYHYн тундурмасы гомеопатияда пайдалануу YЧYн сунуш кылынган, бирок практикалык жактан колдонулбады. Жакын TYP О. vulgaris чвбYн дYYЛYктYPYYЧY касиетке ээ, сийдикти айдап чыгаруу жана ич втквк YЧYн кYчтYY каражат деп эсептешкен. втв кооз декоративдик вCYмдYк. Жылына 300 кг га чейин чeп тYPYндe
15 Ranunculus repens L. -Сойлоочу лютик, Лютик ползучий ЧвбY. Ал уулуу. ЧвбYн подаграда, ревматизмде, жарааттарда, сыздооктордо, баш оорууда жана невралгиялык оорууда сырттан жана компресс тYPYндв пайдалануу керек. Кайнатмасы менен котур болгон терини жуу YЧYн пайдалануу сунуш кылынат. Жылына 1400 кг га чейин чeп тYPYндe
16 Thalictrum minus L. (T. petaloideum auct. non L.) -Кичине таргылчвп, Василистник малый ЧвбY. Ал антибактериалдык, шишиктерге каршы, жалпы бекемдввчу, сийдикти айдап чыгаруучу, жумшартуучу жана жарааттарды айыктыруучу таасирлерге ээ. ЧвбY фитонциддерди кармайт, айрыкча чон активдYYЛYккв жалбырактары ээ. ЧвбY онкологиялык оорууларды, табарсыктын папиломотозун жана анациддик гастриттерди дарылоо YЧYн Здренконун курамына кирет. Жылына 950 кг га чейин чeп тYPYндe
17 Adonis turkestanica (Korsh.) Adolf - ТYркстан адониси, Горицвет туркестанский ЧвбY. Баалуу дары вCYмдYГY, биологиялык активдYYЛYГY боюнча жазгы адониске жакын. Карденолиддерди, кумариндерди, ошондой эле беш атомдуу спиртти, сапониндерди жана каротинди кармайт. Жылына 1200 кг га чейин чeп тYPYндe
Алынган маалыматтарды анализдeeнYн натыйжасында теменде^лер анык болду:
ТYркстан кырка тоосунун дарак-бадал алкагынын жогорку тилкесинде, субальпы жана альпы алкактарында таралган дары eсYмдYктeрдYн 17 тYPYн YЙрeндYк. Алардын ичинде Папоротник сыяктуулар (Polypodiophyta) жана Жылацач уруктуулар (Gymnospermae) бeлYмдeрYнeн бирден тYP, калгандары Жабык уруктуулар (Angiospermae) бeлYMYHYн eкYлдeрY болуп саналышат. Жабык уруктуулар бeлYMYHYн ичинен 5 тYP Бир YЛYштYYлeр классынын 4 уруусуна, калган 10 тYP Эки YЛYштYYлeр классынын 3 уруусуна кирет. Бул жерде YЙрeнYЛгeн тYрлeрдYн жетee Ranunculaceae уруусунун, 2 ден тYP - Poaceae, Caryophyllaceae урууларынын eкYЛдeрY болуп саналышат, ал эми калган 6 уруунун 1 ден гана eкYЛдeрY бар.
YйрeнYЛгeн тYрлeрдYн басымдуу кeпчYЛYГY (15 тYр) кeп жылдык чeп сыяктуу тиричилик формасына ээ болушат. Булардан eзгeчeлeнYп Ephedra intermedia Schrenk et C.A.Mey. - Орточо чекенде бийиктиги 1 м ге чейин жеткен бадал, ал эми Clematis orientalis L. - Чыгыш клематиси жарым жыгачтанган 4-6 м ге чейин бийиктиктеги лиана болуп саналышат.
YйрeнYЛгeн тYрлeрдY eскeн жерлеринин eзгeчeлYктeрY боюнча шарттуу тYPдe тeмeндeгYдeй топторго ажыратууга болот: 3 iyp нымдуу, кeлeкe, жер алдындагы суулар чыккан жерлерде; 4 iyp шагылдуу, таштак беттерде; 3 тYP альпы шалбааларында, чeптYY беттерде; 3 тYP бадалзарларда, токойлордун ачык жерлеринде; 2 тYP эрип жаткан кардын, мeцгYлeрдYн жанында; 1 тYP куюлмаларда, шагылдуу беттерде; 1 тYP ачык, нымдуу жана саздак жерлерде; 1 тYP субальпы шалбааларында кездешишет.
