CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№2(3)/2023, 45-50
ГЕОГРАФИЯ
УДК: 91:796. 5
DOI: 10.52754/16948688 2023 2(3) 6
БАТКЕН ОБЛУСУНУН ТУРИЗМИН GHYKTYPYYAGrY 0PYK ГYЛYНYН ОРДУ (0PYKTY ТУРИСТТИК ПРОДУКТ КАТАРЫ СУНУШТОО)
ЗНАЧЕНИЕ ЦВЕТЕНИЯ АБРИКОСА В РАЗВИТИИ ТУРИЗМА В БАТКЕНСКОЙ ОБЛАСТИ (ПРЕДЛОЖЕНИЕ АБРИКОСА В КАЧЕСТВЕ ТУРИСТИЧЕСКОГО
ПРОДУКТА)
PLACE OF APRICOT BLOSSOM IN TOURISM DEVELOPMENT IN BATKEN OBLAST (TO
OFFER APRICOT AS A TOURIST PRODUCT)
Султанов Жанарбек Маматкулович
Султанов Жанарбек Маматкулович Sultanov Zhanarbek Mamatkulovich
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет senior teacher, Osh State University j sultanov@oshsu.kg
_ORCID: 0009-0004-8420-2044_
Назарбаева ^лкайыр Базарбаевна
Базарбаева Гу.лкайыр Базарбаевна Bazarbaeva Gulkayir Bazarbaevna
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет _teacher, Osh State University_
Кудайназар кызы Муслиима
Кудайназар кызы Муслиима Kudainazar kyzy Muslima
Студент, Ош мамлекеттик университети
Студент, Ошский государственный университет Student, Osh State University
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
БАТКЕН ОБЛУСУНУН ТУРИЗМИН 0НYКТYРYYД0ГY 0PYK ГYЛYНYН ОРДУ (0PYKTY ТУРИСТТИК ПРОДУКТ КАТАРЫ СУНУШТОО)
Аннотация
МаанилYYЛYк. Макалада Баткен облусунда туризмди внYктYPYY боюнча сунуштар берилет. Кайсы мезгилдерде врYк гYЛYнв фестивал жана жарманке уюштурууга болот, врYктYн ден соолукка пайдасы жана врYктY туристтик продукт катары сунуштоо маселелери изилденген. Андан сырткары врYк гYЛYн Баткен облусунун бренди катары эсептеп, Япониянын сакура гYЛYнв салыштыруу жагы каралган. ЖергиликтYY эл YЧYн жыл бою киреше булагы болбосо да, бир келген сезондо, туристтерден кирешеге чыгып алууну YЙрвтYY, окутуу зарыл жумуш болуп калды. Мисалы; мЭрYк гYЛYм фестивалы 2 же 3 ^нгв созулса, аларга свзсYЗ тYрдв мейманкана керек болот. Улуттук тамак-ашты, врYктвн вндYPYЛгвн продукциянын накта таза азык экендигин, ден соолук YЧYн пайдалуулугун айтып, кврсвтYYгв жана чет влквлврдвн инвестиция тартууга шарт тYЗYЛвт. Жарандар ар дайым келип туруучу кардар табышы ыктымал.
Ачкыч свздвр: врYк, фестивал, врYк ГYЛY, туризм, сакура ГYЛY, тамак-аш, турист, бренд.
Важность цветения абрикоса в развитии туризма в Баткенской области (предложение абрикоса в качестве туристического продукта)
Аннотация
Актуальность. В статье даны предложения по развитию туризма в Баткенской области, в какие сезоны можно организовать фестиваль и ярмарку цветения абрикоса. Были изучены предложения по внедрению абрикоса как туристического продукта и о его полезных свойствах для здоровья человека. Кроме того, рассматривая цветение абрикоса как бренд Баткенской области, его можно сравнить с цветением японской сакуры. Хотя у местного населения нет источника дохода в течение всего года, преподавание и обучение стали необходимой работой, чтобы получать доход от туристов в следующем сезоне. Например, если фестиваль цветения абрикоса продлится 2-3 дня, им обязательно понадобится отель. Можно будет рассказать и продемонстрировать национальную кухню, то, что продукты из абрикосов являются поистине чистым продуктом питания, их полезность для здоровья, привлечь инвестиции из-за границы. Граждане, скорее всего, найдут постоянного клиента.