Дарылык препараттарды жасоо YЧYн чийки заттын булагы катары колдонулуучу органдары боюнча YЙрeнYЛгeн тYрлeрдYн тeмeндeгYдeй топтору ачыкталды: чeбY - 11 тYр; жалбырактары - 3 тYр; гYЛдeрY, ГYЛ топтору - 2 тYр; мeмeлeрY - 2 тYр; уруктары - 1 тYр; тамыр сабактары - 3 тYр; пияз тYптeрY - 1 тYр; тYЙмeктeрY - 1 тYр; тамырлары - 2 тYр; тобурчак-
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
жемиштери - 1 тYр. Мында бир эле тYPДYн 2 же андан кеп органдары чийки зат катары пайдаланылуучу учурлар дагы бар.
YйренYлген тYрлердYн фармакологиялык жактан таасир этYYлерYHYн спектри кещ. Алардын ичинен даана белгиленгендерин эсепке алганда теменде^дей керYHYш байкалды: жумшартуучу таасирге ээ болгондор - 3, какырыкты чыгаруучулар - 1, антимикробдуктар -3, тонизирлеечYлер - 1, жарааттарды айыктыруучулар - 2, витаминдик касиеттYYлер - 2, жетелге каршылар - 1, сийдикти айдап чыгаруучулар - 3, тынчтандыруучулар - 3, рак оруларына каршылар - 2, ороп алуучулар, канды токтотуучулар - 2, антидиабетиктер - 1, сезгенYYлерге каршылар - 2, кYчтY калыбына келтирYYЧYлер - 1, жYрек оорууларына каршылар - 1, тери оорууларына каршылар - 1, ревматизмге каршылар - 1. Мында бир эле тYP бир нече фармакологиялык таасирлерге ээ болгондору дагы бар.
YйренYлген тYрлердYн ичинен Adiantum capillus-veneris L. - Венеранын чачы адиантумунун биологиялык массасы ете аз болгондуктан жана Allium karataviense Regel -Кара тоо пиязи сейрек кездешкендиктен ресурстары жокко эсе. Дары есYмдYк катары дарылык препараттарды жасоо YЧYн колдонулуучу чийки затынын булагы катары ресурстук мYмкYнчYЛYГY Ephedra intermedia Schrenk et C.A.Mey. - Орточо чекенденики салыштырмалуу жогору. Анын чийки затты ендYPYмдYYЛYГY эсепке алынган аймак YЧYн жылына орточо эсеп менен 8200 кг ды тYзет. Ушул керсеткYч боюнча Anthoxanthum alpinum А. et D.Löve (A. odoratum auct. non L.) - Альпы жыттуу машакчасы (3400 кг) жана Clematis orientalis L. -Чыгыш клематиси (4200 кг) дагы тигил же бул дещгээлде ресурсу бар тYрлердYн катарын толукташат. Калган тYрлердYн ресурстук мYмкYнчYЛYктерY чектелYY болуп саналышат. Алардын жылдык ендYPYмдYYЛYктерY 300 кг дан (Oxygraphis glacialis (Fisch.) Bunge - Мецгу оксиграфиси) 1700 кг га чейинки (Milium effusum L. - Салбащдаган атконок) елчемдY тYЗYшет ^рет 1).
9000
8200
4000
.жылдык 5000 ресурстук mymkyh4Y лYГY, кг 3000 менен
2000 1000 0
3400
4200
1700 800 1100 900 560 1000 1600 140J "» 950 1200
S> .Ж Ж .О?
„SJ .„V
ь ^ vi> \0Г
у /
Г / /"
////• г *
✓ л/ S
0 /
0V ^ .л/ 4,0х
лу .М ЛГ «j^' #
^ ^
.
у- jf jr
f
ж
г
/ JT &
Cypbt 1. Туркстан кырка тоосунда таралган дары есYмдYктердYн кээ бир тYрлерYHYн учурдагы ресурстук мYмкYнчYЛYктерY.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Корутунду
ТYркстан кырка тоосунда таралган дары eсYмдYктeрдYн YЙрeнYЛгeн 17 TYPYHYH ичинде Папоротник сыяктуулар жана Жылацач уруктуулар бeлYмдeрYнeн бирден TYP, калгандары Жабык уруктуулар бeлYMYHYн eкYЛдeрY болуп саналышат. Жабык уруктуулар бeлYMYHYн ичинен 5 TYP Бир YЛYштYYлeр классынын 4 уруусуна, калган 10 TYP Эки YЛYштYYлeр классынын 3 уруусуна кирет.