Importance of apricot blossom in the development of tourism in Batken oblast (to offer apricot as a tourist product)
Abstract
Relevance. The article gives proposals for the development of tourism in Batken region, in which seasons it is possible to organize a festival and fair of apricot blossom. Proposals on introduction of apricot as a tourist product and its useful properties for human health are studied. Besides, considering apricot blossoming as a brand of Batken region, it can be compared with blossoming of Japanese sakura. Although there is no source of income for the local people throughout the year, it has become a necessary job to teach and train to earn income from tourists in one coming season. For example; If the Apricot Blossom Festival lasts for 2 or 3 days, they will definitely need a hotel. It will be possible to tell and demonstrate the national food, the fact that products made from apricots are truly pure food, their usefulness for health, and to attract investments from abroad. Citizens are likely to find a repeat customer.
Ключевые слова: абрикос, фестиваль, цветение абрикоса, туризм, цветение сакуры, продукты питания, турист, бренд.
Keywords: apricot, festival, apricot blossom, tourism, cherry blossom, food products, tourist, brand.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Киришуу
Баткен облусунун бренди жана негизги киреше тармагы болуп eрYк саналат. Япония дYЙнeгe сакуранын гYЛY менен дацкталган болсо, Кыргызтандын аймагы eрYкзарлардын бир мезгилде аппак кардай гYлдeшYн сез кылат. ЭрYк гYЛY областтын бренди эле эмес, кооздугу катары да эсептелет. Ар бир мамлекеттин eзYнe таандык салттуу тамак-аш менен суусундуктары ошол eлкeнYн туризм тармагындагы eзгeчeлYГY болуп саналат. Туристтердин аутентикалык жана жергиликтYY eзгeчeлYктeрY бар тамак-аш менен суусундуктарын даамдап кeрYY YЧYн саякатка чыгуулары альтернативдYY туризмдин тYрлeрY YЧYн чоц мYмкYнчYЛYктeрдY ачууда [1, 4, 5].
Ошондуктан изилденип жаткан аймактын бир eзгeчeлYГY катары eрYк гYЛYн жана eрYктeн жасалган продуктуну туризм тармагында кецири жайылтууга шарттарын белгилеп eтсeк; мисалы, eрYк шербети, eрYк кагы, eрYк куруту, данектин мацызы, eрYк менен данек мацызынын кошулмасынан жасалган момпосуй (шоколад), eрYк менен данектин тизими ж.б. туристтик продукт катары сунуштоо жагын белгилeeгe болот.
Изилдеенун объектиси жана усулдары
Баткен облусунда eрYк ГYЛY ачылып жаткан мезгилде айрым айылдарда 2019-жылдан бери "ЭрYк ГYЛY" фестивалын eткeрYп жYPYшeт. Фестивалга "Био-Мурас" коомдук фонду, "Мол тYШYм" кооперативи ж.б. дыйкандар катышып келишет [2]. Мындай иш-чараларды кeбeйтYп, чоц масштабда eткeрYY менен Баткен облусунун туризмин eнктYPYYгe толук тYPдe шарттар бар. Туризм тармагында жыл бою туруктуу киреше болбосо да, сезондук туризмди eнYктYPYYгe болот. Белгилеп eтсeк; жаз жана жай айларында eрYк гYЛдeгeн учурдан тартып, eрYктY жыйнап, кургатканга чейинки мезгил апрелден баштап, июнь-август айларына чеийн созулат. Бул мезгил аралыгында бир гана агрардык туризмди гана эсептебестен Кыргызстандагы туризмдин символу болгон Ай^л ГYЛYHYH гYЛдeгeн учуру да апрел-май айларына туура келет. Бир эле учурда "айгул гYЛYн", "eрYк гYЛYн" бирге майрамдоого ыцгайлуу учур экенин айта алабыз.
ЭрYктYн мекени болуп Армения eлкeсY эсептелет. Бул жемиш Армениядан Греция, андан кийин Европа eлкeлeрYнe македониялык Александр аркылуу таралган тарых булактарында айтылып келет. ДYЙнe жYЗYндe eрYктYн 50 дeй сорту белгилYY болсо, анын 20 га жакыны, "Кандек" , "Курмайы", "Субхоны" "Мирсанжали", "Курсадык" сыяктуу даамдуу тYрлeрY мекенибизде eстYPYЛYп келет. Баткендин бренди болгон eрYктYн дарылык касиетин белгилеп кетYY керек. Пакистандын тоолуу бир районунун тургундары европалыктарга караганда 10 жыл узак жашашат экен. Окумуштуулар бул сырдын TYЙYHYH да чечYYгe жетишкен. Кeрсe, алар eрYктY кYHYMYк турмушта кецири пайдаланышат тура [2].