Дарылык препараттарды жасоо YЧYн чийки заттын булагы катары колдонулуучу органдары боюнча YЙрeнYЛгeн тYрлeрдYн тeмeндeгYдeй топтору ачыкталды: чeбY - 11 TYP; жалбырактары - 3 TYP; гYЛдeрY, ГYЛ топтору - 2 TYP; мeмeлeрY - 2 TYP; уруктары - 1 TYP; тамыр сабактары - 3 typ; пияз тYптeрY - 1 typ; тYЙмeктeрY - 1 typ; тамырлары - 2 typ; тобурчак-жемиштери - 1 typ. Мында бир эле TYPДYH 2 же андан ^п органдары чийки зат катары пайдаланылуучу учурлар дагы бар.
YйрeнYЛгeн тYрлeрдYн фармакологиялык жактан таасир этYYлeрYHYн спектри кец: жумшартуучу таасирге ээ болгондор - 3, какырыкты чыгаруучулар - 1, антимикробдуктар -3, тонизирлeeчYлeр - 1, жарааттарды айыктыруучулар - 2, витаминдик касиеттYYлeр - 2, жeтeлгe каршылар - 1, сийдикти айдап чыгаруучулар - 3, тынчтандыруучулар - 3, рак оорууларына каршылар - 2, ороп алуучулар, канды токтотуучулар - 2, антидиабетиктер - 1, сезгенYYлeргe каршылар - 2, кYчтY калыбына келтирYYЧYлeр - 1, жYрeк оорууларына каршылар - 1, тери оорууларына каршылар - 1, ревматизмге каршылар - 1. Мында бир эле тур бир нече фармакологиялык таасирлерге ээ болгондору дагы бар.
YйрeнYлгeн тYрлeрдYн ичинен Adiantum capillus-veneris турунун биологиялык массасы eTe аз болгондуктан жана Allium karataviense туру сейрек кездешкендиктен ресурстары жокко эсе. Дары eсYмдYк катары дарылык препараттарды жасоо учун колдонулуучу чийки затынын булагы катары ресурстук мумкунчулугу Ephedra intermedia TypyHe салыштырмалуу жогору. Анын чийки затты eндYPYмдYYЛYГY эсепке алынган аймак учун жылына орточо эсеп менен 8200 кг ды тYзeт. Ушул кeрсeткYч боюнча Anthoxanthum alpinum (3400 кг) жана Clematis orientalis (4200 кг) дагы тигил же бул децгээлде ресурсу бар тYрлeрдYн катарын толукташат. Калган тYрлeрдYн ресурстук мYмкYнчYЛYктeрY чектелуу болуп саналышат. Алардын жылдык eндYPYмдYYЛYктeрY 300 кг дан (Oxygraphis glacialis) 1700 кг га чейин (Milium effusum) eлчeмдY тYЗYшeт. Бул дары eсYмдYктeрдY катуу кeзeмeлдYн алдында гана практикада колдонууга жол берилиши мумкун.
Адабияттар
1. Абжапарова, А.М. Кыргыз-Ата Мамлекеттик жаратылыш паркындагы дары-дармек eсYмдYктeрдYн турдук составы / А. М. Абжапарова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - No. 1-2. - P. 7-19. - DOI: 10.52754/16947452_2021_1_2_7. - EDN: CJZSFF.
2. Ганыбаева, М. Р. (2010). Флора междуречья Исфана и Ляйляк (сев. склон Туркестанского хребта). Автореф. дисс. ... канд. биол. наук. Бишкек.
3. Коланов О. (2021). Фармакогнозия. Учебник для студентов медицинских колледжей с грифом МОиН КР. Ош.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
4. Никитина Е.В. и др. (1950-1957). Флора Киргизской ССР. Определитель растений Киргизской ССР. Т. I, II, III, IV, V, VI. Фрунзе: издательство АН Киргизской ССР.
5. Лазьков Г.А., Султанова Б.А. (2014). Кадастр флоры Кыргызстана. Сосудистые растения. Бишкек.
6. Определитель растений Средней Азии. Критический конспект флоры Средней Азии (1968-1971). Том I, II. Ташкент: Издательство "Фан".
7. Растительные ресурсы СССР: Цветковые растения, их химический состав, использование; Семейства Hydrangeaceae-Haloragaceae. Под ред. П.Д.Соколова (1987). Ленинград: Наука.
8. Шайбек Кызы, С. Кыргыздардын элдик дарыгерчиликте "качала" вCYмдYГYн пайдалануусу / С. Шайбек Кызы, А. М. Абдиева // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Тарых. - 2023. - No. 1(2). - P. 57-61. - DOI: 10.52754/1694867X_2023_1(2)_7. - EDN: SWQKPT.
9. Moldaliev, Zh. T. Truths and misconceptions of the plants used in traditional medicine / Zh. T. Moldaliev, H. Ozdemir // Bulletin of Osh State University. - 2023. - No. 3. - P. 1-7. -DOI: 10.52754/16948610 2023 3 1. - EDN: LAVRTJ.