• Эрте бышуучу жана эц аз жашаган сорту - Майский 30-40 жыл.
• Эц ^п жашаган сорттору - Курмайы, Касeк, Мирсанжали 100 жылдан ашуун жашайт.
• Эц адп TYШYM берYYЧY жана кeп eстYPYЛYYЧY сорттору - Абрикос, Нофарак. Бирок
кеч бышат.
• Эц ширин сорту - Кандек, Мирсанжали.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Сорттору 15 чакты - Курмайы, Мирсанжали, Кандек, Майский, Ак врYк , Ак кандек, Сууканы, Касвк, Исфарак, Абрикос ж.б.
Кайсы влквлвргв экспорттолот? - Жалпы тYШYмдYн 70% Тажикстанга, 20 % Орусия жана Казакстанга, 10% Кытай жана Индияга жвнвтYЛвт. Алынган тYШYмдYн влчвмY 100000 т га чейин. Облустагы врYк зарлардын жалпы аянты 7353 га (2011).
Сакура - япон дарагы, Япониянын символу. Сакура - кызгылт дарактардын бир бYЛвCY, квбYнчв декоративдик функцияны аткарат: гYЛдвйт бирок мвмвлвбвйт. Япон сакурасын мвмв алуу YЧYн эмес, гYЛдвтYY максатында встYPYшвт. Ошондуктан сакура менен салыштырганда врYк гYЛY мвмв алуусу менен взгвчвлвнвт.
Сакуранын 16 тYPY жана 400 двн ашуун сорттору болсо, врYктYн 50 двн ашуун тYPY бар. КМШ влквлврYндв жаратылыш шарттарына байланыштуу вспвсв да, сакуранын гYЛдвгвнYнв суктанбаган жан жок. Кызгылт ГYЛДYY сакура дарагы Япониянын эле эмес, Кытайдын, Европа элдеринин, дегеле жаратылышка суктана билген дYЙнв элдеринин жYрвгYнвн тYнвк тапкан. Эгерде сиз япон фальклоруна кызыкканьщызда, анда сакура дарагы кышкы майрамдар мезгилинде гYЛдвшYн байкайт элециз. Бул дарак январда ^лдвп баштайт, бирок тегиз эмес абалда, тагыраак айтканда, тYштYктвн тYндYктY карай гYЛдвйт. Ошондуктан борбордук бвЛYГYндв качан гYЛдвшY белгисиз же ар кандай убакытта жаратылыш шартына байланыштуу болушу мYмкYн. Кээ бир тYрлврY кеч кYЗдв ^лдвйт, кышында, эрте жазда же июнь айына жакын гYЛдвйт. ГYЛдвв мезгили жвнYндв свз кыла турган болсок, аябай кооз кызгылт тYCтв болуп ^л ачат. Ар бир шагында 7-9 га чейин бутакчалары болот, алар шакты толугу менен гулдвп, тосуп калгандыгына байланыштуу дарак чоц шар формасын элестеткен кврYHYшкв айланат. Сакуранын ар бир ГYЛY 10 кундвн квп эмес жашашын байкоого болот, анан ГYЛYH твгвт. Кайрадан ^л ачпагандыктан, гYЛдввнYн максималдуу мввнвтY 1,5 жуманы тYЗвт [3].
МаанилYY маалымат: Бакта канчалык суук болсо, сакура дарагы ошончо квп ^лдвп турат. Ал эми врYк ГYЛYHYH гYЛдвшYнв жылуу аба ырайы зарыл.
Изилдввнун жыйынтыгы
ЭрYк ГYЛY 7 кундвн 10 кYн аралыгында гулдвйт. Баткендин Кадамжай, Баткен, Лейлек райондорунда ^лдвв мезгили да башка-башка убакта болушунун себеби климатына, географиялык абалына карата болот. КYндYн ысык, суук болушуна карап врYккв курт тушуу же тYшпвв ыктымалдуулугу болот. Тоолуу аймактардагы врYк дарактарынын мвмвCY даамы жагынан айырмаланат. Ысык аймактарда мвмвнYн даамы ширин болсо, суук аймактарда даамы твмвнYрввк болушу мYмкYн. Жаанчыл аймактардагы врYк мвмвCYHYн начар сапатта болуп калуусу ыктымал, себеби, врYктYн чел кабыгы жука, назик болот. Тез жаман болуп кетYYCY ачык-айкын. Кургатууга (врYк как) болбой турган врYктврдYн сорттору да кездешет.
0рYк ГYЛY гYЛдвгвн мезгил.
1.Лейлек району. Лейлек районунда Кыргызстандын эц жапыз жери (401 м) -Кулунду врввнY орун алган. Дециз децгээлинен эц бийик жери ТYркстан кырка тоосунун тYндYк капталы эсептелет (5390 м). 0рYк ГYЛY Баткен облусу боюнча эц биринчи болуп ГYЛYH ачат. Арка, Достук, Кулунду айылдарында 10-12-март врYк гYЛдвгвн мезгил. Тоолуу
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
аймактагы айылдарында Андарак, ЭзгeрYштe - апрель айынын аяктарында гYЛдeйт. Арка, Достук айылдарынын eрYГY май айында бышат, себеби, эрте гYЛдeйт. Тез бышуучу сортко (майский) кирет. Лейлек районунда eрYктYн гYЛдee мезгили анда жайгашкан айыл-кыштактардын рельефине, климатына байланыштуу марттын 10 нан баштап, апрель айынын аяк ченине чейин жетет.
2. Баткен району. Дециз децгээлинен эц бийик жери Кожо-Бакырган тоосу (5580 м). ГYЛдee мeeнeтY 2 жума (14 кYн) же 15- 20 ^нге чейин, андан кийин ГYЛYH тeгe баштайт. Быйыл 13-марттан тарта райондун айылдарында eрYк ГYЛYH ача баштады. ГYЛдeeсY кYндYн тиЙYYCYнe, аба ырайыга байланыштуу болот. Эми кызарып ачылайын деп турган убакта ^н бYркeлYп, жаан жааса же суук болсо, ачылбай токтоп калат.
Бул райондо да май айында гYЛдeeчY eрYктeр кезигет, ал сорттор кYЗ мезгилинде бышат. Мисалы; абрикос, нафарак.
Аба ырайына байланыштуу гYЛдee мезгили акырындашы ыктымал. Быйылкы жылы Кызыл-Бел, Кызыл-Жол, Карабак, Жацы-Жер айылдарында кечирээк гYЛдeдY. Жылда Нооруз майрамына гYЛдeп калчу, апрель айында ГYЛYH тeгeт.
3. Кадамжай району. Эц жапыз жери БYргeндY массиви (700 м). Эц бийик жери Алай кырка тоосу (5259 м) Айдаркен, Охна тоолуу аймактар болгондуктан eрYк ГYЛYH ача элек (12-март). Ал эми Кызыл-Кыя шаарынын айланасындагы Yч-Коргон, Кeк-Талаа айылдарында eрYк ГYЛYH ачты. Майдан айылдарыда тоолуу болгондугуна байланыштуу гYЛдeй элек.
ГYЛдeп турган убакта аба ырайы сууп, жаан-чачын, суу кар жаап койсо, гYЛдeрдY YШYк алып, кYбYЛYп калган учурлар болгон. Мындай жагдайда eрYк элдердин негизги киреше булагы болгондугуна байланыштуу багбандар TYШYMДYH начар же такыр болбой калышынан жабыркашат, акыркы 3-4 жылдан бери TYШYMДYYЛYK начар болууда. Бул кeрYHYш элдердин жашоо тиричилигинин начарлап, солгундап кетишине жол ачат. Дагы бир белгилей кетчY жагдай, Кыргызстан боюнча тышкы миграция Баткен облусунда ^п катталгандыгы белгилYY, демек багбанчылыктан, дыйканчылыктан кирешеге кире албастан, мекенди таштап кетYYгe аргасыз болушкан.
Биздин негизги кeздeгeн максатыбыз - eрYктYн ГYЛYH Кыргызстандагы негизги туристтик объектке айландыруу, ар TYPДYY фестиваль, жарманке, видеороликтер, улуттук калориттеги конок YЙлeр, кызыктуу туристтик турлар аркылуу чет элдик туристтерди eзYбYЗгe тартып калктын социалдык абалын мыкты дэцгээлге кeтeрYY, миграцияны жоюу, жол инфраструктурасын жакшы нукка салуу, чек ара маселесин жоюу болуп саналат. Бул аталган нерселер бара-бара убакыттын eтYШY менен ишке ашырууга толук MYMKYH маселе болуп саналат. Албетте, аракет кылуу керек, колдо бар нерсени баалоо менен бирге туура жакка, элге пайда алып келе тургандай шарттарды тYЗYп, жергиликтYY калктын, айылдын, облустун жана мамлекеттин экономикасын кeтeрYYгe, eнYктYPYYгe мYмкYнчYЛYк тYЗYлeт
[5].
Демек, 3 райондо тец март айынын 15 теринен баштап eрYк гYЛдeсe, март, апрель, май ичи eрYк ГYЛYHYH кeз жоосун алган кооздугуна, ошону менен бирге eзYбYЗ eндYргeн таза продукцияны (eрYктYн сорттору, кол eнeрчYЛYк, улуттук кийимдер, улуттук оюндар, кYYлeр, элдик таланттар, айтыштар) кeргeзмeгe коюп, салттарды сахналаштырып, чет
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
eлкeлYктeрдYн eкYлдeрYн чакырып, алар менен тажрыйба алмашып KeTYYre сунуш жасоо керек. БYГYнкY KYHre чейин мындай фестивалдар жергиликтуу бийлик аркылуу бир нече жолу уюштурулган. Бирок иш-чаралар мамлекеттик децгээлде уюштурулса, чоц масштабта eTYn, eзYбYЗДYн eлкeдeн да Баткенди ^руу YЧYн кызыгып келгендер кeбeйeт. Жолдорду овдоого, чек ара маселесин тезирээк чечууге чоц мотивация болмок деген YMYт ар бирибизде жашаса eнYГYYгe тезирээк багыт алмакпыз.
Корутунду
Атагы ааламга кеткен сакура гYЛYнe eрYк гYЛYн салыштырууга толук тYPдe мYмкYн. Биз да аракет кылсак, багбандарга тYШYндYPYY иштерин eткeрсeк, атайын бир формада (оймо-чийме формада, айлана, ромб, Y4 бурчтук ж. б.) кооз гYлдeгeн TYPYH эгип же жолду бойлото отургузуп eстYPYYгe болот.
Ошондой эле eруктeн чабылган комузду кeргeзмe катары пайдалансак туристтерди чакырууга кызыктырууга болот. Себеби, бир эле eрYктeн Yч TYPДYY нерселер алынат.
Жергиликтуу эл YЧYн жыл бою киреше булагы болбосо да, бир келген сезондо, туристтерден кирешеге чыгып алууну Yйрeтуу, окутуу зарыл жумуш болуп калды. Мисалы; мЭрYк гYЛY" фестивалы 2 же 3 ^нге созулса, аларга сeзсYЗ тYрдe мейманкана керек болот. Улуттук тамак-ашты, eрYктeн eндYPYлгeн продукциянын накта таза азык экендигин, ден соолук YЧYн пайдалуулугун айтып, кeрсeтуугe жана чет eлкeлeрдeн инвестиция тартууга шарт тYЗYлeт. Жарандар ар дайым келип туруучу кардар табышы ыктымал.
Адабияттар
1. Кыргызстандын гастрономиялык туризми жана тамак-аш картасы, Бишкек, 2019.-85 б.
2. Интернет булактарынан https://www.super.kg/article/show/16655*, https://www.super.kg/article/show/21629
3. Интернет булактарынан http://ruhesh.kg/ky/category/show/news/844/html
4. Низамиев, А.Г., Турдиев, Т.И., Ташматова, З.А. (2023) Кыргызстандын тоо токойлору жана алардын туризмдеги мааниси. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Химия. Биология. География, No. 1(2), сс. 60-66. DOI: 10.52754/16948688_2023_1(2)_9. EDN: DJGDMM.
5. Момошева, Г.А., Осмоналиева, А.А., Айтыкулова, Б.М. (2021). Шаарлардын брендин тYзуунYн мааниси жeнYндe. Вестник Ошского государственного университета, No. 1-2, сс. 132-143. DOI: 10.52754/16947452_2021_1_2_132. EDN: NAEINI.
